An Analysis on Individuals’ Compassion Level Towards Themselves and “Others” in Terms of Their Religious Orientation

Yıl 2022, Cilt: 5 Sayı: 1, 47 - 66, 15.06.2022

Zeynep Özcan

https://doi.org/10.52637/kiid.1092126

Cited By: 1

Öz

Compassion is one of the basic feelings making us humans. One of the most prominent facts with its functionality on emergence and development of this feeling and its positioning at the center of relationships is religion. Hence, for the sake of humanity, the religious doctrine has been trying to draw the lines of the life most suitable to human nature and to bloom “morality of compassion” in hearts, and has been encouraging its followers to be more merciful. Thus, in this study, we look for the answer to the question of whether the individuals with high piety are more merciful towards both themselves and ‘others’. In this study based on the hypothesis that especially individuals having inner motivation for religion would be more merciful, it is aimed to analyze the compassion level of individuals towards both themselves and others. In the research that has a quantitative approach, the questionnaire technique was used by the correlational survey model. In order to obtain the quantitative data, ‘Religious Orientation’, ‘Compassion’ and ‘Self-Compassion’ scales were used besides the personal information form. The research data pertains to the year 2021, and it was obtained through the internet-based survey (Google Forms) from August to December. In the study, 579 questionnaire forms filled by the sample group at the average age of 30 on a volunteer basis were evaluated. According to the research findings, it has been discovered that the score obtained by the sample group from the scales of religious orientation, self-compassion (=3,29), and compassion (=4,08) is above the average. According to these findings, it can be said that the participants handle their earthly affairs under the guidance of the religion, and they act responsibly towards praying to Allah by strongly feeling His existence. Also, according to the findings, the participants being sympathetic, kind, and caring towards both themselves and the others have a balanced perspective in agonizing circumstances, and they tend to see the failures as a natural result of being human. It can also be said that the participants who tend to be away from making hurtful criticism towards both themselves and others are restrained in self-criticism. On the other hand, it can be stated that the participants who tend to help people in need instead of ignoring them have an attitude of taking other people’s troubles away. One of the most important findings of this research is that there is a positive meaningful relationship between religious orientation and self-compassion (r=.224) and compassion (r=.324) (p<.000). According to this result supporting the basic hypothesis of the research, the more inner religious motivation level the participants have, the more self-compassion or compassion level they have. Thus, it is possible to mention that there is both a parallel and cyclical relationship between compassion and religious orientation including all the elements. Then, it can be stated that the development of religious attitude would be an effective factor in the emergence and development of positive emotional potentials such as compassion. When looking at the levels of religious orientation, self-compassion, and compassion in accordance with demographic variables, it can be said that married people, older people, and academicians have higher scores respectively than single ones, younger ones and the ones with other occupations; and that difference between them is meaningful. According to this result, it is possible to state that the feeling of compassion develops depending on both educational attainment and experiences in life. Besides, it is known that religion also has an important function in the development of this feeling which can be learned by living a life based on love as of childhood. Therefore, it is thought that developing theological compassion-based training programs and integrating them into the curriculum, and making practical projects on that would contribute to having a merciful generation. Because the appropriation of a value is possible with the continuous application of that value.

Anahtar Kelimeler

Compassion, Self-compassion, Religious Oriantation, Other, Awareness

Bireylerin Kendilerine ve “Öteki”lere Karşı Merhamet Düzeylerinin Dinî Yönelimleri Açısından İncelenmesi

Öz

Merhamet, insana insanlık vasfını kazandıran en temel duygulardan biridir. Bu duygunun ortaya çıkıp gelişmesi ve ilişkilerin merkezine konumlanmasında işlevsel değeriyle ön plana çıkan en önemli olgulardan biri de dindir. Nitekim dinî öğreti, insanlığın iyiliği için fıtrata en uygun yaşamın sınırlarını çizmeye ve “merhamet ahlakı”nı yüreklere yerleştirmeye çalışmakta ve müntesiplerini daha merhametli olmaları konusunda teşvik etmektedir. Bu nedenle araştırmada samimi bir dinî bağlanma içerisinde olan bireylerin hem kendilerine karşı hem de ‘öteki’lere karşı daha mı merhametli oldukları sorusunun cevabı aranacaktır. Özellikle dine içsel olarak motive olan bireylerin daha merhametli olacakları varsayımına dayanılan bu araştırmada, bireylerin hem kendilerine hem de ötekilere karşı merhamet düzeylerinin incelenmesi amaçlanmıştır. Nicel bir yaklaşımla ele alınan araştırmada ilişkisel tarama yöntemine uygun olarak anket tekniği kullanılmıştır. Araştırmanın nicel verilerini elde etmek için kişisel bilgi formunun yanı sıra ‘Dinî Yönelim’, ‘Merhamet’ ve ‘Öz-Anlayış’ ölçekleri kullanılmıştır. Araştırmanın verileri, 2021 yılına ait olup, Ağustos- Aralık ayları arasında internet tabanlı anket yoluyla (Google Forms) elde edilmiştir. Araştırmada, yaş ortalaması 30 olan çalışma grubunun gönüllülük esasına uygun olarak doldurduğu 579 anket formu değerlendirilmiştir. Araştırma bulgularına göre çalışma grubunun hem dinî yönelim hem öz anlayış (=3,29) hem de merhamet (=4,08) ölçeklerinden aldıkları puan, ortanın üstünde bulgulanmıştır. Bu bulgulara göre katılımcıların dünyevi işlerinde dinin rehberliği doğrultusunda hareket ettikleri ve Allah’ın varlığını güçlü bir şekilde hissederek O’na ibadet etme noktasında hassas davrandıkları söylenebilir. Ayrıca araştırma bulgularına göre hem kendilerine hem de ötekilere karşı anlayışlı nazik ve ilgili olan katılımcılar, acı veren durumlarda dengeli bir bakış açısına sahip olup, başarısızlıkları insan olmanın doğal bir sonucu olarak değerlendirmeye meyyaldirler. Kendilerine ve ötekilere karşı yıkıcı eleştiriden uzak olma eğiliminde olan katılımcıların öz eleştiri noktasında da kontrollü oldukları söylenebilir. Yine araştırma bulgularına göre zor durumda olan insanlara karşı ilgisiz kalmak yerine yardım etme eğilimi gösteren katılımcıların, insanların sıkıntılarını gidermeye yönelik bir tutum içinde olduklarını söylemek mümkündür. Araştırmanın en önemli bulgularından biri, dinî yönelim ile öz-anlayış (r=.224) ve merhamet (r=.324) arasında yüksek olmasa da pozitif yönde anlamlı bir ilişki olduğunun tespit edilmiş olmasıdır (p<.000). Araştırmanın temel hipotezini de destekleyen bu sonuca göre katılımcıların içsel dinî motivasyon düzeyi arttıkça öz anlayış ya da merhamet düzeyinde de bir artış olmaktadır. O halde tüm unsurlarıyla birlikte merhamet ile dinî yönelim arasında döngüsel bir ilişkinin varlığından bahsetmek mümkündür. Bu durumda dinî duygu ve düşüncenin geliştirilmesinin, merhamet gibi olumlu duygu potansiyellerinin açığa çıkıp gelişmesinde etkili bir faktör olacağı söylenebilir. Demografik değişkenlere göre dinî yönelim, öz-anlayış ve merhamet düzeylerine bakıldığında evli olanların bekarlara, yaşı en üst kategoride olanların daha alt kategoride olanlara, akademisyenlerin diğer meslek gruplarında olan katılımcılara göre daha yüksek puan aldıkları ve aradaki farklılığın anlamlılık düzeyine ulaştığı görülmektedir. Bu sonuca göre merhamet duygusunun hem eğitim düzeyine hem de yaşamsal tecrübelere bağlı olarak geliştiğini söylemek mümkündür. Ayrıca küçüklükten itibaren sevgi temelli bir aile ortamında hayata dokunarak öğrenilebilecek olan bu duygunun gelişmesinde dinin de önemli bir işleve sahip olduğu bilinmektedir. Bu nedenle dinî içeriğe sahip merhamet eğitimi programlarının geliştirilip müfredata entegre edilmesinin ve bu yönde uygulamalı projeler geliştirilmesinin merhametli bir neslin yetişmesine katkı sağlayacağı düşünülmektedir. Çünkü bir değerin bünyeye mal edilmesi o değerin sürekli olarak uygulanmasıyla mümkündür.

Anahtar Kelimeler

Merhamet, Öz anlayış, Dini yönelim, Öteki, Farkındalık

Kaynakça

• Ağırman, Cemal. “İdeal Bir Davranış Biçimi Olarak ‘Empati’ ve Hadislerde ‘Empati’ Örnekleri”. C.Ü. İlahiyat Fakültesi Dergisi X/2 (2006), 23-53.
• Akdeniz, Seher. Farklı Merhamet Düzeylerine Sahip Üniversite Öğrencilerinde Depresyon, Anksiyete, Stres ve Duygusal Zekânın İncelenmesi. Konya: Necmettin Erbakan Üniversitesi, Eğitim Bilimleri Enstitüsü, Doktora Tezi, 2014.
• Akdeniz, Seher - Deniz, Mehmet Engin. “Merhamet Ölçeği’nin Türkçeye Uyarlanması: Geçerlik ve Güvenirlik Çalışması”. The Journal of Happiness & Well-Being 4/1 (2016), 50-61.
• Alibekiroğlu, Pervin Büşra. Üniversite Öğrencilerinde Yaşam Doyumu ile Psikolojik Sağlamlık Arasındaki İlişkide Öz Anlayışın Aracı Etkisinin İncelenmesi. Adana: Çukurova Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2017.
• Allport, Gordon W. - Ross, Michael J. “Personal Religious Orientation and Prejudice”. Journal of Personalty and Social Psychology 5 (1967), 432-436.
• Altıntaş, Halil. “Rahmetten Şefkat ve Merhamete”. Diyanet Aylık Dergi 244 (Nisan 2011), 17-19.
• Ay, Mehmet Emin. “Bir Merhamet Mürebbisi Hz. Muhammed (s.a.s.)”. Diyanet Aylık Dergi 244 (Nisan 2011), 8-12.
• Ayhan, Ayşe Sena. Üniversite Öğrencilerinde Öz Anlayış ve Bağlanma Sitillerinin Psikolojik İyi Oluş Üzerinde Yordayıcılığının İncelenmesi. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Eğitim Bilimler Enstitüsü, 2020.
• Ayten, Ali. Empati ve Din, Türkiye’de Yardımlaşma ve Dindarlık Üzerine Psiko-Sosyal bir Araştırma. İstanbul: İz Yayıncılık, 2013.
• Barutçu, Funda - Demir, Yıldırım Ayhan. “Kendini Engellemenin Yordayıcıları Olarak Öz Saygı, Öz Anlayış ve Akademik Özyeterlilik”. Ege Eğitim Dergisi 18/2 (2017), 676-701.
• Bernhardt, Reinhold. “Compassion as a Core‐Element of Christian Ethics”. Erişim: 12 Mayıs 2019. https://www.academia.edu/2441280/Compassion_as_a_Core_Element_of_Christian_Ethics
• Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmail. el-Câmiʿu’ṣ-ṣaḥîḥ. nşr. Muhammed Züheyr b. Nasr. b.y.: Dâru Tavki’n-Necât, 2. Basım, 1422/2001.
• “Compassion”. Erişim: 21 Mayıs 2021. https://dictionary.cambridge.org/tr/s%C3%B6zl%C3%BCk/ingilizce/compassion.
• Çağrıcı, Mustafa. “Merhamet”. TDV İslam Ansiklopedisi. 29: 184-185. Ankara: TDV Yayınları, 2004.
• Deniz, M. Engin vd. “Öz-Anlayış, Yaşam Doyumu, Negatif ve Pozitif Duygu: Türk ve Diğer Ülke Üniversite Öğrencileri Arasında Bir Karşılaştırma”. Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi 12/ 23 (Haziran 2012), 428-446.
• Deniz, M. Engin vd. The Validity and Reliability of the Turkish Version of the Self-Compassion Scale, Social Behavior and Personality 36/9 (2008): 1151-1160.
• Doğan, Mebrure. Sabır Psikolojisi, Pozitif Psikoloji Bağlamında Bir Araştırma. İstanbul: Çamlıca Yayınları, 2016.
• Doğan, Sema. “Merhamet Medeniyetinin Sembolü Kuş Evleri”. Hz. Peygamber ve Merhamet Eğitimi. 131-134. Ankara: DİB Yayınları, 2011.
• Dökmen, Üstün. İletişim Çatışmaları ve Empati. 33. Baskı. Ankara: Sistem Yayıncılık, 2005.
• Düzgün, Şaban Ali. “The Nature of Mercy/Rahma and its Manifestations in the Qur’an”. Kader 15/3 (2017), 564-575.
• Eckhart, Meister. Tanrı ve İnsan. Trc. Sedat Umran. İstanbul: Ruh ve Madde Yayınlar, 1990.
• Fromm, Erich. Hayatı Sevmek. Trc. Ali Köse. İstanbul, Arıtan Yayınları, 2004.
• Fromm, Erich. Sevme Sanatı. Trc. Işıtan Gündüz. 11. Baskı. İstanbul: Say Yayınları, 2000.
• Gazâli, Ebû Hamîd Muhammed. Kimyâ-i Saâdet, (Mutluluk Hazinesi). Trc. A. Faruk Beyan. İstanbul: Bedir Yayınevi, 2017.
• Gökcan, Mansur. “Havf ve Recâ (Korku ve Ümit) Dengesi”. Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 16/2 (2016), 171-192.
• Germer, Christopher K. - Siegel, Ronald D. Wisdom and Compassion in Psychotherapy: Deepening Mindfulness in Clinical Practice. New York, NY: Guilford, 2012.
• Ghorbani, Nima vd. “Self-Compassion in Iranian Muslims: Relationships With Integrative Self-Knowledge Mental Health, and Religious Orientation”. The International Journal for the Psychology of Religion 22 (2012), 106–118.
• Gilbert, Paul. “Introduction and Outline”. Compassion, Conceptualisations, Research and Use in Psychotherapys. Ed. Paul Gilbert, 1-6. Canada: Routledge, 2005.
• Gilbert, Paul. “The Origins and Nature of Compassion Focused Therapy”. British Journal of Clinical Psychology 53 (2014), 6-41.
• Goetz, Jennifer L. vd. “Compassion: An Evolutionary Analysis and Empirical Review”. Psychological Bulletin 136/3 (2010), 351-374.
• Goodman, Charles. Consequences of Compassion, an Interpretation and Defense of Budhist Ethics. New York: Oxford University Press, 2009.
• Gu, Jenny vd.“An Empirical Examination of the Factor Structure of Compassion”. PLoS ONE 12/2 (2017).
• Güler, İlhami. “Batıdaki "Öteki" Korkusunun Analizi ve İslam Dünyasında Direnişin "Terör"e Kaymasının Psikanalizi”. İslamofobi, Kollektif Bir Korkunun Anatomisi Sempozyum Bildirileri (Sivas, 18-19 Kasım 2011). Ed. Osman Alacahan - Betül Duman. 153-156. Ankara: Ankamat Matbaacılık, 2012.
• Hacıkeleşoğlu, Hızır & Kartopu, Saffet. “Merhamet ve Dindarlık: Üniversite Öğrencileri Üzerine Ampirik Bir Araştırma”. The Journal of Academic Social Science Studies 59 (2017), 203-227.
• Harlak, Hacer v& Eskin Mehmet. “Dini Yönelim ve Dindarlık Ölçeklerinin Geliştirilmesi ve Psikometrik Özelliklerinin İncelenmesi”. Yeni Symposium 56/2 (2018), 24-32.
• Hasankahyaoğlu, Havva Rabia. Dindarlık Empati İlişkisi. Konya: Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2008.
• Hoge, D. “A Validated İntrinsic Religious Motivation Scale”. Journal for the Scientific Study of Religion II (1972), 369-376.
• İbnü’l-Arabî, Muhyiddin. Fütûhât-ı Mekkiyye, Rahmani Nefes. Trc. Ekrem Demirli. 2. Baskı. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2015.
• İkis, Mehmet. Öğretmenlerde Öz-Duyarlık ile Psikolojik İyi Oluşun Dinî Yönelimle Etkileşiminin İncelenmesi. Kayseri: Erciyes Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi 2020.
• Jordan, Judith V. “A Relational-Cultural Perspective in Therapy”. Comprehensive Handbook of Psychotherapy. Ed. Florence W. Kaslow - Rebert F. Massey - Sharon Davis Massey. New York: Wiley, 2002.
• Kahveci, Kutsi. “Tanrı’nın Fısıltısı: Bir Mistiğin Dilinden Merhamet”. Sosyal Bilimler Dergisi 58 (2017), 115-129.
• Karaca, Faruk. “Din Psikolojisinde Metot Sorunu ve Bir Dindarlık Ölçeğinin Türk Toplumuna Standardizasyonu”. Ekev Akademi Dergisi 3/1 (2001), 187-201.
• Karaca, Faruk. Dinî Gelişim Psikolojisi. Trabzon: Eser Ofset Matbaacılık, 2016.
• Karagöz, İsmail. Allah, İnsan ve Merhamet. Ankara: DİB Yayınları, 2014.
• Karaman, Hüseyin. “İslâm Ahlâkında Temel Erdemler”. İslam Ahlak Esasları ve Felsefesi. Ed. Müfit Selim Saruhan. 197-213. Ankara: Grafiker Yayınları, 2013.
• Karslı, İbrahim Hilmi. “Merhamet Kaynağı Olarak Aile”. Hz. Peygamber ve Merhamet Eğitimi. Ankara: DİB Yayınları, 2011.
• Kaya, Ferda Şule. “Değer Yönelimleri ve Dindarlık Eğilimleri (Devlet ve Vakıf Üniversiteleri Karşılaştırması)”. Sosyoloji Araştırmaları Dergisi 21/2 (Ekim 2018), 144-179.
• Kılıç, Recep. Ayet ve Hadisler Işığında İnsan ve Ahlak. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı, 2005.
• Kitabı Mukaddes. İstanbul: Kitabı Mukaddes Şirketi, 2. Basım, 2003.
• Korkmaz, Sezai - Hacıkeleşoğlu, Hızır. “Prososyallik, Empatik Eğilim ve Dindarlık Arasındaki İlişkiler Üzerine Bir Araştırma”. Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 50 (Haziran 2021), 552-562.
• Kur’an Mesajı: Meal-Tefsir. çev. Muhammed Esed, Türkçeye çev. Cahit Koytak – Ahmet Ertürk. Ankara: İşaret Yayınları, 2002.
• Küçük, Raşit. “İslam Kültüründe Sevgi İçin Kullanılan Kavramlar”. Hz. Peygamber, Sevgi ve Merhamet. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2017.
• Küçük, Raşit. Sevgi Medeniyeti. İstanbul: Rağbet Yayınları, 2002.
• Maslow, Abraham. Dinler, Değerler, Doruk Deneyimler. Trc. H. Koray Sönmez. İstanbul: Kuraldışı Yayınları, 1996.
• Neff, Kristin. “Self-Compassion: An Alternative Conceptualization of a Healthy Attitude Toward Oneself”. Self and Identity 2/2 (2003), 85–101.
• Neff, Kristin. “The Development And Validation of a Scale to Measure Self-Compassion”. Self and Identity 2 (2003), 223–250.
• Neff, Kristin - Dahm, Katie A. “Self-Compassion: What it is, What it Does, and How it Relates to Mindfulness”. Handbook of Mindfulness and Self-Regulation. Ed. Brian D. Ostafin - Michael D. Robinson - Brian P. Meier. New York: Springer 2015), 121-137.
• Neysabûrî, Hâkim. el-Müstedrek Ales Sahiheyn. Thk. Mustafa Abdülkâdir Ata. Beyrut: Darül Kütübül İlmiyye, 1411/1990.
• Ondördüncü Dalai Lama. Mükemmel Olmayan bir Dünya İçin Sonsuz Merhamet. Trc. Emre Boyacıoğlu. İstanbul: Ganj Yayıncılık, 2011.
• Ögcem, Ergin. “İnsan-Doğa İlişkisinde Ahlaki Bir Neden Olarak Tanrı Faktörü”. İnsan ve Toplum Bilimleri Araştırmaları Dergisi 5/8 (2016), 2950-2962.
• Özcan, Zeynep. “Empati ve Dindarlık Arasındaki İlişki”. İnsan ve Toplum Bilimleri Araştırmaları Dergisi 5/8 (2016), 2758-2781.
• Özcan, Zeynep. “Birlikte Yaşamanın İmkânı Olarak ‘Öteki’yi Anlamak”. Hz. Peygamber ve Birlikte Yaşama Hukuku Kutlu Doğum Sempozyum Bildirileri (Mardin, 17-19 Nisan 2015). 531-544. Ankara: DİB Yayınları, 2016.
• Özcan, Zeynep, Merhamet Psikolojisi, Zihinsel İmgeler Işığında Merhamet. Ankara, Çamlıca Yayınları, 2020.
• Özcan, Zeynep. “Merhametli Çocuk Yetiştirmenin Psikolojik Temelleri”. Peygamberimiz ve Çocuk, Uluslararası Mevlid-i Nebi Sempozyum Bildirileri (Ankara, 6-8 Kasım 2020). 667-688. Ankara: DİB Yayınları, 2021.
• Özcan, Elif Nur. Mutluluk Düzeyi ile Merhamet Duygusu İlişkisi. Samsun: Ondokuz Mayıs Üniversitesi, Lisansüstü Eğitim Enstitüsü, 2021.
• Pommier, Elizabeth Ann. The Compassion Scale. PhD. Dissertation, University of Texas, 2010.
• Ryff, Carol D. - Singer, Burton H. “Know Thyself and Become What You Are: A Eudaimonic Approach to Psychological Well-Being”. Journal of Hapiness Studies 9/1 (2008), 13-39.
• Ryff, Carol D. “Happiness is Everything, or is it? Explorations on the Meaning of Psychological Well-Being”. Journal of Personality and Social Psychology 57/6 (1989), 1069-1081.
• Sancaklı, Saffet. “Hz. Peygamber ve İnsan Hakları”. Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi 2/III (2003), 23-51.
• Sayar, Kemal. “İnsan Halleri: Merhamet”. Erişim: 21 Mayıs 2019. https://www.diyanet.tv/insan-halleri/video/insan-halleri--2-bolum.
• Sayar, Kemal. “Merhamet: Kalbin En Güzel Mevsimi”, Merhamet Devrimi, Merhamet Dünyamızı Nasıl Aydınlatabilir?, Ed. İslâm Dalp-Ümran Tüzün. 191-496. 3. Baskı. İstanbul: Timaş Yayınları, 2016.
• Sunar, Lütfi. “Ahlak ve Ötekini Tartışmak”. Ahlak ve Başkası, Modern Felsefe ve İslam Düşüncesinde Öteki. Ed. Lütfi Sunar-Selami Varlık. 11-20. Ankara: Nobel Yayınları, 2017.
• “Synonyms and Antonyms of Compassion”. Erişim: 16 Ağustos 2019. https://www.merriam-webster.com/thesaurus/compassion.
• Şeyh Galip. Divan, Haz. Naci Okcu. 2. Baskı. Ankara: DİB Yayınları, 2014.
• Türer, Osman. “Rahmân İsminin Varlık ve İnsandaki Tecellisi: Şefkat ve Merhamet”. Hz. Peygamber ve Merhamet Eğitimi. Ankara: DİB Yayınları, 2011.
• Türk Dil Kurumu Sözlükleri. “Merhamet”, erişim: 3 Mart 2019, https://sozluk.gov.tr/.
• P.J. Watson vd. “Part 2: Psychometric Refinements and Relationships with Self-Compassion, Depression, Beliefs about Sin, and Religious Orientation”. https://www.semanticscholar.org/paper/Grace-and-Christian-Psychology-Part-2%3A-Psychometric/18b01556f3223d72d304921f04566c7a53c11add
• Wilber, Ken. Merhamet ve Metanet, Bir Psikoloğun Eşinin Hastalığına ve Ölümüne Tanıklığı. 2. Baskı. İstanbul: İnsan Yayınları, 2003.
• Yağbasanlar, Osman. Üniversite Öğrencilerinin Psikolojik Dayanıklılıklar ile Dinî Yönelimleri ve Öz Şefkatleri Arasındaki İlişkilerin İncelenmesi. Ankara: Gazi Üniversitesi, Eğitim Bilimler Enstitüsü, 2018.
• Yaman, Ahmet. “Ben ve Öteki”, Kur’an’ın “Öteki” ile İlişkilerde Öngördüğü Dengeli Barış Teorisi”. İslami İlimler Dergisi 3/1 (Bahar 2008), 99-106.
• Yaman, Ertuğrul. “Kavmiyet ve Milliyet Kavramları Üzerine”. Diyanet Aylık Dergi 270 (Haziran 2013), 19-21.
• Yazır, Elmalılı M. Hamdi. Hak Dîni Kur’an Dili. İstanbul: Azim Yayınevi, 2007.
• Yılmaz, Ömer. “Öteki” ile Diyalojik İlişkinin Gereği”. İslami Araştırmalar 1/1 (2008): 138-139.