Semâha Tabiri Özelinde Anlam Değişmelerinin Hadis Çevirilerinde Yol Açtığı Çeviri Sorunları

Yıl 2025, Cilt: 8 Sayı: 2, 514 - 530, 15.12.2025

Mehmet Ali Çalgan

https://doi.org/10.52637/kiid.1731740

Öz

Hadislerin tercümelerinde yapılan hatalar, çeviri sorununun büyüklüğü nispetinde, aktarılmak istenen nebevî mesajın kaybına yol açmaktadır. Bu ciddi duruma rağmen yine de çeviri konusuna gerekli ihtimamın her zaman gösterilmediği yapılan bazı hatalı ve dikkatsiz çevirilerden anlaşılabilmektedir. Dolayısıyla hadislerin doğru bir şekilde tercümesi konusu güncelliğini ve önemini korumaya devam etmektedir. Hadis çevirisi için sadece Arapça bilgisi yeterli olmayıp hadis konusunda uzman ve ciddi bir hadis birikimine sahip olmak da gereklidir. Bu makalenin konusunu imanı sabır ve semâha olarak niteleyen bir hadisin doğru manasının tespiti ve yapılmış olan Türkçe tercümelerin değerlendirilmesi teşkil etmektedir. Çalışmamızın amacı ise hadis çevirilerinde yaşanabilecek muhtemel sorunlara dair ilginç bir örnek olay (vaka çalışması) sunarak hadis çevirisi konusunun önemi hakkında farkındalığın gelişmesini sağlamaktır. Genellikle bir hadisin metninde anlamı bilinmeyen bir kelime olması durumunda bu kelimenin anlamını tespit için bir araştırma ihtiyacı hissedilmektedir. Ancak incelememize konu olan hadiste geçen semâha kelimesi mütercimlerin zihnine aynı kökten türemiş olan “müsamaha” kelimesini çağrıştırmış, mezkûr kelime de günümüzdeki yaygın kullanımdan hareketle “hoşgörü” olarak çevrilmiştir. Ancak ilgili hadis üzerine doküman analizi ve mukayese yöntemine başvurarak yaptığımız araştırma neticesinde gerek klasik Arap dili kaynaklarında gerek garîbu’l-hadîs eserlerinde gerek hadis şerhlerinde gerekse de klasik İslâm ahlakı eserlerinde incelememize konu olan hadiste geçen semâha kelimesine asıl olarak “cömertlik” anlamının verildiği görülmüştür. Sonuç olarak mevcut tercümelerde farkında olmadan semâha kelimesinin aslî anlamı olan “cömertlik” anlamına işaret edilmemiş ve hadisin manasının önemli ölçüde değişmiş olduğu anlaşılmıştır. Araştırmamız mevcut hadis çevirilerinin sıhhatini tespit amaçlı benzer araştırmalara duyulan ihtiyacı ortaya koymaktadır. Nitekim çalışmamızda karşılaşılan sorun nadir rastlanabilecek türden bir durum olarak görülse de tercüme hataları üzerine yapılan çalışmalarda hadislerde geçen kelimelerin manalarının doğru tespit edilmemesinin yaygın bir sorun olduğu ve bu durumun ciddi mana kayıplarına yol açabildiği görülmektedir.

Anahtar Kelimeler

Hadis , Tercüme , Çeviri , Anlam , Yorum , Çeviri Hataları

Translation Problems Caused by Semantic Changes in Hadith Translations Specifically Regarding the Term Semāha

Öz

Problems in the translation of hadiths lead to the loss of the Prophetic message to the extent of the translation problem. Despite this serious situation, it can be understood from the erroneous and careless translations that the necessary attention is not paid to translation. Therefore, the issue of accurate translation of hadiths continues to maintain its contemporary importance. The subject of this article is the determination of the correct meaning of a hadith that characterizes faith as patience and semāha and the evaluation of the Turkish translations. The aim of our study is to raise awareness about the importance of hadith translation by presenting an interesting case study of possible problems that may arise in hadith translations. Generally, if there is a word whose meaning is unknown in the text of a hadith, a research is needed to determine the meaning of this word. However, the word semāha in the hadith subject to our analysis evoked the word musāmaha, which is derived from the same root, in the minds of the translators, and the word was translated as tolerance based on today's common usage.On the other hand , as a result of our research on the relevant hadith by resorting to document analysis and comparison methods, it has been seen that the word semāha in the hadith, which is the subject of our analysis in both classical Arabic language sources, works of garīb al-hadīth, hadith commentaries and classical Islamic ethics works, means generosity in a way that leaves no room for any doubt. As a result, the existing translations have unwittingly omitted the original meaning of the word semāha, which is generosity, and the meaning of the hadith has changed significantly.

Anahtar Kelimeler

Hadith , Translation , Meaning , Interpretation , Translation Mistakes.

Kaynakça

• Ahmed b. Hanbel, Ebû Abdillâh Ahmed b. Muhammed b. Hanbel eş-Şeybânî. el-Müsned. thk. Şuayb el-Arnaût vd. 32 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1422/2001.
• Ahmed b. Hanbel, Ebû Abdillâh Ahmed b. Muhammed b. Hanbel eş-Şeybânî. Müsned. çev. Hüseyin Yıldız vd. İstanbul: Ocak Yayıncılık, 2013.
• Ahmed Fâris Efendi. el-Câsûs ʿale’l-Kâmûs. İstanbul: Matbaatu’l-Cevâib, 1299/1882.
• Akreş, Hasan. “Arapçadan Türkçeye Geçen Bazı Sözcüklerdeki Anlam Değişimi ve Kullanım Farklılığı”. Uluslararası Dil, Edebiyat ve Kültür Araştırmaları Dergisi 7/3 (2024), 646-659. https://doi.org/10.37999/udekad.1522649
• Ali el-Kârî, Ebü’l-Hasen Nûrüddîn. Şerhu’ş-Şifâʾ. thk. Abdullah Muhammed Halîlî. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1421/2001.
• Ali el-Kârî, Ebü’l-Hasen Nûrüddîn b. Sultân Muhammed. Mirkâtu’l-mefâtîh şerhu Mişkâti’l-Mesâbih. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1422/2002.
• Anıl, Zeynep Ayça. Aslı Arapça Olup Türkçe’ye Anlam Kaymasına Uğrayarak Geçmiş Kelimeler. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2002.
• Aynî, Bedrüddîn Mahmûd b. Ahmed. ʿUmdetü’l-kârî fî şerhi Sahîhi’l-Buhârî. Beyrut: Dârü’l-Fikr, ts.
• Bozkurt, Nebi. “Hadislerin Tercüme ve Yorumlarında Uyulması Gereken Kurallar”. Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 11-12 (1994), 211-281. https://doi.org/10.15370/muifd.68224
• Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmâîl b. İbrâhîm el-Cu‘fî el-. el-Câmiʿu’s-sahîh. thk. Muhammed Züheyr b. Nâsır. 9 Cilt. b.y.: Dârü Tavki’n-Necât, 1422/2001.
• Cevherî, Ebû Nasr İsmâîl b. Hammâd. Tâcü’l-luga. thk. Ahmed Abdülgafûr Attâr. Beyrut: Dâru’l-İlm, 1407/1987.
• Coşkun, Selçuk. “Anlam Değişmelerinin Sebep Olduğu Anakronik Bakış ve Hadis Yorumlarındaki Yanıltıcılığı”. EKEV Akademi Dergisi 12/35 (2008), 33-48.
• Cürcânî, Seyyid Şerîf. et-Taʿrîfât. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1403/1982.
• Çalgan, Mehmet Ali. “Hadislerin Tercüme ve Yorumunda Dikkat Edilmesi Gereken Esaslar ve Sık Rastlanan Hatalar”. Sakarya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 21/40 (2019), 517-551. https://doi.org/10.17335/sakaifd.574261
• Erul, Bünyamin. “Temel Hadis Kaynaklarının Çevirileri Üzerine Bir Kritik”. Sünnetin Bireysel ve Toplumsal Değişimdeki Rolü. 212-237. Konya: Konya İlahiyat Derneği Yayınları, 2008.
• Feyyûmî, Hasan b. Ali. Fethu’l-karîbi’l-mucîb ale’t-Tergîbi ve’t-terhîb. thk. Muhammed İshak Muhammed. Riyad: Mektebetu Dari’s-Selam, 1439/2018.
• Fîrûzâbâdî, Ebü’t-Tâhir Mecdüddîn Muhammed b. Ya‘kub. el-Kâmûsü’l-muhît. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1426/2005.
• Güler, Nurdane. “Khr Kökündeki Anlam Kayması ve Bunun Kur’ân Meâllerine ve Tefsirlerine Yansıması”. Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 16/32 (2018), 137-166.
• Güncel Türkçe Sözlük. Erişim 15 Şubat 2025. http://sozluk.gov.tr
• Halîl b. Ahmed, Ebû Abdirrahmân. Kitâbü’l-ʿAyn. thk. Mehdî Mahzûmî - İbrâhim es-Sâmerrâî. Beyrut: Dâru’l-Hilâl, ts.
• Halîmî, Ebû Abdillâh Hüseyn b. Hasen. el-Minhâc fî şuʿabi’l-îmân. thk. Hilmî Muhammed Fûde. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1399/1979.
• Heysemî, Ebü’l-Hasen Nûrüddîn. Mecmaʿu’z-zevâʾid ve menbaʿu’l-fevâʾid. çev. Adem Yerinde. İstanbul: Ocak Yayıncılık, 2015.
• Humeydî, Muhammed b. Ebî Nasr Fütûh. Tefsîru garîbi mâ fi’s-Sahîhayn. thk. Zübeyde Muhammed Abdülazîz. Kahire: Mektebetu’s-Sunne, 1415/1995.
• İbn Ebî Hâtim, Ebû Muhammed Abdurrahmân. İlel. thk. Sa’d Abdullah Humeyd. Riyad: Müessesetü’l-Cüreysî, 1427/2006.
• İbn Fâris, Ebü’l-Hüseyn Ahmed. Muʿcemü mekâyîsi’l-luga. thk. Abdüsselâm Muhammed Hârûn. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1389/1969.
• İbn Hacer el-Askalânî, Ahmed b. Ali. Fethu’l-bârî bi-şerhi Sahîhi’l-Buhârî. Beyrut: Dâru’l-Maʿrife, 1379/1959.
• İbn Manzûr, Muhammed b. Mükerrem. Lisânü’l-ʿArab. Beyrut: Dâru Sâdır, 1414/1993.
• İbn Sîde, Ebü’l-Hasen Alî b. İsmâîl. el-Muhkem ve’l-muhîtü’l-aʿzam. thk. Abdulhamîd Hendâvî. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1421/2000.
• İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Ferec Cemâlüddîn Abdurrahmân b. Alî. el-Keşf li-müşkili’s-Sahîhayn. thk. Ali Hüseyn Bevvâb. Riyad: Dâru’l-Vatan, ts.
• İbnü’l-Esîr, Ebü’s-Seâdât Mecdüddîn el-Cezerî. Câmiʿu’l-usûl li-ehâdîsi’r-Resûl. çev. Kemal Sandıkçı - Muhsin Koçak. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2008.
• İbnü’l-Esîr, Ebü’s-Seâdât Mecdüddîn el-Cezerî. en-Nihâye fî garîbi’l-hadîs ve’l-eser. thk. Tâhir Ahmed ez-Zâvî - Mahmud Muhammed et-Tanâhî. Beyrut: el-Mektebü’l-İlmiyye, 1399/1979.
• İbnü’l-Kûtıyye, Ebû Bekr Muhammed b. Ömer. el-Efʿâl. thk. Ali Fûde. Kahire: Mektebetu Hancı, 1371/1952.
• İbnü’s-Sikkît, Ebû Yûsuf Ya‘kūb b. İshâk. el-Elfâz. thk. Fahrüddin Kabâve. Beyrut: Mektebetü Lübnan Nâşirûn, 1419/1998.
• Kâdî İyâz, Ebü’l-Fazl İyâz b. Mûsâ. eş-Şifâ. thk. Muhammed Emîn Karaali. Amman: Dâru’l-Feyha, 1407/1986.
• Kâdî İyâz, Ebü’l-Fazl İyâz b. Mûsâ. Meşâriku’l-envâr ʿalâ sıhâhi’l-âsâr. Fas: Matbaatu’l-Mevleviyye, 1328/1910.
• Kara, Emin. Türkçeye Aktarılan Hadislerin Çeviri Kuram ve Stratejileri Bağlamında Değerlendirilmesi. Erzurum: Atatürk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2024.
• Kınalızâde Ali Çelebi. Ahlâk-ı Alâ’î Kınalızâde’nin Ahlak Kitabı. haz. Mustafa Koç. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2014.
• Kirmânî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Yûsuf. el-Kevâkibü’d-derârî fî şerhi Sahîhi’l-Buhârî. Beyrut: Dârü İhyâi’t-Türasi’l-Arabî, 1401/1981.
• Mâverdî, Ebü’l-Hasen Alî b. Muhammed b. Habîb el-Basrî. Edebü’d-dünyâ ve’d-dîn. b.y.: Dâru Mektebeti’l-Hayat, 1406/1986.
• Mubârekfûrî, Ebu’l-Alâ Muhammed Abdurrahman b. Abdirrahim. Tuhfetu’l-ahvezî bi-şerhi Câmi‘i’t-Tirmizî. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, ts.
• Munâvî, Zeynüddîn Muhammed Abdürraûf b. Tâcil‘ârifîn. Feyzu’l-kadîr şerhu’l-Câmi‘i’s-sagîr. Mısır: el-Mektebetu’t-Ticâriyyetü’l-Kübrâ, 1356/1937.
• Münâvî, Zeynüddîn Muhammed Abdürraûf b. Tâcil‘ârifîn. et-Teysîr bi-şerhi’l-Câmiʿi’s-sagîr. Riyad: Mektebetu’l-İmam Şâfiî, 1408/1988.
• Mütercim Âsım Efendi. el-Okyânûsu’l-Basît fî Tercemeti’l-Kâmûsi’l-Muhît Kâmûsu’l-Muhît Tercümesi. haz. Mustafa Koç - Eyyüp Tanrıverdi. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2013.
• Özafşar, Mehmet Emin (ed.). Hadislerle İslam. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2015.
• Özcan, Muhammed. Sahîh-i Buhârî’nin Türkçe Çevirilerinde Atasözü-Deyim Düzeyinde Eşdeğerlik Sorunları. Antalya: Akdeniz Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2024.
• Sââtî, Ahmed b. Abdurrahman es-. el-Fethu’r-Rabbânî li tertîb Müsnedu’l-İmâm Ahmed b. Hanbel eş-Şeybânî. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî, ts.
• Sâmi, Şemseddin. Kâmûs-ı Türkî. nşr. Paşa Yavuzarslan. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2015.
• San‘ânî, İzzüddîn Muhammed b. el-İmâm el-Mütevekkil-Alellâh. et-Tenvîr şerhu Câmiʿi’s-sagîr. Riyad: Mektebetu Dâri’s-Selâm, 1432/2011.
• Sarakustî, Sâbit b. Hazm. ed-Delâʾil fî garîbi’l-hadîs. thk. Muhammed b. Abdullah el-Kannâs. Riyad: Mektebetu Abîkân, 1422/2001.
• Sofuoğlu, Mehmet. Sahîh-i Buhârî ve Tercemesi. İstanbul: Ötüken Yayınları, 2013.
• Suyûtî, Celâleddîn. el-Câmiu’s-sagîr min hadîsi’l-beşîri’n-nezîr. çev. Hüseyin Yıldız. İstanbul: Ocak Yayıncılık, 2015.
• Şerîşî, Ahmed b. Abdilmü’min. Şerhu Makâmâti’l-Harîrî. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1427/2006.
• Taşköprülüzâde Ahmed Efendi. Şerhu’l-Ahlâkı’l-ʿAdudiyye Ahlâk-ı Adudiyye Şerhi. haz. Elzem İçöz - Mustakim Arıcı. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2014.
• Tebrîzî, Yahyâ b. Alî el-Hatîb. Mişkâtü’l-Mesâbîh. çev. Hüseyin Yıldız. İstanbul: Ocak Yayıncılık, 2014.
• Tehânevî, Muhammed A‘lâ b. Alî. Keşşâfü ıstılâhâti’l-fünûn ve’l-‘ulûm. Beyrut: Mektebetü Lübnân Nâşirûn, 1417/1996.
• Tîbî, Hüseyn b. Abdillâh. el-Kâşif ‘an hakâ’iki’s-sünen. thk. Abdülhamîd Hindâvî. Riyad: Mektebetu Mustafa el-Bâz, 1417/1997.
• Tirmizî, Muhammed b. Îsâ. Sünenü’t-Tirmizî. thk. Beşşâr Avvâd Mârûf. Beyrut: Dârü’l-Garbi’l-İslâmî, 1419/1998.
• Tirmizi, Muhammed b. Îsâ. Sünenü’t-Tirmizi. çev. Osman Zeki Mollamehmetoğlu. İstanbul: Yunus Emre Yayınevi, ts.
• Uysal, Şule Yüksel. “‘Akra-Halkâ Deyişi Özelinde Hz. Peygamberin Safiyye’ye Uğursuzluk Nisbetinin İmkanı Üzerine”. Cumhuriyet İlahiyat Dergisi 24/1 (2020), 321-344.
• Vankulu Mehmed Efendi. Vankulu Lügati. haz. Mustafa Koç - Eyyüp Tanrıverdi. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2014.
• Yener, Fatih. “Türkçeye Anlam Kayması ile Geçmiş Arapça Kelimelerin Arapça Öğretimindeki Yeri Üzerine Bir Uygulama Araştırması”. Pamukkale Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 10/2 (2023), 768-789. https://doi.org/10.17859/pauifd.1336632
• Zebîdî, Ebü’l-Feyz Muhammed el-Murtazâ b. Muhammed. Tâcü’l-ʿarûs. Kuveyt: Vezaretu’l-İrşad, 1422/2001.
• Zemahşerî, Ebü’l-Kāsım Mahmûd b. Ömer. Esâsü’l-belâga. thk. Muhammed Bâsıl. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1419/1998.