A Supplement to Bahâeddinzâde’s Political Thought: Critical Edition and Analysis of the Nasihatnâme

Yıl 2025, Cilt: 8 Sayı: 2, 451 - 469, 15.12.2025

Enes Taş

https://doi.org/10.52637/kiid.1731497

Öz

This article examines the political thought of Muhyiddin Mehmed b. Bahāeddin (known as Bahāeddinzāde), a sixteenth-century Ottoman scholar, through the lens of his major works: Siyasetnāme, Asl al-tashrīʿ, Risāla mutaʿalliqa bi-amr al-jihād, and Nasihatnāme. Bahāeddinzāde’s political philosophy is grounded in a metaphysical sufi framework. He conceives of the state not merely as an institution that responds to social needs. Rather, he understands it as the terrestrial manifestation of the cosmic order and an extension of humanity’s divinely ordained role of khilāfa (vicegerency). In this respect, he occupies a unique position at the intersection of Islamic philosophy and sufi thought. His political theory reflects an original synthesis that integrates sufi (Akbarī), classical (siyasetnāme–nasihatnāme) and philosophical (Fārābī, Ibn Khaldūn) traditions. Bahāeddzāde’s Nasihatnāme represents an early example of the transformation that took place in the nasihatnāme literature during the sixteenth and seventeenth centuries. While nasihatnāme texts of the sixteenth century primarily focused on individual morality and sufi training, those of the seventeenth century began to center on discourses of corruption in state order and problems of governance. Bahāeddinzāde’s work, however, combines both tendencies by offering moral advice on individual conduct alongside warnings concerning justice, politics, and social order. In this respect, the work functions as a bridge between the classical moral-religious nasihatnāme tradition and the increasingly state and order-oriented advisory literature. The political theory underlying Bahāeddinzāde’s entire corpus stands out for its system of mutual responsibility and balance. This system is structured particularly around the quartet of the sultan, the sharīʿa, the ʿulamāʾ, and the vizier. Bahāeddinzāde adopts a sharīʿa-centered approach in his works and sharply criticizes instances in which political authority violates the sharīʿa through ʿurf-based (customary) practices. By highlighting the tension between sharīʿa and ʿurf, he offers a critical reading of political transformations in the Ottoman Empire. He grounds political legitimacy in sharīʿa principles and identifies several key areas of concern: the weakening of the independence of the ʿulamāʾ, the precedence of ʿurf-based norms over the sharīʿa, and the erosion of the principle of competence and merit (ahlīyya and liyāqa). This article approaches Bahāeddinzāde’s understanding of politics within a multilayered framework that incorporates fiqh, kalām, and Sufism. It shows that he not only developed a theoretical vision of political order but also offered practical solutions to the challenges of his time. His articulation of a connection between Akbarian metaphysics and political order places him in an original position within classical Ottoman thought. In this context, Bahāeddinzāde emerges not merely as a critical voice, but rather as a constructive thinker aiming to establish a sharīʿa-based political order.

Anahtar Kelimeler

Ottoman Political Thought , 16th-Century Ottoman History , Bahâeddinzâde , Political Theory , Relationship between Sharīʿa and ʿUrf , Nasihatnâme

Bahâeddinzâde’nin Siyaset Düşüncesine Zeyl: Nasihatnâme’nin Tahkik ve Tahlili

Öz

Bu makale, XVI. yüzyıl Osmanlı âlimlerinden Muhyiddin Mehmed b. Bahâeddin’in (Bahâeddinzâde) siyaset düşüncesini, kaleme aldığı Siyasetnâme, Aslü’t-teşrîʿ, Risâle müteʿallika bi-emri’l-cihâd ve hususen Nasihatnâme adlı eserleri çerçevesinde incelemektedir. Bahâeddinzâde’nin siyaset düşüncesi tasavvufî bir metafizik zemin üzerine kuruludur. O devleti sadece toplumsal ihtiyaçlara cevap veren bir kurum olarak değil, kozmik düzenin dünyevi izdüşümü ve insanın hilafet görevinin bir uzantısı olarak görmektedir. Bu yönüyle hem İslam felsefesi hem de tasavvufî düşünce açısından önemli bir ara noktada yer almaktadır. Diğer taraftan onun siyaset düşüncesi, Tasavvufî (Ekberî), klasik (siyasetnâme-nasihatnâme geleneği) ve felsefî (Fârâbî, İbn Haldun) siyaset geleneklerini harmanlayan özgün bir yapıdadır. Bahâeddinzâde’nin Nasihatnâme’si ise XVI. ve XVII. yüzyıllarda nasihatnâme literatüründe yaşanan dönüşümün erken bir örneğini temsil etmektedir: XVI. yüzyılda daha çok bireysel ahlâk ve tasavvufî terbiyeye odaklanan nasihatnâme metinleri XVII. yüzyılda devlet düzenindeki bozulma söylemini ve yönetim sorunlarını merkeze almaya başlamış; Bahâeddinzâde’nin eseri ise her iki yönelimi bir araya getirerek bireysel ahlâkî öğütlerle birlikte adalet, siyaset ve toplum düzenine dair uyarılar sunmuştur. Bu yönüyle eser, klasik ahlâkî-dinî nasihatnâme geleneği ile giderek belirginleşen devlet ve düzen merkezli öğüt literatürü arasında bir köprü vazifesi görmektedir. Bahâeddinzâde’nin eserlerinin bütününde yer alan siyaset teorisi, özellikle sultan–şeriat–âlim–vezir dörtlüsü etrafında kurulan karşılıklı sorumluluk ve denge sistemiyle dikkat çekmektedir. Bahâeddinzâde, eserlerinde şeriat merkezli bir yaklaşım benimsemiş, özellikle siyasî otoritenin örfe dayalı uygulamalarla şeriatı ihlal etmesini sert bir şekilde eleştirmiştir. Bu açıdan o, şeriat ile örf arasındaki gerilimi merkeze alarak Osmanlı’daki siyasal dönüşümleri eleştirel bir bakışla değerlendirmektedir. Siyasî otoritenin meşruiyetini şeriatın ilkelerine bağlayan müellif, özellikle ulemânın bağımsızlığının zayıflaması, örfî uygulamaların şeriatın önüne geçmesi ve ehliyet-liyakat ilkesinin ihlali gibi hususları temel problem alanları olarak belirlemektedir. Makale, Bahâeddinzâde’nin siyaset anlayışını fıkıh, kelâm ve tasavvuf bağlamında çok katmanlı bir yapı içinde ele almakta; onun hem teorik bir siyaset felsefesi ortaya koyduğunu hem de dönemin pratik problemlerine çözüm önerdiğini göstermektedir. Ekberî metafizikle siyasal düzen arasında kurduğu ilişki, onu klasik Osmanlı düşüncesinde özgün bir konuma yerleştirmektedir. Bu bağlamda Bahāeddinzāde, salt eleştirel bir figür değil, aynı zamanda şeriat merkezli bir siyasal düzenin inşasını hedefleyen kurucu bir mütefekkir olarak değerlendirilmektedir.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı Siyaset Düşüncesi , XVI. Yüzyıl Osmanlı Tarihi , Bahâeddinzâde , Siyaset Teorisi , Şeriat-Örf İlişkisi , Nasihatnâme

Kaynakça

• Abū Yaʿlā. Musnad. Critical ed. Husayn Salīm Asad. Vol. 13. Damascus: Dār al-Maʾmūn, 1404/1984.
• Apaydın, Yasin – Musakhanov, Orkhan. Kelâm ile Tasavvuf Arasında: Bahāeddinzāde ve Kader Anlayışı. İstanbul: Endülüs Yayınları 2021.
• Bahāeddinzāde, Muhyiddin Mehmed, al-Qawlu’l-fasl sharh al-Fiqh al-akbar, Istanbul: Süleymaniye Library, Şehid Ali Paşa Collection, 1672, fols. 1a–173a.
• Bahāeddinzāde, Muhyiddin Mehmed. Asl al-tashrīʿ. Critical ed. and trans. Enes Taş – Orkhan Musakhanov. in Fıkıh ile Tasavvuf Arasında Bahāeddinzāde’nin Siyaset Düşüncesi. İstanbul: Endülüs Yayınları, 2021.
• Bahāeddinzāde, Muhyiddīn Mehmed. Nasihatnāme. Istanbul: Beyazıt Library, Veliyyüddīn Efendi Collection, MS. 3262, fols. 119b–121a.
• Bahāeddinzāde, Muhyiddin Mehmed. Risāla mutaʿalliqa bi-amr al-jihād. Critical ed. and trans. Enes Taş – Orkhan Musakhanov. in Fıkıh ile Tasavvuf Arasında Bahāeddinzāde’nin Siyaset Düşüncesi. İstanbul: Endülüs Yayınları, 2021.
• Bahāeddinzāde, Muhyiddin Mehmed. Siyasetnāme. Critical ed. and trans. Enes Taş – Orkhan Musakhanov. in Fıkıh ile Tasavvuf Arasında Bahāeddinzāde’nin Siyaset Düşüncesi. İstanbul: Endülüs Yayınları, 2021.
• al-Bukhārī, Abū ʿAbd Allāh Muhammad b. Ismāʿīl. al-Jāmiʿ al-sahīh. vol. 8. Beirut: Dār Tawq al-Najāt, 1422/2001.
• Davudoğlu, Ahmed. Sahîh-i Müslim Tercüme ve Şerhi. Vol. 6. İstanbul: Işık Yayınları, 2013.
• al-Farabi, Abū Nasr. On The Perfect State. trans. Richard Walzer. Oxford: Clarendon Press, 1985.
• al-Hākim, Muhammad b. ʿAbd Allāh b. Muhammad. al-Mustadrak ʿalā al-Sahīhayn. Vol. 4. Critical ed. Mustafā ʿAbd al-Qādir Atā. Beirut: Dār al-Kutub al-ʿIlmiyya, 1411/1990.
• Ibn Khaldûn. The Muqaddimah An Introduction to History. trans. Franz Rosenthal. Princeton and Oxford: Princeton University Press, 2005.
• İnalcık, Halil. “Kanun”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 24/324-327. İstanbul: TDV Yayınları, 2001.
• Kātib Çelebi. Sullam al-wusūl ilā tabaqāt al-fuhūl. 6 vols. Critical ed. Mahmūd ʿAbd al-Qādir al-Arnāʾūt. Istanbul: Maktabat Irsīkā (IRCICA), 2010.
• al-Kafawī, Mahmūd b. Sulaymān. Katāʾib aʿlām al-akhyār. Vol. 4. Critical ed. Saffet Köse et al. Istanbul: Dār al-Irshād, 1438/2017.
• Pala, İskender. “Nasihatnâme”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 32/409-410. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• Sariyannis, Marinos. A History of Ottoman Political Thought up to the Early Nineteenth Century. Leiden-Boston: Brill, 2019.
• Taş, Enes – Musakhanov, Orkhan. Fıkıh ile Tasavvuf Arasında: Bahāeddinzāde’nin Siyaset Düşüncesi. İstanbul: Endülüs Yayınları 2021.
• Taşköprīzāde, Ahmed Efendi. al-Shaqāʾiq al-nuʿmāniyya fī ʿulamāʾ al-dawla al-ʿuthmāniyya. 2 vols. Critical ed. Ahmad ʿAbd al-Wahhāb al-Sharqāwī. Istanbul: Markaz al-Tārīkh al-ʿArabī li’l-Nashr, 1441/2020.
• Yazıcıoğlu, Ahmed Bîcan. Dürr-i Meknûn (Tıpkıbasım-İnceleme-Çeviriyazı-Dizin). ed. Ahmet Demirtaş. İstanbul: Akademik Kitaplar, 2009.