The Issue of Interpreting Naṣṣ Contradicting Madhhab Opinions in the Qawāʿid Attributed to al-Karkhī

Yıl 2025, Cilt: 8 Sayı: 2, 486 - 500, 15.12.2025

Hüseyin Baysa

https://doi.org/10.52637/kiid.1731839

Öz

Abu’l-Ḥasan al-Karkhī (d. 340/952) is a faqīh (jurist) who played a key role in developing the Ḥanafī madhhab (school of law). He is known as the first to compile the uṣūl/qawāʿid (principles) reflecting the madhhab’s ijtihād method. These qawāʿid were later commented on by ʿUmar al-Nasafī (d. 537/1142). In certain qawāʿid attributed to him, it is suggested that a naṣṣ (texts) conflicting with the established madhhab’s opinion should be interpreted through naskh (abrogation), taʾwīl (interpretation), tarjīḥ (preference) or tawfīq (reconciliation). The aforementioned rules, which formulate the methods a faqīh follows when encountering naṣṣ that appears to conflict with his own madhhab, have been criticized in modern period for subordinating naṣṣ to the madhhab’s view, reinforcing dogmatism, and limiting independent ijtihād. As a leading figure of the Ḥanafī madhhab, analyzing these criticisms directed at Karkhī is important. In this study, the aforementioned criticisms are evaluated in light of ʿUmar al-Nasafī’s explanations regarding the qawāʿid. In the study, the qawāʿid that are the subject of criticism are examined from a holistic perspective using the method of textual analysis. Thus, it is aimed to determine whether the criticisms put forward reflect the truth or not. As a result of the research, it has been determined that Karkhī systematized the methods adopted by the fuqahāʾ to overcome the presumed conflict between the naṣṣ and madhhab’s opinion through the aforementioned qawāʿid. Since conflicts between madhhab-preferred ijtihād and naṣṣ mostly arise from contradictions among evidences in ijtihād construction, Karkhī, through these qawāʿid, urged returning to the beginning of ijtihād process and considering its initial procedures. Karkhī adopted an evidence-based approach, stayed within the Ḥanafī madhhab's systematics‎ as a follower but rejected some uṣūl and furūʿ views he deemed flawed. It is not a sound attitude to accuse a faqīh who has such an approach of subjecting the naṣṣ to madhhab’s views, engaging in fanaticism, or encouraging blind imitation.

Anahtar Kelimeler

Islamic Law , Madhhab Discipline , Madhhab Partisanship , Taqlīd , Karkhī

Kerhî’ye Atfedilen Kaidelerde Mezhep Görüşlerine Aykırı Nasların Yorumlanması Meselesi

Öz

Ebü’l-Hasen el-Kerhî (ö. 340/952), Hanefî mezhebinin teşekkül sürecine önemli katkılarda bulunmuş bir fakihtir. O, mezhebin ictihâd yöntemini yansıtan asılları/kaideleri bir araya getiren ilk kişi olarak bilinmektedir. Bu kaideler daha sonraları Ömer en-Nesefî (ö. 537/1142) tarafından şerh edilmiştir. Kaidelerin bir kısmında mezhep görüşüne aykırı âyet, hadis ve sahâbî kavlinin nesh, te’vîl, tercîh ve tevfîk gibi yöntemler uygulanarak yorumlanması önerilmektedir. Bir fakihin kendi mezhebine aykırı görünen naslarla karşılaştığında izlediği yöntemleri formüle eden mevzubahis kurallar modern dönemde nassı mezhep görüşüne tabi kıldığı, mezhebin dogmatik anlayışını pekiştirdiği ve özgür ictihâd düşüncesini sınırlandırdığı iddialarıyla tenkit edilmektedir. Kerhî Hanefî mezhebinin önde gelen isimlerinden biri olduğu için, kendisine yöneltilen bu eleştirilerin tahlil edilmesi önem arz etmektedir. Bu çalışmada söz konusu tenkitler, Ömer en-Nesefî’nin kaideler ile ilgili açıklamaları ışığında değerlendirilmeye tabi tutulmuştur. Araştırmada metin analizi yöntemi kullanılarak, eleştiriye konu olan kaideler bütüncül bir bakış açısıyla incelenmiştir. Böylece ileri sürülen tenkitlerin gerçeği yansıtıp yansıtmadığının ortaya konulması hedeflenmiştir. Yapılan araştırma sonucunda Kerhî’nin nas ile mezhep görüşü arasında var olduğu sanılan çelişkinin aşılması amacıyla fukahânın benimsediği yöntemleri mezkûr kaidelerle sistematize ettiği tespit edilmiştir. Mezhepte tercih edilen ictihâdlar ile naslar arasındaki çelişkiler, çoğunlukla ictihâdın inşası sırasında esas alınan deliller arasındaki te‘âruza dayandığından Kerhî, bu kaidelerle ictihâd sürecinin başına dönülmesini ve o süreçte yapılan işlemlerin dikkate alınmasını önermiştir. Öte yandan Kerhî, Hanefî mezhebinin bir mensubu olarak onun sistematiğine bağlı kalmakla birlikte delil eksenli bir anlayışı benimsediğinden mezhebin usul ve fürû alanlarında hatalı bulduğu bazı görüşlerine katılmamıştır. Böyle bir yaklaşıma sahip olan fakihi nasları mezhep görüşlerine mahkûm etmekle, taassupta bulunmakla veya taklide teşvik etmekle suçlamak isabetli bir tutum değildir.

Anahtar Kelimeler

İslam Hukuku , Mezhep Disiplini , Mezhep Taassubu , Taklid , Kerhî

Kaynakça

• Akdemir, Salih. “Nas ve Yorum İlişkisi”. Günümüz Din Bilimleri Araştırmaları ve Problemleri. 525-‎‎538. Samsun: Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 1989.‎
• Algül, Adnan. İzzüddîn b. Abdüsselâm’ın İslam Hukuk Bilimindeki Yeri ve Önemi. İstanbul: Çıra Akademi ‎Yayınları, 2017.‎
• Alkış, Alparslan. İslam Hukuk Usûlü. İstanbul: Ravza Yayınları, 2020.‎
• Alkış, Alpaslan. “Serahsî’nin el-Mebsût Adlı Eserinde Kerhî’nin Furû’ Fıkha Dair Görüşleri”. ‎Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 33 (Haziran 2019), 231-262. https://doi.org/10.35209/ksuifd.550211.‎
• Alvânî, Tâhâ Câbir. el-Ezmetü’l-fikriyye ve menâhicu’t-tağyîr. Beyrut: Dâru’l-Hâdî, 2003.‎
• Apaydın, Hacı Yunus. İslam Hukuk Usulü. Ankara: BİLAY Yayınları, 2019.‎
• Apaydın, Hacı Yunus. “Kerhî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 285-287. Ankara: TDV ‎Yayınları, 2022.
• Bardakoğlu, Ali. “Fıkıh Çözüm mü Üretir, Sorun mu?” Eskiyeni 29 (Aralık 2014), 147-178.‎
• Baysa, Hüseyin. Kureyş Kervanları -Hukuk Sosyolojisi Açısından Vahiy Döneminde Ticarî Hayat-. ‎İstanbul: İz Yayıncılık, 2015.‎
• Beyhakî, Ahmed b. el-Hüseyin b. Alî b. Mûsâ Ebû Bekir. es-Sünenü’l-kübrâ. thk. Muhammed Abdulkadir ‎Atâ. 11 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1424/2003.‎
• Buhârî, Ebû Abdullah Muhammed b. İsmail. el-Câmiʿu’s-sahîh. nşr. Muhammed Züheyr b. Nasr. 9 Cilt. ‎Beyrut: Dâru Tavki’n-Necât, 1422.‎
• Cessâs, Ebû Bekir Ahmed b. Ali er-Râzî. Şerhu Muhtasari’t-Tahâvî. thk. İsmetullâh İnâyetullâh ‎Muhammed vd. 8 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Beşâiri’l-İslâmiyye, 1431/2010.‎
• Çolak, Abdullah. İslâm Hukuk Tarihi ve İslâm Hukukunun Kaynakları. İstanbul: Hikmetevi Yayınları, ‎‎2018.‎
• Debûsî, Ebû Zeyd Ubeydullâh b. Ömer. Teʼsîsüʼn-nazar. thk. Mustafa Muhammed el-Kabbânî. Beyrut: ‎Dâru İbn Zeydûn, ts.‎
• Ebû Dâvûd, Süleyman b. el-Eşʿas b. İshâk es-Sicistânî el-Ezdî. es-Sünen. thk. Şuʿayb el-Arnaût - ‎Muhammed Kamil Karabellî. 7 Cilt. b.y.: Dâru’r-Risâleti’l-Âlemiyye, 2009.‎
• Esen, Bilal. Hanefi Usul Eserlerinde İctihad Teorisi. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler ‎Enstitüsü, Doktora Tezi, 2010. ‎
• Futsi, Ali Fuat. “İbrâhim en-Nehaî’ye Yöneltilen Tenkitler Hakkında Mülahazalar”. Kocatepe İslami ‎İlimler Dergisi 7/1 (Haziran 2024), 168-189. https://doi.org/10.52637/kiid.1435849.‎
• Füllânî, Salih b. Muhammed. Îkâzu himemi üli’l-ebsâr. Şârika: Dâru’l-Feth, 1417/1997.‎
• Güney, Necmeddin. “Ebu’l-Huseyn el-Kudûrî’nin Unutulan Bir Eseri: Şerhu Muhtasari’l-Kerhî”. Genç ‎Akademisyenler İlahiyat Araştırmaları. 201-220. İstanbul: İFAV Yayınları, 2009.‎
• Hallâf, Abdülvehhâb. Hulâsatü târîhi’t-teşrîʿi’l-İslâmî. Kuveyt: Dâru’l-Kalem, ts.‎
• Hoyladı, Adnan. Hanefî Mezhebinin Teşekkül Süreci. Sakarya: Sakarya Üniversitesi, Sosyal Bilimler ‎Enstitüsü, Doktora Tezi, 2021.‎
• Hudarî, Muhammed. Târîhu’t-teşrîʿi’l-İslâmî. Beyrut: Dâru’l-Maʿrife, 1960.‎
• İbn Âbidîn, Muhammed Emin b. Ömer b. Abdülaziz. Reddü’l-muhtâr ale’d-Dürri’l-muhtâr. 6 Cilt. Beyrut: ‎Dâru’l-Fikr, 1386/1966.‎
• İbn Âbidîn, Muhammed Emin b. Ömer b. Abdülaziz. Şerhu Ukûdi resmi’l-müftî. Karaçi: Mektebetü’l-‎Büşrâ, 1430/2009.‎
• İbn Hacer el-Askalânî, Ebü’l-Fazl Ahmed b. Ali. en-Nüket alâ kitâbi İbni’s-Salâh. thk. Rabîʿ b. Hâdî Umeyr ‎el-Medhalî. 2 Cilt. Medine: İmâdetü’l-Bahsi’l-İlmî bi’l-Câmiʿati’l-İslâmiyye, 1404/1984.‎
• İbn Kayyim el-Cevziyye, Ebû Abdullah Muhammed b. Ebî Bekr. İʿlâmü’l-muvakkıʿîn ʿan Rabbi’l-ʿâlemîn. ‎thk. Ebû Ubeyde Meşhûr b. Hasen. 7 Cilt. Suudi Arabistan: Dâru İbni’l-Cevzî li’n-Neşr ve’t-Tevzîʿ, ‎‎1423.‎
• İbn Kutluboğa, Ebü’l-Adl Zeynüddîn Kasım. Tâcü’t-terâcim. thk. Muhammed Hayr - Ramazan Yusuf. ‎Dımaşk: Dâru’l-Kalem, 1413/1992.‎
• İbnü’n-Nedîm, Ebü’l-Ferec Muhammed b. Ebî Yaʿkûb. el-Fihrist. thk. İbrahim Ramazan. Beyrut: Dâru’l-‎Maʿrife, 1417/1997.‎
• Karaman, Hayreddin. Başlangıçtan Zamanımıza Kadar İslam Hukuk Tarihi. İstanbul: İz Yayıncılık, 2016.‎
• Karaman, Hayreddin. İslam Hukukunda İctihad. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2010.‎
• Kâsânî, Alâüddîn Ebû Bekir b. Mesʿûd. Bedâiʿu’s-sanâiʿ fî tertîbi’ş-şerâiʿ. 7 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‎İlmiyye, 1328/1986.‎
• Kaya, Eyyüp Said. Mezheblerin Teşekkülünden Sonra Fıkhî İstidlâl. İstanbul: Marmara Üniversitesi, ‎Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2001.‎
• Kızılkaya, Necmettin. Hanefî Mezhebi Bağlamında İslam Hukukunda Küllî Kaideler. İstanbul: İz ‎Yayıncılık, 2013.‎
• Maçin, Hasan. İslam Hukuk Metodolojisinde Delillerin Çatışması ve Çözüm Yolları. Ankara: İlâhiyât ‎Yayınları, 2023.‎
• Merâğî, Abdullah Mustafa. el-Fethu’l-mubîn fî tabakâti’l-usûliyyîn. 2 Cilt. Mısır: Matba’atü Ensâri’s-‎Sünneti’l-Muhammediyye, 1366/1947.‎
• Mollâ Ferrûh, Muhammed b. Abdülazim el-Mekkî. el-Kavlü’s-sedîd fî baʿdi mesâ'ili’l-ictihâd ve’t-taklîd. ‎Kuveyt: Dâru’d-Daʿve, 1988.‎
• Müslim, Ebü’l-Hüseyin b. el-Haccâc b. Müslim el-Kuşeyrî. el-Câmiʿu’s-sahîh. thk. Muhammed Fuâd ‎Abdülbâkî. 5 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, ts.‎
• Nesefî, Ebû Hafs Necmeddîn Ömer. Şerhu Medâri’l-usûl (Usûlü’l-Kerhî). thk. Murteza Bedir. Ankara: ‎İSAM Yayınları, 2025.‎
• Nesefî, Ebû Hafs Necmüddîn Ömer. Şerhu Medâri’l-usûl. thk. İsmail Abd Abbâs. b.y.: el-Mecmeʿu’l-‎Fıkhi’l-Irâkî, 2018.‎
• Özel, Ahmet. Hanefi Fıkıh Alimleri. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2016.‎
• Paçacı, İbrahim. “Fıkıh Mezhepleri ve Taklid”. Dinî Araştırmalar 2/4 (1999), 59-84.‎
• Pekcan, Ali. “İslâm Hukuku Literatüründe Fıkhın Genel Kurallarına Dair İlk Risale (Kerhî’nin ‘el-Usûl’ ‎Adlı Risâlesinin Çeviri ve Değerlendirilmesi)”. İslâmî Araştırmalar Dergisi 16/2 (Haziran 2003), ‎‎293-307.‎
• Sarıtaş, Murat. “‘Fakihlerimizin Görüşleri Naslardan Önceliklidir’: Ebû Sa’îd el-Hâdimî’nin Nas-Mezhep ‎İlişkisi Problemine Dair Görüşleri”. Sahn-ı Semân’dan Dârulfünûn’a Osmanlı’da İlim ve Fikir ‎Dünyası (Âlimler, Müesseseler ve Fikrî Eserler). ed. Ahmet Hamdi Furat vd. 1/163-178. İstanbul: ‎Zeytinburnu Belediyesi Kültür Yayınları, 2018.‎
• Serahsî, Ebû Bekir Şemsü’l-eimme Muhammed b. Ebî Sehl Ahmed. el-Mebsût. 30 Cilt. Beyrut: Dâru’l-‎Maʿrife, 1993.‎
• Seyyid Bey, Muhammed. Usûl-i fıkh -Medhal-. İstanbul: Matbaʿa-i Âmire, 1333/1917.‎
• Şâh Veliyyullâh ed-Dihlevî, Ebû Abdülaziz Kutbüddîn Ahmed b. Abdurrahim b. Vecîhiddîn. ‎Huccetüllâhi’l-bâliga. thk. Seyyid Sâbık. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Cîl, 1426/2005. ‎
• Şirmârî, Ebû Ca'fer Ahmed b. Abdullah. Te'sîsü'n-nezâ'ir, thk. Murteza Bedir. Ankara: İSAM Yayınları, ‎‎2025.‎
• Şirvânî, Ahmed Hamdi. Levâmiʿu’d-Dekâik fî Tercemeti Mecâmiʿi’l-Hakâik -Mecâmiʿu’l-Hakâik Tercümesi-‎‎. haz. Hüseyin Örs, Seher Erdem Örs. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı ‎Yayınları, 2017.‎
• Yaman, Ahmet. Fetva Usûlü ve Âdâbı. İstanbul: İFAV Yayınları, 2017.‎
• Yelek, Kamil. “Mezhep Ashâbına Ait Görüşlerin Temel Bir Argüman Olarak Kullanımı: Hanefîlerin ‎Benimsediği Yönteme Dair Bir İzah Denemesi”. Tasavvur: Tekirdağ İlahiyat Dergisi 9/1 (Haziran ‎‎2023), 359-385. https://doi.org/10.47424/tasavvur.1267455.