Arap Dili ile İlişkisi Açısından Mâverdî Tefsirinde Kıraatler

Yıl 2025, Cilt: 8 Sayı: 2, 581 - 598, 15.12.2025

Yahya Balcı

https://doi.org/10.52637/kiid.1731979

Öz

Kur’ân-ı Kerîm’in kelimelerinde harf ve hareke farklılıkları olarak ortaya çıkan kıraat ihtilafları, kimi zaman lehçelerle kimi zaman da diğer ilimlerle ilişkilendirilerek incelenmiştir. Kıraat farklılıklarının anlam üzerindeki etkisini en fazla dikkate alan âlimlerin müfessirler olduğu söylenebilir. Müfessirler, murâd-ı ilâhîyi anlama gayretinin bir neticesi olarak kaleme alınan tefsirlerde, kıraat farklılıklarından çeşitli vesilelerle bahsetmişler ve bu farklılıkların etkilerine dair açıklamalarda bulunmuşlardır. Mâverdî (öl. 450/1058) de en-Nüket ve’l-uyûn adlı tefsirinde gerek sahih gerekse şâz kıraat vecihlerine yer veren ve kıraat ihtilaflarını farklı açılardan değerlendiren bir müfessirdir. İsmi geçen tefsir her ne kadar bir kıraat kaynağı olmasa da Mâverdî, bu eserinde azımsanamayacak sayıda kıraat farklılığını çoğunlukla kıraati okuyan kişi veya kişilere nispet ederek nakletmeye özen göstermiştir. Mezkûr kıraat ihtilaflarını birçok yönden değerlendirebilme imkânı olmakla beraber bu çalışmada, sadece Arap dili ile ilişkisi açısından Mâverdî’nin değindiği kıraat farklılıklarının değerlendirmesi yapılmaktadır. Nitekim Mâverdî’nin, İslâmî ilimlerin birçok alanında olduğu gibi Arap dili sahasında da müstakil eser telif eden ve tefsirinde dilsel tahlillere değinen bir müfessir olduğu görülmektedir. Bu sebeple onun bazı âyetlerin tefsirinde kıraatlerin Arap dili ile ilişkisi bağlamında yaptığı açıklamaların bilinmesinin, müfessirin ilmî birikimini bu kapsamda tefsire ne şekilde yansıttığının görülmesinin faydalı olacağı düşünülmektedir. en-Nüket ve’l-uyûn adlı tefsirde müellifin kıraat farklılıklarına Arap dili açısından yaklaşımının tespit edilmesinin hedeflendiği bu çalışmada, konunun anlaşılmasına fayda sağlayacak kıraat örneklerine, yapılan açıklama ve nakillere yer verilmiştir. Çalışma sonucunda; Mâverdî’nin Arap dili-kıraat ilişkisi çerçevesinde sarf ve nahiv ilminin konuları bağlamında birçok farklı başlık altında değerlendirilebilecek kıraat farklılıklarına büyük oranda temas ettiği, bu farklılıklarının anlama olan etkilerine yönelik görüşleri sıraladığı ve açıklamalar yaptığı müşahede edilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Kıraat , Arap Dili , Tefsir , Mâverdî , en-Nüket ve’l-uyûn

Qirāʾat in al-Māwardī’s Tafsīr in terms of its Relationship with Arabic Language

Öz

Differences in the qirāʾat of the Qurʾān, which appear as variations in letters and vowels, have been studied in relation to dialects and other sciences. It can be said that the scholars who pay the most attention to the effect of differences in qirāʾat on meaning are the exegetes. Exegetes, in their commentaries written as a result of their efforts to understand the divine intent, have mentioned differences in qirāʾat on various occasions and have provided explanations regarding the effects of these differences. Al-Māwardī (d. 450/1058), in his tafsīr al-Nuqat wa'l-uyūn, is also a exegete who includes both the ṣaḥīḥ and shāz qirāʾat and evaluates qirāʾat disputes from different perspectives. Although the aforementioned tafsīr is not a source of qirāʾat, al-Māwardī took care to narrate a considerable number of qirāʾat differences in this work, mostly attributing them to the person or persons who read the qirāʾat. Although it is possible to evaluate the aforementioned qirāʾat differences in many ways, this study only evaluates the qirāʾat differences mentioned by al-Māwardī in terms of their relationship with the Arabic language. As a matter of fact, it is seen that al-Māwardī was a exegete who wrote independent works in the field of Arabic language as in many fields of Islamic sciences and touched upon linguistic analysis in his tafsīr. For this reason, it is thought that it would be useful to know the explanations he made in the context of the relationship between qirāʾat and Arabic language in the exegesis of some verses and to see how the exegete reflected his scholarly knowledge to the exegesis in this context. In this study, which aims to determine the author's approach to the qirāʾat differences in terms of Arabic language in the tafsīr al-Nuqat wa'l-uyūn, examples of qirāʾat that will benefit the understanding of the subject, explanations and quotations are included. As a result of the study, it has been observed that al-Māwardī, within the framework of the relationship between Arabic language and qirāʾat, largely touched upon the differences of qirāʾat, which can be evaluated under many different headings within the context of the subjects of the science of sarf and nahw within the framework of the relationship between Arabic language and qirāʾat, and listed the opinions on the effects of these differences on meaning and made explanations.

Anahtar Kelimeler

Qirāʾat , Arabic Language , Tafsīr , al-Mâwardî , al-Nuqat wa'l-uyūn

Kaynakça

• Ahfeş, Ebü’l-Hasen el-Mücâşiî el-Belhî el-Evsat. Meʻâni’l-Kur’ân. thk. Hüdâ Mahmûd Karâ‘a. 2 Cilt. Kahire: Mektebetü’l-Hancî, 1411.
• Atıyye, ‘Alâ Sa‘d Mes‘ûd. “Eserü’l-kırâ’âti’ş-şâzze fî ‘ulûmi’l-lüğati’l-‘Arabiyye ‘inde’l-İmâmi’l-Mâverdî”. Mecelletü’d-Dirâseti’l-İslâmiyye ve’l-Fikr 6/3 (2020), 17-30.
• Begavî, Ebû Muhammed el-Hüseyin b. Mes‘ûd el-Ferrâ. Me‘âlimü’t-tenzîl fî tefsîri’l-Kur’ân. thk. Abdurrezzâk el-Mehdî. 5 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-ʻArabî, 1420.
• Beydâvî, Nâsıruddîn Ebû Saîd Abdullah b. Ömer b. Muhammed. Envâru’t-tenzîl ve esrâru’t-te’vîl. thk. Muhammed Abdurrahman Mer’aşelî. 5 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-ʻArabî, 1418.
• Büyük, Enes. Mâverdî’nin en-Nüket ve’l-Uyûn Adlı Tefsirinde İsrâiliyyât. Rize: Recep Tayyip Erdoğan Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2014.
• Cengiz, Abdullah. “Mâverdî’nin en-Nüket ve’l-Uyûn İsimli Eserinde Kıraat Olgusu”. Tanım Tenkit Teori 2 (2024), 21-38.
• Çakır, Fatma. Mâverdî’nin “en-Nüket ve’l-Uyûn” Adlı Tefsirinde Esbâb-ı Nüzul. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2017.
• Çetin, Abdurrahman. Kıraatların Tefsire Etkisi. İstanbul: Marifet Yayınları, 2001.
• Çögenli, M. Sadi. Ayet ve Hadis Örnekli Arapça Dilbilgisi Nahiv. İstanbul: Cantaş Yayınları, 3. Basım, 2014.
• Çörtü, Mustafa Meral. Arapça Dilbilgisi Sarf - Nahiv - Edatlar. İstanbul: İFAV Yayınları, 14. Basım, 2012.
• Dağ, Mehmet. Geleneksel Kıraat Algısına Eleştirel Bir Yaklaşım. İstanbul: İSAM, 2011.
• Dânî, Ebû Amr Osman b. Saîd. et-Teysîr fi’l-kırâ’âti’s-sebʻ. thk. Otto Pretzl. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-ʻArabî, 2. Basım, 1404/1984.
• Dimyâtî, Ahmed b. Muhammed. İthâfu fudalâi’l-beşer fi’l-kırâ’âti’l-erbeʻate ʻaşer. thk. Enis Mehera. Lübnan: Dâru’l-Kütübi’l-ʻİlmiyye, 3. Basım, 1427/2006.
• Durmuş, İsmail. “İltifât”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 22/152-153. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
• Durmuş, İsmail. “Nahiv”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 32/300-306. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• Ebû Ali el-Fârisî, Hasen b. Ahmed b. Abdulgaffâr. el-Hücce li’l-kurrâ’i’s-seb‘a (el-Hücce fî ‘ileli’l-kırâ’ati’s-seb‘). thk. Bedreddin Kahvecî - Beşîr Cüveycâtî. 7 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Me’mûn li’t-Türâs, 2. Basım, 1413/1993.
• Ebû Hayyân, Muhammed b. Yusuf el-Endelüsî. el-Bahru’l-muhît fi’t-tefsîr. thk. Sıdkî Muhammed Cemîl. 10 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1420.
• Ezherî, Ebû Mansûr Muhammed b. Ahmed b. el-Herevî. Meʻâni’l-kırâ’ât. 3 Cilt. Suudi Arabistan: Merkezü’l-Bühûs fî Külliyyeti’l-Âdâb, 1412/1991.
• Ferrâ, Ebû Zekeriyya Yahya b. Ziyâd. Me‘âni’l-Kur’ân. thk. Ahmed Yusuf en-Necati vd. 3 Cilt. Mısır: Dâru’l-Mısriyye, ts.
• Ğalâyînî, Mustafa b. Muhammed. Câmi‘u’d-dürûsi’l-ʻArabiyye. 3 Cilt. Beyrut: Mektebetü’l-ʻAsriyye, 28. Basım, 1414/1993.
• Hatîb, Abdüllatîf. Muʻcemu’l-kırâ’ât. 11 Cilt. Dımaşk: Dâru Saʻdeddîn, 2000.
• İbn Atıyye, Ebû Muhammed Abdülhak. el-Muharreru’l-vecîz fî tefsîri’l-kitâbi’l-ʻazîz. thk. Abdüsselam Abdüşşafi Muhammed. 6 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ʻİlmiyye, 1422.
• İbn Cinnî, Ebü’l-Feth Osman. el-Muhteseb fî tebyîni vucûhi şevâzzi’l-kırâ’ât ve’l-îdâh ʻanhâ. thk. Ali en-Necdî en-Nâsıf vd. 2 Cilt. Kahire: Vizâratü’l-Evkâf, 1410.
• İbn Hâleveyh, Ebû Abdullah Hüseyin b. Ahmed. el-Hücce fi’l-kırâ’âti’s-seb‘. thk. Abdülâl Sâlim Mekrem. Beyrut: Dâru’ş-Şurûk, 4. Basım, 1401/1979.
• İbn Hâleveyh, Ebû Abdullah Hüseyin b. Ahmed. Muhtasar fî şevâzzi’l-Kur’ân. Kahire: Mektebetü’l-Mütenebbî, ts.
• İbn Hişâm, Ebû Muhammed Cemâlüddîn Abdullah. Şerhü Katri’n-nedâ ve belli’s-sadâ. thk. Mustafa Deybülboğa. Dâru Mustafa, 1431.
• İbn Mihrân en-Nîsâbûrî, Ebû Bekir Ahmed b. el-Hüseyn. el-Mebsût fi’l-kırâ’âti’l-ʻaşr. thk. Sebî’ Hamza Hâkimî. Dımaşk: Mecme’u Lügati’l-ʻArabiyye, 1981.
• İbn Mücâhid, Ebû Bekir Ahmed b. Mûsâ b. el-Abbâs et-Temîmî. Kitâbü’s-sebʻa fi’l-kırâ’ât. thk. Şevki Dayf. Mısır: Dâru’l-Meʻârif, 1400.
• İbn Zencele, Ebû Zürʻa Abdurrahman b. Muhammed. Hüccetü’l-kırâ’ât. thk. Saîd el-Efgânî. Beyrût: Müessesetü’r-Risâle, 1997.
• İbnü’l-Bâziş, Ebû Ca‘fer Ahmed b. Alî b. Ahmed b. Halef el-Ensârî el-Gırnâtî. el-İknâʻ fi’l-kırâ’âti’s-sebʻ. thk. Abdülmecîd Katâmiş. Dımaşk: Dâru’l-Fikr, 1403.
• İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Ferec Cemâlüddîn Abdurrahmân b. Alî b. Muhammed el-Bağdâdî. Zâdü’l-mesîr fî ‘ilmi’t-tefsîr. thk. Abdürrazzâk el-Mehdî. 4 Cilt. Beyrut: Daru’l-Kitâbi’l-ʻArabî, 1422.
• İbnü’l-Cezerî, Ebü’l-Hayr Şemsüddin Muhammed b. Muhammed b. Muhammed b. Alî b. Yusuf. en-Neşr fi’l-kırâ’âti’l ʻaşr. thk. Ali Muhammed ed-Dabbâʻ. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ʻİlmiyye, ts.
• Îmâ, Şuayb İdrîs. el-Kırâ’âtü’l-Kur’âniyye fî tefsîri’n-nüket ve’l-‘uyûn li’l-Mâverdî cem‘an ve tevcîhen. Sudan: Ümmü Derman Üniversitesi, Doktora Tezi, 2012.
• İmbâbî, Mahmud Ferrâc es-Seyyid. “Eserü’l-kırâ'âti’l-Kur’âniyye fî ihtilâfi’l-ahkâmi’l-fıkhıyye ‘inde’l-İmâmi’l-Mâverdî min hilâli kitâbihi’l-Hâvi’l-kebîr”. Mecelletü Külliyyeti’l-Âdâb 1/51 (2019), 415-444.
• İnanç, Yonis. Teşekkül Sürecinde Nahiv-Kıraat İlişkisi. Sakarya: Sakarya Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2015.
• Karaçam, İsmail. Kıraat İlminin Kur’ân Tefsirindeki Yeri ve Mütevatir Kıraatların Yorum Farklılıklarına Etkisi. İstanbul: İFAV Yayınları, 3. Basım, 2018.
• Kirmânî, Ebû Abdullah Muhammed b. Ebî Nasr. Şevâzzü’l-kırâ’ât. thk. Şimrân el-Acelî. Beyrut: Müessesetü’l-Belâğ, ts.
• Kurt, İsmail. Mâverdi’nin en-Nüket ve’l-Uyûn Adlı Eserinde Sahâbe Tefsiri. İzmir: Dokuz Eylül Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2011.
• Kurtubî, Muhammed b. Ahmed. el-Câmiʻ li ahkâmi’l-Kur’ân. thk. Ahmed el-Berdûnî. 20 Cilt. Kahire: Dâru’l-Kütübi’l-Mısriyye, 1964.
• Mâverdî, Ebü’l-Hasen Ali b. Muhammed b. Habib. en-Nüket ve’l-ʻuyûn tefsiru’l-Mâverdî. thk. es-Seyyid b. Abdilmaksûd b. Abdurrahim. 6 Cilt. Beyrut: Dârul-Kütübi’l-ʻİlmiyye, 1992.
• Mekkî b. Ebî Tâlib, Ebû Muhammed b. Hammuş b. Muhammed el-Kaysî. el-Keşf ʻan vücûhi’l-kırâ’âti’s-sebʻ ve ʻilelihâ ve hucecihâ. thk. Muhyiddîn Ramadân. 2 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 5. Basım, 1418/1997.
• Mücerreb, Hâmid Muhammed. “Menhecü’l-İmâmi’l-Mâverdî fî ‘arzi’l-kırâ'ât ve eseri zâlike fî tefsîrihi’n-nüket ve’l-‘uyûn”. Mecelletü Külliyyeti Usûlü’d-dîn 2/34 (2016), 1815-1904.
• Nehhâs, Ebû Ca‘fer Ahmed b. Muhammed b. İsmâîl. İʻrâbü’l-Kur’ân. thk. Muhammed Ali Beydûn. 5 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-ʻİlmiyye, 1421.
• Nesefî, Ebü’l-Berekât Hâfızüddîn Abdullah b. Ahmed b. Mahmûd. Medârikü’t-tenzîl ve hakâikü’t-te’vîl. thk. Yusuf Ali Büdeyvî. 3 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kelimi’t-Tayyib, 1419.
• Oral, Murat. Mâverdî ve İbnu’l-Cevzî’nin Tefsir Yaklaşımlarının Mukayesesi. Gaziantep: Gaziantep Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2018.
• Öksüz, Ali Haydar. “Zâdü’l-Mesîr Tefsirindeki Kıraat Farklılıklarının Arap Dili ile İlişkisi”. Kilitbahir 20 (2022), 1-26.
• Özcan, Esat. “Dil Kurallarının Kıraat Tercihindeki Etkisi: Kutrub Örneği”. Harran İlahiyat Dergisi 45 (2021), 135-153. https://doi.org/10.30623/hij.952990
• Râzî, Ebû Abdullah Fahreddîn Muhammed b. Ömer. Mefâtîhu’l-gayb. 32 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-ʻArabî, 3. Basım, 1420.
• Sa‘lebî, Ebû İshâk Ahmed b. Muhammed b. İbrâhim. el-Keşf ve’l-beyân ʻan tefsîri’l-Kur’ân. thk. Ebû Muhammed İbn Âşûr. 10 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-ʻArabî, 1422.
• Saylan, Nesrişah. “Arap Dili ile İlişkisi Bağlamında Begavî Tefsirinde Kıraat Vecihleri”. Fırat Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 20/2 (2015), 159-178.
• Semîn el-Halebî, Ebü’l-Abbâs Şihâbüddîn Ahmed b. Yusuf b. İbrâhîm. ed-Dürru’l-masûn fî ʻulûmi’l-kitâbi’l-meknûn. thk. Ahmed Muhammed el-Harrât. 11 Cilt. Dımaşk: Dâru’l-Kalem, 1986.
• Sumayt, Bedr Muhammed. Menhecü’l-Mâverdî fî tefsîrihî en-Nüket ve’l-ʻuyûn. Mekke: Ümmü’l-Kurâ Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 1407.
• Sümertaş, Burhan. Mâverdî ve en-Nüket ve’l-Uyûn Adlı Tefsiri. İzmir: Dokuz Eylül Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2002.
• Süyûtî, Celâleddîn Abdurrahmân. Tabakâtü’l-müfessirîn. thk. Ali Muhammed Ömer. Kahire: Mektebetü Vehbe, 1396.
• Şâvî, Henâ Hâlid. “Mevkıfü’l-Mâverdî mine’t-tercîhi beyne’l-kırâ'âti fî tefsîrihi’n-nüket ve’l-‘uyûn”. Mecelletü Makâlîd 6/3 (2020), 53-63.
• Şevkânî, Ebû Abdullah Muhammed b. Alî b. Muhammed. Fethu’l-Kadîr. 6 Cilt. Beyrut: Dâru İbn-i Kesîr, Dâru’l-Kelimi’t-Tayyib, 1414.
• Şirâzî, Ebû İshâk İbrahim b. Ali. Tabakâtü’l-fukahâ. thk. İhsan Abbâs. Beyrut: Dâru’r-Râidi’l-ʻArabî, 1970.
• Taberî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Cerîr. Câmiʻu’l-beyân fî te’vîli’l-Kur’ân. thk. Ahmed Muhammed Şâkir. 24 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1420/2000.
• Talû, Mehmet. Arab Dili ve Edebiyatı Sarf ve Nahve Giriş. 5 Cilt. İstanbul: Milsan Basım, 1998.
• Taşdoğan, Ahmet. “Zuhruf Sûresinin 88. Âyeti Bağlamında Dil Kurallarının Kıraatlerin Anlaşılmasındaki Rolü ve Etkisi”. Harran İlahiyat Dergisi 51 (2024), 226-246. https://doi.org/10.30623/hij.1436130
• Taşpınar, Kadir. “Kıraat-Nahiv İlişkisi Bağlamında Ebussuud Efendi’nin Tefsirinde Yer Alan Kıraat Vecihleri”. İhya Uluslararası İslam Araştırmaları Dergisi 3/1 (2017), 113-138.
• Ukberî, Ebü’l-Bekâ Muhibbüddîn. İʻrâbu’l-kırâ’âti’ş-şevâz. thk. Muhammed Seyyid Ahmed Azzûz. 2 Cilt. Beyrut: Âlemü’l-Kütüb, 1417.
• Uydaş, Tuğba. Mâverdî’nin en-Nüket ve’l-Uyûn Adlı Tefsirinde Kur’ân İlimleri. İzmir: Dokuz Eylül Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2015.
• Ünal, Mehmet. Kur’ân’ın Anlaşılmasında Kıraat Farklılıklarının Rolü. Ankara: Fecr Yayınları, 2005.
• Zeccâc, Ebû İshâk İbrahim b. es-Serî b. Sehl. Me‘âni’l-Kur’ân ve i‘râbuhû. thk. Abdülcelîl Abduh Şelebî. 5 Cilt. Beyrut: Âlemü’l-Kütüb, 1408/1988.
• Zehebî, Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Osman. Siyeru a’lâmi’n-nübelâ. 23 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 3. Basım, 1405/1985.
• Zemahşerî, Ebü’l-Kâsım Cârullah Mahmûd b. Ömer b. Muhammed. el-Keşşâf ‘an hakâiki ğavâmizi’t-tenzîl ve ‘uyûni’l-ekâvîl fî vücûhi’t-te’vîl. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-‘Arabî, 1407.
• Zürkânî, Muhammed Abdülazîm. Menâhilü’l-ʻirfân fî ʻulûmi’l-Kur’ân. 2 Cilt. Kahire: Matbaatü İsa, 3. Basım, ts.