A Mathnawi Written under the Influence of Hayriyye and Lutfiyye: The Advice-Epistle of Kilisli Hami

Yıl 2021, , 104 - 121, 30.06.2021

Faruk Sönmez

https://doi.org/10.52637/kiid.890199

Cited By: 1

Öz

Works written for the purpose of directing people to the righteousness and goodness and raising moral people and making them beneficial for society are called advice-epistles (nasihat-name). "Advice-epistle", which is formed by the combination of the word "nasihat", which means “recommendation, advice and preach", derived from the Arabic root "nasaha"; and "name", which means "book, letter, epistle" in Persian, is the general name of religious moral works. Throughout the history, various actions have been done in order to prevent people from the attitudes and behaviours considered to be wrong. There is no doubt that the most common of these actions is the understanding of giving recommendation and advise. Therefore, advices necessary today, as in the past, so as to maintain the social order. For this reason, community leaders, clergymen, and scholars often gave advice to the communities under their influence. These works, written to be able to prevent people from doing bad actions and lead them to the good and canonical behaviours and halal path have a wide range of topics. The advice epistles, which are also known by names such as pend-nâme and enderz-nâme, which mean “advice-epistle”, were generally written in mathnawi verse form. There are great number of poetry and prose examples of this genre in Islamic literature. In Turkish literature, such works emerged when the Turks accepted Islam. After this period, works in the type of advice-epistle (pend-name) continued with different examples until the period of Republic Turkey. Yusuf Khass Hâjib's Kutadgu Bilig and Edip Ahmed's Atabat al-Haqayik are the first examples of this genre in Turkish-Islamic Literature. In the Anatolian geography, the first works in the type of advice-epistle started to be given in the 13th century. The Charh-name of Ahmet Fakih, the Garİb-name of Ashık Pasha and the Risâletu'n-Nushiyyah of Yunus Emre are the basic examples of this genre. One of the recently written advice-epistles belongs to Kilisli Hâmî, who lived between the end of the 19th century and in the first half of the 20th century. The poet, whose father’s name is Abdunnâfî Ephendi, was born in Kilis. Kilisli Hâmî started his madrasa education in Kilis; and then went to Aleppo for a while to continue his education. Hâmî, who made his living by farming, passed away in 1957. His elder brother, Kilisli Lutfullah Hâzım, a member of Saghirzâde family, is also a poet like him. Influenced by the poets of Divan Literature in the South-eastern Anatolia, from his poems, the poet was observed to be under the effects of Nâbî and Sunbulzâde Vahbî. The poet, who wrote poems in line with Divan Literature, has a little divan. Apart from his little divan, the poet has also "Nasihat-nâme" (Advice-Epistle), which we have discovered as an independent work, consisting of six leaves. Written in mathnawi form, the work consists of 82 couplets. The work is registered in Ankara National Library Manuscripts Collection with the archive number 06 Mil Yz A 7729. The date 1347/1931 is written in the copy of the work. Although the main purposes of advice-epistles are to counsel and advise to the target readers, they also have variations in subjects within themselves. One of these issues is the advice of fathers to their children. The most well-known works written on this issue are 17th century Divan poet Nâbî's work called “Hayriyye” and 18th century Divan poet Sunbulzâde Vehbî's work named “Lutfiyye”. The common feature of these works, written in the form of mathnawi, is that both contain the advice of the poet fathers to their children. Another advice-epistle written by a father to his child is the one written by Kilisli Hâmî in the early 20th century. Like the two abovementioned poets, Kilisli Hâmî gives some advice to young people through his son. In this study, the Advice-epistle of Kilisli Hâmî, the only copy of which was found, will be focused on. Initially, the information about the life of the poet will be submitted, and then the form and content traits of the work will be emphasized. The work will be compared with Hayriyye and Lutfiyye mathnawis, since the poet both wrote this work in order to advise to his son and also he was influenced by the advice given by Nâbî and Sunbulzâde. In the last section, the Nasihat-nâme will be given with the transcription.

Anahtar Kelimeler

Advice, Advice-Epistle, Kilisli Hami, Hayriyye, Lutfiyye

Hayriyye ve Lutfiyye Tesirinde Yazılmış Bir Mesnevi: Kilisli Hâmî’nin Nasihat-nâme’si

Öz

Öz
İnsanları doğruya ve iyiliğe yöneltmek; topluma faydalı, ahlaklı fertler yetiştirmek maksadıyla yazılan eserlere nasihat-nâme denir. Arapça “nasaha” kökünden türemiş “pend, öğüt ve mev’ize manalarına gelen “nasihat” kelimesi ile Farsça, “kitap, mektup, ferman” manalarına gelen “nâme” kelimesinin birleşmesiyle oluşan “nasihat-nâme”, dinî ahlakî eserlerin genel adıdır. Tarih boyunca, yapılmasında yanlışlık olduğu düşünülen hal ve davranışlardan insanları alıkoymak maksadıyla çeşitli faaliyetlerde bulunulmuştur. Kuşkusuz bu faaliyetlerden en yaygın olanlarının başında, öğüt verme ve nasihatte bulunma anlayışı gelmektedir. Bundan dolayı nasihatler, toplum düzeninin temini için geçmişte olduğu gibi bugün de bir zaruret teşkil etmektedir. Bu sebeple, toplum liderleri, din adamları ve âlimler, nüfuzları altındaki toplumlara sık sık nasihatlerde bulunmuşlardır. İnsanları kötü yollardan sakındırmak, onları iyiye ve helal yola sevk etmek amacıyla yazılan bu eserler, geniş bir konu yelpazesine sahiptir. Pend-nâme ve enderz-nâme gibi isimlerle de anılan nasihat-nâmeler, genelde mesnevi nazım şekli ile kaleme alınmıştır. İslam edebiyatlarında bu türün manzum ve mensur birçok örnekleri mevcuttur. Edebiyatımızda ise bu türde eserler, Türklerin İslamiyet’i kabulüyle beraber ortaya çıkmıştır. Bu süreçten sonra nasihat-nâme/pend-nâme türü eserler Cumhuriyet dönemine kadar farklı örneklerle varlığını sürdürmüştür. Yûsuf Has Hâcib’in Kutadgu Bilig ile Edip Ahmed’in Atabetü’l-Hakâyık’ı Türk İslam Edebiyatımızdaki ilk örneklerdir. Anadolu sahasında ise nasihat-nâme türündeki ilk örnekler ise 13. yüzyılda verilmeye başlanmıştır. Ahmet Fakih’in Çarh-nâme’si, Âşık Paşa’nın Garîb-nâme’si ile Yunus Emre’nin Risâletü’n-Nushiyye’si bunların başlıcalarıdır. Son dönemde kaleme alınmış nasihat-nâmelerden biri de 19. yüzyılın sonu ile 20. yüzyılın ilk yarısında yaşamış Kilisli Hâmî’ye aittir. Kilis’te dünyaya gelmiş şairin Babası Abdü’n-nâfî’ Efendi’dir. Kilisli Hâmî, Kilis’te medrese eğitimine başlamış daha sonra eğitimi için bir süre Halep’e gitmiştir. Geçimini çiftçilik yaparak sağlayan Hâmî, 1957 yılında vefat etmiştir. Sağır-zâde ailesine mensup olan şairin abisi Kilisli Lütfullah Hâzım’da kendisi gibi şairdir. Güneydoğu Anadolu’daki Divan Edebiyatı şairlerinden etkilenen şairin şiirlerinde daha çok Nâbî ve Sünbülzâde Vehbî’nin etkisi görülmektedir. Divan Edebiyatı çizgisinde şiirler kaleme almış şairin bir de dîvânçesi vardır. Bu eseri dışında müstakil olarak tespit ettiğimiz “Nasihat-nâme”si altı varaktan oluşmaktadır. Mesnevi biçiminde yazılan eser, 82 beyitten meydana gelmektedir. Eser, Ankara Milli Kütüphane Yazmalar Koleksiyonu’nda 06 Mil Yz A 7729 arşiv numarasıyla kayıtlıdır. İstinsah kaydında 1347/1931 tarihi bulunmaktadır. Nasihat-nâmelerin temel gayeleri nasihat ve öğüt olmakla birlikte, kendi içinde bazı konu çeşitliliği de göstermektedirler. Bu konulardan biri de babaların evlatlarına söyledikleri nasihatlerdir. Bu konuda yazılmış en tanınmış eserler; 17. yüzyıl Divan şairi Nâbî’nin Hayriyye’si ile 18. yüzyıl Divan şairi Sünbülzâde Vehbî’nin Lutfiyye adlı eserleridir. Mesnevi biçiminde kaleme alınmış bu iki eserin ortak özelliği; şair olan iki babanın evlatlarına olan nasihatlerini ihtiva etmesidir. Babaların çocuklarına yazdığı nasihat-nâmelerden bir diğeri de 20. yüzyılın başlarında yazılmış Kilisli Hâmî’nin Nasihat-nâme’sidir. Kilisli Hâmî de bu iki şair gibi gençler için söylenecek bazı nasihatleri oğlu vasıtasıyla vermiştir. Bu çalışmada tek nüshası tespit edilen, Kilisli Hâmî’nin Nasihat-nâme’si üzerinde durulacaktır. Evvela müellifin hayatı hakkında bilgi verilecek akabinde ise eserinin şekil ve muhteva özelliklerine değinilecektir. Müellifin nasihat-nâmesini bir taraftan oğluna yazması diğer taraftan ise Nâbî ve Sünbülzâde’nin nasihat anlayışından etkilenmesi sebebiyle eser, Hayriyye ve Lutfiyye mesnevileri ile mukayese edilecektir. Son bölümde ise nasihat-nâmenin transkript edilmiş metni verilecektir.

Anahtar Kelimeler

Nasihat, Nasihat-nâme, Kilisli Hâmî, Hayriyye, Lutfiyye

Kaynakça

• Aldanmaz, Abdullah. Şemseddin Sivâsî’nin Mira’âtü’l- Ahlâk ve Mirkâtü’l-Eşvâk Adlı Mesnevisi (İnceleme-Tenkitli Metin). Sivas: Cumhuriyet Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2001.
• Aydın, Abdullah. “Nâbî ve Vehbî’nin Nasihat Ederken Çocuklara Yaklaşım Tarzları”. Osmanlı Mirası Araştırmaları Dergisi, 3/5 (Mart 2016), 1-21.
• Başçıllar, Seyfettin. Kilisli Divan Şairleri Antolojisi. İstanbul: Kilis Kültür ve Dayanışma Derneği Yayınları, ts.
• Bezadeoğlu, Ali Süreyya. Sünbülzâde Vehbi Lutfiyye (Metin tespiti, özet, yorum, açıklamalı). İstanbul: MEB Yayınları, 2004.
• Bilgin, A. Azmi. “Lutfiyye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 27/236-237. Ankara: TDV Yayınları, 2003.
• Bilkan, Ali Fuat. “Hayriyye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 17/65-66. İstanbul: TDV Yayınları, 1998.
• Canım, Rıdvan. Divan Edebiyatında Türler. Ankara: Grafiker Yayınları, 2012.
• Çağrıcı, Mustafa. “Nasihat”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 32/ 408-409. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• Durdu, Mustafa. Türk Edebiyatında Nasihat. Konya: Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2008.
• Emiroğlu, Selim. Türkçe Manzum Nasihat-nâmelerin Eğitim Değeri Üzerine Bir İnceleme. Konya: Selçuk Üniversitesi, Eğitim Bilimleri Enstitüsü, Doktora Tezi, 2010.
• Gençosman, M. Nuri. Pendname. İstanbul: M.E.B., 1993.
• Kaplan, Mahmut. “Divan Edebiyatında Manzum Nasihat-nâme Yazan Şairler ve Eserleri”. Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Sosyal Bilimler Dergisi. 3 (1992), 23-68.
• Kaplan, Mahmut. Hayriyye-Nâbî. Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 1990.
• Karagöz, İsmail. Dini Kavramlar Sözlüğü. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2015.
• Keleş, Reyhan. “Türk Edebiyatında Nasihat”, A.Ü. Türkiyat Araştırmaları Dergisi, 44 (2010). 183-209.
• Kilisli Hâmî, Nasihatnâme (Ankara, Milli Milli Kütüphane Yazmalar Koleksiyonu, 06 Mil Yz A 7728).
• Köksal, Mehmet Fatih. Kilisli Lutfullah Hâzım ve Dîvânçesi (Mecmu’a-i Lütfî). İstanbul: Kesit Yayınları, 2016.
• Kur’ân-i Kerim Meâli. çev. Halil Altuntaş-Muzaffer Şahin. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 22. Basım, 2012.
• Şemseddin Sami. Kamus-ı Türkî. İstanbul: Kapı Yayınları, 2013.
• Türkoğlu, Serkan. “Türk Edebiyatında Pend-nâme-i Attar’ın Manzum Tercümeleri ve Seyyid Ali Rızâ’nın
• Riyâzü’r-Rızâ’sı”. Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 22/ Özel Sayı (2018), 671-692.
• Yeniterzi, “Emine. Anadolu Türk Edebiyatında Ahlaki Mesneviler”. Türkiye Araştırmaları Literatürü Dergisi 5/10 (2007), 460.
• Yıldız, Alim. “İbrahim Gülşenî’nin Pendnâme’si”. Dokuz Eylül Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 16/57 (2002): 57-95.
• Zöhre, Armağan. “Kilisli Hâmî ve Divânçesi”. Kilis 7 Aralık Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 7/14 (Aralık 2017), 323-334.