Nîşâbur Muhaddislerinin Hadis İlmine Katkıları

Yıl 2021, , 362 - 387, 30.12.2021

Faik Akcaoğlu

https://doi.org/10.52637/kiid.995223

Öz

Merv, Herât ve Belh ile birlikte Horasan’ın dört büyük şehrinden biri olan Nîşâbur, İslâm’ın geldiği sıralarda küçük bir kasaba iken sonrasında yaşadığı gelişme ortamı ile birlikte Horasan’ın en meşhur ve en güzel şehri kabul edilir olmuştur. Hz. Peygamber’in vefatından yirmi yıl gibi kısa bir zaman sonra Hz. Osman’ın emriyle sefere çıkan Abdullah b. ‘Âmir komutasındaki Müslümanlar tarafından fethedilen Nîşâbur bu dönemden itibaren bir İslâm yurdu hâline gelmiştir. Bölgede nispeten Emevîler devrinde siyasi istikrar sağlanmışsa da Emevîlerin yıkılışı ve Horasan bölgesinin Abbâsîlerin eline geçmesinden sonra istikrar bir türlü sağlanamamıştır. Bölgede Emevîler’den sonra 4. asrın başlarına kadar önce Abbâsîler, ardından Tâhirîler, Saffârîler ve Sâmânîler hüküm sürmüşlerdir. Nîşâbur’da ilk hadis çalışmaları fetihler için gelen ve buraya yerleşen sahâbîler tarafından başlatılmıştır. Bu çalışmalar daha çok hadis rivâyeti şeklinde gerçekleşmiş olup Nîşâbur’un fethinden sonraki ilk asır boyunca burada hadis faaliyetlerinin yoğun olmadığı görülür. İkinci asrın ortalarından sonra ise bölgede büyük muhaddisler yetişmeye, hadis ilmi açısından önemli eserler yazılmaya başlanmıştır. Nîşâbur’da asıl gelişme ise üçüncü asrın başlarında Tâhiroğulları’nın kuruluşu ile başlamıştır. Tâhiroğulları’nın Nîşâbur’u başkent yapması ile gözler bölge üzerine çevrilmiş, onların ilme ve ilim adamlarına verdikleri destek ile de hadis çalışmalarında büyük bir ilerleme kaydedilmiştir. Onların bu desteği ile bölgede büyük muhaddisler yetişmiş, önemli eserler kaleme alınmış, hadis usûlü ile ilgili bazı konularda önemli fikirler ileri sürülmüştür. Nîşâbur’un, hadis çalışmalarının temeli olan hadis rivâyeti ve eser tasnifi gibi iki alanda çok başarılı olduğu görülür. Kütüb-i Sitte denilen temel altı hadis kitabındaki hadislerin yüzde onundan fazlasının sadece bu bölgeden alınmış olması, bölge muhaddislerinin rivâyet ettikleri hadislere diğer bölge muhaddislerinin önem vermiş olduklarını göstermekte, burada yoğun bir bilgi akışı bulunduğunu ortaya koymaktadır. Bilhassa Müslim’in Sahîh’i ile Nesâî’nin Sünen’inin oluşumunda bölge muhaddislerinin rivâyet ettikleri hadislerin büyük önemi olmuştur. Diğer Kütüb-i Sitte eserlerinde de azımsanmayacak sayıda bölge muhaddislerinden alınan hadis mevcuttur. Bölgede tasnif ettikleri eserlerle özellikle Müslim, İshâk b. Râhûye, Muhammed b. Yahya ez-Zühlî, Hüseyn b. Muhammed b. Ziyâd, İbnü’l-Cârûd, İbn Huzeyme ve Muhammed b. İshâk es-Serrâc öne çıkmaktadırlar. Bu muhaddisler sadece bu bölgede değil, bütün İslâm dünyasında önemli eserlerin sahipleri olarak kabul edilirler. Aynı şekilde Nîşâbur’da hadis ilminin hemen her alanında yapılan çalışmaların çeşitliliği ve önemi, bölgede bir kütüphane oluşturabilecek kadar çok eser yazıldığını göstermektedir. Bu eserlerin içinde en önemlileri ise Müslim’in el-Müsnedü’s-Sahîh’i, İbnü’l-Cârûd’un el-Müntekâ’sı ve İbn Huzeyme’nin Sahîh’i’dir. Bölge muhaddisleri hadisle ilgili eser tasnifi yanında, ricâl çalışmalarına da ağırlık vermişlerdir. Bölge muhaddisleri daha çok râvilerin kimliklerini tespit etme çabası içinde olmuşlar, eserlerini bu minval üzere yazmışlardır. Sahâbe, tâbiûn ve etbâu’t-tâbiîn üzerine yazılan özel nitelikli eserler yanında, genel nitelikli tarih ve tabakât türündeki eserler ile cerh ve ta‘dil konularında yapılan çalışmalar, bölgede hadis ilminin iki önemli kolundan biri olan ricâl ilmine önem verildiğini göstermektedir. Bölge muhaddislerinin hadis usûlü ile ilgili bazı konularda ortaya koydukları görüşler de daha sonraki hadis çalışmalarında etkili olmuştur. Özellikle bölge muhaddislerinin sahih hadis, mürsel hadis ve muan‘an hadis konularında ileri sürdükleri fikirler genel kabul görmüştür. Bölgede yapılan çalışmalara bakıldığında, geçmişten alınan mirasın geleceğe aktarımında bölge muhaddislerinin büyük işler başardıkları, sonraki nesle yaptıkları çalışmalar ile büyük bir hazine bıraktıkları görülür. Bu çalışmalar yüzlerce yıl hadis çalışmalarına ya yön vermiş ya da kaynaklık etmiştir.

Anahtar Kelimeler

Nişapur, Muhaddis, Hadis çalışmaları, Müslim, İlk üç asır

Contributions of Nishapur Muhaddiths to the Science of Hadith

Öz

Nishapur, which is one of the four big cities of Khorasan together with Marw, Herat and Balkh, was a small town at the beginning of Islam, but later on, it became the most famous and most important city of Khorasan. Twenty years after the death of the Prophet, Nishapur, which was conquered by the Muslims under the command of Abdullah, who was sent by the order of Uthman b. Affan , has been an Islamic city since this period. Political stability was achieved in the region during the period of the Umayyads, but after the collapse of the Umayyads and the capture of the Khorasan region by the Abbasids, the stability could not be achieved. After the Umayyads, first the Abbasids, then the Tahirids, Saffarids and Samanids ruled in the region until the beginning of the 4th century AH. The first hadith studies in Nishapur were started by the Companions who came for the conquests and settled here. These studies were mostly carried out in the form of narration and it is seen that hadith activities were not intense during the first century after Nishapur’s conquest. After the middle of the 2nd century AH, prominent muhaddiths began to grow in the region and important works in terms of science of hadith began to be written. The real development in Nishapur started with the emergence of Tahirids at the beginning of the 3rd century AH. When Tahirids made Nishapur the capital, eyes were turned to the region, and a great progress was made in hadith studies with their support to science and scholars. With their support, important hadith scholars were trained in the region, important works were written, and important ideas were put forward on some issues related to hadith methodology. It is seen that Nishapur was very successful in the fields of hadith narration and work classification, which are the basis of hadith studies. The fact that more than %10 of the hadiths in al-Kutub al-Sitta were taken only from this region, shows that other regional scholars gave importance to the hadiths narrated by the scholars of Nishapur, and reveals that there is an intense flow of information here. Especially in the formation of Muslim’s al-Sahih and al-Nasai’s al-Sunan, the hadiths narrated by the scholars of the region played an important role. In the other al-Kutub al-Sitta works, there are hadiths taken from a considerable number of regional scholars. Especially Muslim, Ishaq ibn Rahwayh , Muhammad ibn Yahya al-Dhuhli, Husayin ibn Muhammad ibn Ziyâd, Ibn al-Jarud, Ibn Khuzayma and Muhammad ibn Ishaq al-Sarraj were the prominent ones in the region with the works they classified. These muhaddiths are considered to be the owners of important works not only in this region but also in the whole Islamic world. Likewise, the diversity and importance of the studies written in almost every field of hadith science in Nishapur shows that works were written in Nishapur reached to the size of a library. Among these works, the most important ones are Muslim’s al-Musnad al-Sahih, Ibn al-Jarud’s al-Muntaqa and Ibn Khuzayma’s al-Sahih. In addition to the classification of the works related to hadith, the regional muhaddiths also focused on the studies of rijal. The hadith scholars of Nishapur mostly tried to determine the identities of the narrators and wrote their works in this manner. Both the special works written on the Companions, the tabiun and etbâ al-tâbiîn generations and the works of general history works and Tabaqats, and the studies on the subject of jarh-tadil show that the science of rijal is one of the two important branches of hadith science in the region. The opinions of the muhaddiths of Nishapur on some issues related to hadith methodology were also influential in later hadith studies. In particular, the ideas put forward by the muhaddiths of the region on the issues of sound hadith, mursal and mu‘an‘an were generally accepted. When we look at the studies carried out in the region, it is seen that the muhaddiths of Nishapur have accomplished great achievements in transferring the heritage from the past to the future, and they have left a great treasure with their work to the next generation. These studies have either directed or sourced the hadith studies for hundreds of years.

Anahtar Kelimeler

Nishapur, Muhaddith, Hadith studies, Muslim, First three centuries

Kaynakça

• ‘Abbâdî, Ebû ‘Âsım Muhammed b. Ahmed. Kitâbü Tabakâti’l-fukahâi’ş-Şâfiiyye. thk. Gösta Vitestam. Leiden: E. J. Brill, 1964.
• Abdülfettâh Ebû Gudde. Tetimmetü’l-hamse (Zehebî’nin el-Mûkıza’sının sonunda). Haleb: Mektebü’l-Matbû‘âti’l-İslâmiyye, 1985.
• Akcaoğlu, Faik. Nişapur’da İlk Dönem Hadis Çalışmaları. Çanakkale: Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2005.
• Aşıkkutlu, Emin. Hadiste Ricâl Tenkidi. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 1997.
• Aydınlı, Abdullah. “İbn Râhûye”. Diyanet İslam Ansiklopedisi. 20/241. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1999.
• Barthold, Wilhelm. “Horasan”. çev. İsmail Aka. Ankara Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Araştırma Dergisi 8, (1978), 53-73.
• Belâzurî, Ebü’l-Hasan Ahmed b. Yahya b. Câbir. Futûhu’l-buldân. thk. ‘Abdulkâdir Muhammed Ali. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2000.
• Cevâbî, Muhammed Tâhir. el-Cerh ve’t-ta‘dîl beyne’l-müteşeddidîn ve’l-mütesâhilîn. Tunus: ed-Dâru’l-‘Arabiyye li’l-Kütüb, 1997.
• Çetin, Osman. “Horasan”. Diyanet İslam Ansiklopedisi. 18/234-241. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2001.
• Güşen, Seyit Ali. İlk İki Asır Hadis Eserlerindeki Rivayetlerin Temel Hadis Kaynaklarına İntikali (Fiten Rivayetleri Örneğinde). İstanbul: İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2014.
• Hâkim en-Nisâbûrî, Ebû Abdullah Muhammed b. Abdullah. Ma‘rifetu ‘ulûmi’l-hadîs. thk. Seyyid Mu‘azzam Hüseyn. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1977.
• Hâkimu’l-Kebîr, Ebû Ahmed Muhammed b. Muhammed b. Ahmed. Kitâbü’l-Esâmî ve’l-künâ. thk. Yûsuf b. Muhammed Duheyl. Medine: Mektebetü’l-Gurabâi’l-İslâmiyye, 1994.
• Halîfe b. Hayyât. Târîh. thk. Ekrem Ziyâ el-‘Umerî. Riyad: Dâru Taybe, 1985.
• Halîfe en-Nîsâbûrî, Ahmed b. Muhammed b. el-Hasan b. Ahmed. Telhîsu Târîhi Nîsâbûr. thk. Behmen Kerîmî. Tahran: Kitabhane-i İbn Sina, ts.
• Halîlî, Halîl b. Abdullah b. Halîl. el-İrşâd fî ma‘rifeti ‘ulemâi’l-hadîs. thk: ‘Âmir Ahmed Haydar. Mekke: Dâru’l-Fikr, 1993.
• Hamâde, Fârûk. el-Menhecü’l-İslâmî fi’l-cerh ve’t-ta‘dîl. Rabat: Dâru’n-Neşr, 1989.
• Hatîb el-Bağdâdî, Ebû Bekir Ahmed b. Ali b. Sâbit. Kitâbü’l-Kifâye fî ‘ilmi’r-rivâye. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1988.
• Hatîb el-Bağdâdî, Ebû Bekir Ahmed b. Ali b. Sâbit. Târîhu Bağdât. thk. Mustafa ‘Abdulkâdir ‘Atâ. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1997.
• Honigmann, E. “Nishapur”. Encyclopaedia of Islam. Leiden: E. J. Brill, 1995.
• ‘Irâkî, Ebü’l-Fadl Zeynüddîn İbrâhim b. el-Hüseyn. Şerhu Elfiyyeti’l-‘Irâkî. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, ts.
• Işık, Mustafa. “İbn Huzeyme”. Diyanet İslam Ansiklopedisi. 20/79-81. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1999.
• İbn ‘Abdilberr, Ebû ‘Amr Yûsuf b. Abdullah b. Muhammed b. ‘Abdilberr. el-İstî‘âb fî ma‘rifeti’l-ashâb. thk. Ali Muhammed el-Bicâvî. Kahire: Dâru Nahdati Mısr, ts.
• İbn ‘Abdilhâdî, Ebû Abdullah Muhammed b. Ahmed. Tabakâtu ‘ulemâi’l-hadîs. thk. Ekrem el-Bûşî - İbrâhim Zeybek. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1989.
• İbn ‘Abdulkâdir, Takiyyüddîn. Tabakâtu’s-seniyye fî terâcimi’l-Hanefiyye. thk. Abdulfettâh Emin Hulv. Riyad: Dâru’r-Rıfâ‘î, 1983.
• İbn ‘Adî, Ebû Ahmed Abdullah b. ‘Adî. el-Kâmil fî du‘afâi’r-ricâl. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1984.
• İbn ‘Asâkir, Ebü’l-Kasım Ali b. el-Hasan b. Hibetullah. Târîhu medîneti Dımeşk. thk. Muhibbüddîn Ebû Saîd Ömer b. Garame el-Amrî. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1995.
• İbn Cemâ‘a, Bedrüddîn Muhammed b. İbrâhim b. Cemâ‘a. el-Menhelü’r-revî fî muhtasari ‘Ulûmi’l-hadîsi’n-Nebevî. thk. Muhyiddîn Abdurrahmân Ramazân. Dımeşk: Dâru’l-Fikr, 1986.
• İbn Ebû Ya‘lâ, Ebü’l-Hüseyn Muhammed b. Ebû Ya‘lâ. Tabakâtu’l-fukahâi’l-Hanâbile. thk. Ali Muhammed Ömer. Kahire: Mektebetü’s-Sekâfe ed-Dîniyye, 1998.
• İbn Hacer, Şihâbüddîn Ebü’l-Fadl Ahmed b. Ali. el-Mu‘cemü’l-müfehres. thk. Muhammed Şekûr Meyâdînî. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1998.
• İbn Hacer, Şihâbüddîn Ebü’l-Fadl Ahmed b. Ali. Fethu’l-mennân bi mukaddimeti Lisâni’l-Mîzân. haz. Muhammed Abdurrahmân el-Mar‘aşlî. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-‘Arabî, 1995.
• İbn Hacer, Şihâbüddîn Ebü’l-Fadl Ahmed b. Ali. Lisânu’l-Mîzân. thk. Muhammed Abdurrahmân el-Mar‘aşlî. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-‘Arabî, 1995.
• İbn Hacer, Şihâbüddîn Ebü’l-Fadl Ahmed b. Ali. en-Nüket ‘alâ Kitâbi İbni’s-Salâh. thk. Mes‘ûd Abdülhamîd es-Sa‘defî vd. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, ts.
• İbn Hacer, Şihâbüddîn Ebü’l-Fadl Ahmed b. Ali. Tehzîbu’t-Tehzîb. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-‘Arabî, 1991.
• İbn Halfûn, Ebû Bekir Muhammed b. İsmail b. Halfûn. el-Mu‘lim bi şuyûhi’l-Buhârî ve Müslim. thk. Ebû Abdurrahmân ‘Âdil b. Sa‘d. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 2000.
• İbn Hayr, Ebû Bekir Muhammed b. Hayr. Fehrese. thk. Franciscus Codera. Kahire: Mektebetü’l-Hancî, 1997.
• İbn Hibbân, Ebû Hâtim Muhammed b. Hibbân. Kitâbü’s-Sikât. Haydarabad: Dâru’l-Ma‘ârifi’l-‘Osmâniyye, 1973.
• İbn Huzeyme, Ebû Bekir Muhammed b. İshâk. Kitâbü’t-Tevhîd ve isbâtü sıfâti’r-Rab Azze ve Celle. thk. Abdullah b. ‘Âmir. Kahire: Dâru’l-Hadîs, 2002.
• İbn Huzeyme, Ebû Bekir Muhammed b. İshâk. Sahîhu İbn Huzeyme. thk. M. Mustafa el-A‘zamî. Beyrut: el-Mektebü’l-İslâmî, 2003.
• İbn Kesîr, Ebü’l-Fidâ İsmail b. Ömer. el-Bidâye ve’n-nihâye. thk. Abdullah Abdulmuhsin et-Türkî. Cîze: Hicr li’t-Tıbâa ve’n-Neşr, 1997.
• İbn Kutluboğa, Zeynüddîn Ebü’l-Fadl Kâsım b. Kutluboğa. Tâcu’t-terâcim fî men sannefe mine’l-Hanefiyye. thk. İbrâhim Sâlih. Beyrut: Dâru’l-Me’mûn li’t-Türâs, 1992.
• İbn Nokta, Ebû Bekir Muhammed b. Abdulgânî. et-Takyîd li ma‘rifeti ruvâti’s-sünen ve’l-mesânîd. thk. Kemâl Yûsuf el-Hût. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1988.
• İbn Receb el-Hanbelî, Zeynüddîn Abdurrahmân b. Ahmed b. Receb. Şerhu ‘İleli’t-Tirmizî. thk. Subhî es-Sâmerrâî. Beyrut: ‘Âlemu’l-Kütüb, 1985.
• İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Ferec Abdurrahmân b. Ali, Kitâbü’d-Duafâ ve’l-metrûkîn. thk. Abdullah el-Kâdî. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1994.
• İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Ferec Abdurrahmân b. Ali. el-Muntazam fî tevârîhi’l-mulûk ve’l-ümem. thk. Süheyl Zekkâr. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1995.
• İbnü’l-Esîr, ‘İzzüddîn Ebü’l-Hasan Ali b. Muhammed b. Abdülkerîm. el-Kâmil fi’t-târîh. Beyrut: Dâru Beyrut, 1992.
• İbnü’n-Nedîm, Ebü'l-Ferec Muhammed b. İshak. Kitâbü’l-Fihrist. Tahran: y.y., ts.
• İbnü’s-Salâh, Ebû Ömer Osman b. Abdurrahmân. ‘Ulûmu’l-hadîs. thk. Nûreddîn ‘Itr. Dımeşk: Dâru’l-Fikr, 1998.
• İbnü’s-Salâh, Ebû Ömer Osman b. Abdurrahmân. Sıyânetu Sahîhi Müslim. thk. Muvaffak Abdullah b. Abdülkâdir. Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 1984.
• İsmail Paşa. Hediyyetü’l-‘ârifîn esmâu’l-müellifîn ve âsâru’l-musannifîn. Ankara: Milli Eğitim Bakanlığı, 1951.
• İzmirli, İsmail Hakkı, Hadis Tarihi, İstanbul: Darulhadis, 2002.
• Kâdî İyâz, Ebü’l-Fazl İyâz b. Musa b. İyâz el-Yahsûbî. el-İlmâ‘ ilâ ma‘rifeti usûli’r-rivâye ve takyîdi’s-semâ‘. thk. Seyyid Ahmed Sakra. Kahire: Dâru’t-Türâs, 1970.
• Kâdî İyâz, Ebü’l-Fazl İyâz b. Musa b. İyâz el-Yahsûbî. Tertîbu’l-medârik ve takrîbu’l-mesâlik li ma‘rifeti a‘lâmi mezhebi Mâlik. thk. Ahmed Bükeyr Mahmûd. Beyrut: Dâru Mektebetü’l-Hayât, 1967.
• Kâtip Çelebi, Mustafa b. Abdullah. Keşfü’z-zunûn ‘an esâmî’l-kütüb ve’l-fünûn. Tahran: Mektebetü’l-İslâmiyye, 1967.
• Kehhâle, Ömer Rıza. Mu‘cemü’l-müellifîn terâcimu musannifi’l-kütübi’l-‘Arabiyye. Beyrut: Mektebetü’l-Müsennâ, 1957.
• Kettânî, Muhammed b. Ca‘fer. Hadis Literatürü. çev. Yusuf Özbek. İstanbul: İz Yayıncılık, 1994.
• Leknevî, Muhammed Abdülhay. el-Ecvibetu’l-fâzile li es’ileti’l-‘aşerati’l-kâmile. thk. Abdülfettâh Ebû Gudde. Haleb: Mektebü’l-Matbû‘âti’l-İslâmiyye, 1964.
• Leknevî, Muhammed Abdülhay. er-Ref‘u ve’t-tekmîl fi’l-cerh ve’t-ta‘dîl. thk. Abdulfettâh Ebû Gudde. Haleb: Mektebü’l-Matbû‘âti’l-İslâmiyye, ts.
• Mizzî, Ebü’l-Haccâc Yusuf b. Abdurrahmân. Tehzîbü’l-Kemâl fî esmâi’r-ricâl. thk. Beşşâr ‘Avvâd Ma‘rûf. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1983.
• Müslim, Ebü’l-Hüseyn Müslim b. el-Haccâc. Sahîhu Müslim. thk. Muhammed Fuâd Abdülbâkî. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1992.
• Müslim, Ebü’l-Hüseyn Müslim b. el-Haccâc. Tabakât. thk. Meşhûr b. Hasan b. Mahmûd b. Selmân. Riyad: Dârü’l-Hicre, 1991.
• Nevevî, Ebû Zekeriyya Yahya b. Şeref. Sahîhu Müslim bi Şerhi’n-Nevevî. b.y.y., el-Mektebetü’l-Mısriyye, ts.
• Özafşar, Mehmet Emin. “Rivâyet İlimlerinde Eser Karizması ve Müslim’in el-Câmiu’s-Sahîh’i”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi XXXIX (1999), 287-356.
• Polat, Selahattin. Mürsel Hadisler ve Delil Olma Yönünden Değeri. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1985.
• Râmhürmüzî, Hasan b. Abdurrahmân. el-Muhaddisu’l-fâsıl beyne’r-râvî ve’l-vâ‘î. thk. Muhammed Accâc el-Hatîb. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1984.
• Sandıkçı, Kemal. İlk Üç Asır İslam Coğrafyasında Hadis. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 1991.
• Sehâvî, Muhammed b. Abdurrahmân b. Muhammed. el-Mütekellimûn fi’r-ricâl (Erba‘u resâil içinde, 93-149). thk. Abdülfettâh Ebû Gudde. Beyrut: Mektebü’l-Matbû‘âti’l-İslamiyye, 1990.
• Sehâvî, Muhammed b. Abdurrahmân b. Muhammed. Fethu’l-muğîs şerhu Elfiyyeti’l-hadîs. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1988.
• Sem‘ânî, Ebû Sa‘d Abdülkerîm b. Muhammed b. Mansûr. el-Ensâb. tlk. Abdullah Ömer el-Bârûdî. Beyrut: Dâru’l-Cinân, 1988.
• Sezgin, Fuat. Târîhu’t-türâsi’l-‘Arabî. Arapçaya çev. Muhammed Fehmi Hicâzî. Suudi Arabistan: Câmi‘atü’l-İmam Muhammed b. Su‘ûd el-İslâmiyye, 1983.
• Sıbt İbnü’l-Acemî, Burhânüddîn İbrâhim b. Muhammed b. Halîl. Nihâyetu’s-sûl fî sitteti’l-usûl. thk. Abdulkayyim Abdurrab en-Nebî. Mekke: Câmi‘atü Ümmi’l-Kurâ, 2000.
• Süyûtî, Celâlüddîn Abdurrahmân b. Ebû Bekir. el-Bahrullezî zehar şerhu Elfiyyeti’l-eser. thk. Ebû Enes Enîs b. Ahmed b. Tâhir el-Endûnûsî. Medine: Mektebetü’l-Gurabâi’l-Eseriyye, 1999.
• Süyûtî, Celâlüddîn Abdurrahmân b. Ebû Bekir. Tedrîbü’r-râvî fî şerhi Takrîbi’n-Nevevî. thk. Ahmed Ömer Hâşim. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-‘Arabî, 1999.
• Süyûtî, Celâlüddîn Abdurrahmân b. Ebû Bekir. Tabakâtü’l-huffâz. thk. Ali Muhammed Ömer. Kahire: Mektebetü Vehbe, 1972.
• Şâkir, Mahmûd. “Ebraşehr”. Mevsûatu’l-hadârati’l-İslâmiyye. Amman: Vizâretü’l-Evkâf, 1993.
• Taberî, Muhammed b. Cerîr. Târîhu’l-ümem ve’l-mulûk. thk. Muhammed Ebü’l-Fazl İbrâhim. Beyrut: Dâru Süveydân, 1967.
• Tahhân, Mahmûd. Teysîru mustalahi’l-hadîs. Riyad: Mektebetü’l-Ma‘ârif, 1989.
• Tâhir el-Cezâirî. Tevcîhu’n-nazar ilâ usûli’l-eser. thk. Abdulfettâh Ebû Gudde. Haleb: el-Matba‘atü’l-İslâmiyye, 1995.
• Tîbî, Hüseyn b. Abdullah. el-Hulâsa fî usûli’l-hadîs. thk. Subhî es-Sâmerrâî. Beyrut: ‘Âlemü’l-Kütüb, 1985.
• Uğur, Mücteba. Ansiklopedik Hadis Terimleri Sözlüğü. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1992.
• Uleymî, Ebü’l-Yümn Abdurrahmân b. Muhammed. el-Menhecü’l-ahmed fî terâcimi ashâbi’l-İmam Ahmed. thk. Muhammed Muhyiddîn Abdulhamîd. Beyrut: ‘Âlemü’l-Kütüb, 1983.
• Uslu, Recep. I. ve II. Yüzyıllarda Horasan Tarihi. Bursa: Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 1997.
• Ya‘kûbî, Ahmed b. Ebû Ya‘kûb b. Ca‘fer b. Vehb. el-Büldân. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 2002.
• Yâkût el-Hamevî, Ebû Abdullah Yâkût b. Abdullah el-Hamevî. Mu‘cemü’l-büldân. Beyrut: Dâru Sâdır, 1995.
• Yıldız, Hakkı Dursun. “Abbâsîler”. Diyanet İslam Ansiklopedisi. 1/31-48. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1988.
• Yıldız, Hakkı Dursun. “Ebû Müslim-i Horasanî”. Diyanet İslam Ansiklopedisi. 10/197-199. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1994.
• Yücel, Ahmet. Hadis Istılahlarının Doğuşu ve Gelişimi. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 1996.
• Yücel, Ahmet. Hadis İlminde Tenkit Terimleri ile İlgili Çalışmalar. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 1998.
• Zehebî, Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed. el-‘Iber fî haberi men gaber. thk. M. Sa‘îd Besyûnî Zağlûl. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1985.
• Zehebî, Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Osman. Tezkiratü’l-huffâz. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1998.
• Zehebî, Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed. el-Kâşif fî ma‘rifeti men lehû rivâye fi’l-Kütübi’s-sitte. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1983.
• Zehebî, Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed. el-Muğnî fi’d-du‘afâ. thk. Nûreddîn ‘Itr. Haleb, Dâru’l-Me‘ârif 1971.
• Zehebî, Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed. el-Mûkıza fî ‘ilmi mustalahi’l-hadîs. thk. Abdülfettâh Ebû Gudde. Haleb: Mektebü’l-Matbû‘âti’l-İslâmiyye, 1985.
• Zehebî, Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed. Siyeru a‘lâmi’n-nübelâ. thk. Şuayb el-Arnaûd. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1985.
• Zehebî, Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed. Târîhu’l-İslâm ve vefeyâtu’l-meşâhiri ve’l-a‘lâm. thk. Ömer Abdusselâm Tedmûrî. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-Arabî, 1987.
• Zehebî, Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed. Zikru men yu‘temed kavluhû fi’l-cerh ve’t-ta‘dîl (Erba‘u resâil içinde, 169-227). thk. Abdulfettâh Ebû Gudde. Beyrut: Mektebü’l-Matbû‘âti’l-İslamiyye, 1990.
• Zerkeşî, Bedrüddîn Ebû Abdullah Muhammed b. Bahâdır. en-Nüket ‘alâ Mukaddimeti İbni’s-Salâh. thk. Zeynel‘âbidîn Muhammed Belâferec. Riyad: Edvâu’s-Selef, 1998.
• Ziriklî, Hayrüddîn. el-‘A‘lâm. Kahire: Matba‘atu Kustasus, 1954.