Ahmed Şemseddîn Marmaravî’nin Câmiu’l-Esrâr Adlı Eserinde Tevhidin Özellikleri ve İşlevleri

Yıl 2022, Cilt: 5 Sayı: 1, 136 - 157, 15.06.2022

Mahmut Ulu

https://doi.org/10.52637/kiid.1095065

Öz

Bu çalışmanın amacı Ahmed Şemseddin Marmaravî’nin Câmiu’l-Esrâr adlı eserinde tevhidin özelliklerinin ve işlevlerinin ortaya konmasıdır. Yöntemi ise literatür taraması ve içerik analizidir. Yiğitbaşı, Saruhânî ve Marmaravî gibi nisbelerle anılan Ahmed Şemseddin Marmaravî, 9/15. asrın öne çıkan sûfîlerinden olup İslâm dünyasının en yaygın tarîkatlarından biri olan Halvetiyye’nin ana kollarından “Orta Kol” olarak da bilinen Ahmediyye kolunun kurucusudur. Kaynaklardan onun gerek yaşadığı bölge olan Manisa ve çevresinde gerek devletin başkentinde ve gerekse tasavvufî zümrelerden olan Ahîler gibi çevrelerde oldukça saygın bir konuma sahip olduğu anlaşılmaktadır. Ahmed Şemseddin Marmaravî, eser telif eden sûfîlerdendir. O eserlerinin tamamını Türkçe yazmış, bu eserlerde genel olarak tasavvufî konu ve kavramlar üzerinde durmuştur. Allah’ın isimleri ve sıfatları, Allah sevgisi, insan, şeyh, derviş, seyr ü sülûk, zikir, vücûd, tenezzülât, nefs ve nefsin mertebeleri, ruh, rüyâ tabirleri, âlem-i zâhir, âlem-i bâtın, varlığın esası, itikad, irşad, tevhid, şeriat, tarîkat, hakikat, tarîkat silsilesi, ahlâk-ı hamîde ve zemîme, âdab, erkân, gibi konular onun ele aldığı başlıca konulardandır. İslâm inancının temeli olan tevhid akidesi, bu özelliğinden dolayı hem diğer İslâmî ilimlerde hem de tasavvuf ilminde üzerinde titizlikle durulan bir konudur. Tevhid, tasavvufî eğitimin esası ve nihâyeti olarak görülmesi yönüyle sûfîler tarafından müstesna bir konumda değerlendirilmiştir. İnsanın yaratılmasındaki temel gaye olarak görülen tevhide ulaşmak düşüncesinden hareketle yaratılışın gayesine uygun yaşamayı hayatlarının temel kuralı olarak gören sûfîlerin, tevhidle ilgili düşünceleri ve tevhid kavramına getirdikleri yeni izahlar oldukça önemlidir. Bu öneme binâen teşekkül dönemi sûfîlerinin tevhid kavramı üzerinde durduğu, müellif sûfîlerin de bu konuyu eserlerinde ele aldıkları görülür. Tanınmış sûfîlerden Zünnûn el-Mısrî, Cüneyd-i Bağdâdî, Ebû Bekir Şiblî, Ebü’l-Hasan Bûşencî; müellif sûfîlerden kısaca el-Lümâ’ şeklinde adlandırılabilecek eserinde Serrâc, er-Risâle’de Kuşeyrî, Keşfü’l-mahcûb’da Hucvirî tevhid kavramı üzerinde duran sûfîlerden sadece birkaçıdır. Tarîkatlar dönemi sûfîlerinden Ahmed Şemseddin Marmaravî, tevhid kavramı üzerinde duran sûfîlerden biridir. O, tevhid konusuyla ilgili sınırlı izahat yaptığı Keşfü’l-esrâr ile Risâle-i tevhid adında müstakil bir risâle yazmanın yanında, bu çalışmanın konusu olan Câmiu’l-esrâr adlı eserinde tevhidin işlevleri üzerinde durmuştur. Ona göre Hak kapısının ilk anahtarı olması, nefsi emmârenin kalesini yıkıp viran etmesi, ahlâk-ı zemîmeyi arıtması, seyfullah gibi cenk meydanına girmesi, derdi dermana çevirmesi gibi hususlar tevhidin işlevlerinden sadece bir kaçıdır. Marmaravî, tevhid faslında, esasında diğer eserlerinde de zaman zaman temas ettiği tevhid düşüncesini bütüncül ve sembolik bir dille ortaya koymuştur. Bunu yaparken manzum olarak ele aldığı eserin genelinde olduğu gibi ilgili bölümde de şiirsel bir anlatım yolunu tercih etmiştir. Onun bu tercihi anlatımı akıcı hale getirdiği gibi meselenin anlaşılmasını da kolaylaştırmıştır. İslâm inancının temel akîdelerinin başında gelen, tasavvufî düşünce ve eğitimin temelini oluşturan ve hem anlatılması hem de anlaşılması zor gibi görünen tevhidi çeşitli soyut kavram ve somut nesnelere benzeterek açıklamıştır. Bu bağlamda Marmaravî tevhidi ilk söz, ilk anahtar, kapı, sağlam taş, sağlam kale, sâhipkıran, öncü birlik, Allah’ın kılıcı gibi somut cisimlere benzetir. Bunların yanında o, tevhidin affedilme sebebi, kötü düşünceleri iyiliğe tebdil edici; kötü ahlakı güzel ahlaka çevirici, tevbe yerine geçici, cansıza ebedi can katıcı, ölü kalbi diriltici, şirk hastalığını birlik devasına dönüştürücü, ahiret azabından kurtarıcı, şükür sebebi gibi soyut yönlerini ortaya koyar. Onun bu yolla, anlaşılması zor gibi görünen tevhid kavramını daha anlaşılır kılmaya çalıştığı açıktır.

Anahtar Kelimeler

Tasavvuf, Sûfî, Tevhid, Ahmed Şemseddin Marmaravî, Câmiu’l-esrâr, Tevhidin İşlevleri.

Ahmed Semseddîn Marmaravi’s Work named Cami al-asrar Characteristics and Functions of Tawhid

Öz

The aim of this study is to reveal the characteristics and functions of monotheism in Ahmed Shams al-Din Marmarawi’s work called Jami al-Asrar. Its method is literature review and content analysis. Ahmed Shams al-Din Marmarawi, who is referred to with nisbas such as Yighitbasi, Saruhani and Marmarawi is the founder of the Ahmadiyya branch, also known as the "Middle Branch", one of the main branches of the Khalwatiyya, which is one of the most widespread sects of the Islamic world, is one of the prominent sufis of the 9/15 th century and one of the most widespread sects of the Islamic world. It is understood from the sources that he had a very respected position both in Manisa and its surroundings, where he lived, in the capital of the state, and in Ahi circles, which are among the sufi groups. Ahmed Shams al-Din Marmarawi is one of the Sufis who wrote works. He wrote all of his works in Turkish, and generally focused on mystical subjects and concepts in these works. Names and attributes of Allah, love of Allah, human, shaykh, dervish, seyr u suluk (journey), dhikr, body, condescension, nafs and its stages, spirit, interpretations of dreams, the visible realm, unseen realm, basis of existence creed, guidance, tawhid, sharia, tariqa, truth, tariqa line, morality and zamima etiquette, manners are some some of the main subjects he deals with. Tawhid, which is the basis of Islamic belief, is a subject that is meticulously emphasized both in other Islamic sciences and in sufism. Tawhid has been evaluated in an exceptional position by the Sufis because it is seen as the basis and the end of Sufi education. The thoughts of the Sufis, who adopt living in accordance with the purpose of creation as the basic rule of their lives, based on the idea of reaching tawhid, which is seen as the main purpose in the creation of man, and the new explanations they bring to the concept of tawhid are very important. Due to this importance, it is seen that the Sufis of the formation period focused on the concept of tawhid, and the author sufis discussed this issue in their works. Zunnun al-Misri, Junayd of Baghdad, Abu Bakr al-Shibli, Abu Hasan al-Bushanji; the author is only a few of the sufis who focus on the concept of oneness, such as Serrac in his work, which can be briefly called al-Lüma', Kuseyri in al-Risalah, and Hucviri in Kesf al-mahcub. Ahmed Shams al-Din Marmarawi one of the Sufis of the tariqats period, is one of the sufis who emphasized the concept of tawhid. In addition to writing an independent treatise called Keşf al-Asrar and Risalah al-Tawhid, in which he gave limited explanations on the subject of tawhid, he focused on the functions of tawhid in his work called Camiu al-Asrar which is the subject of this study. According to him, some of the functions of tawhid are that it is the first key to the door of God, destroying the castle of the nafs, purifying the morals, entering the battlefield like sword of God, and turning the trouble into a cure. In the chapter of tawhid, Marmaravî revealed the idea of tawhid, which he had contacted from time to time in his other works, in a holistic and symbolic language. While doing this, he preferred a poetic way of expression in the relevant section as well as in the rest of the work he dealt with in verse. His preference not only made the narration fluent, but also facilitated the understanding of the issue. He explained tawhid, which is one of the main creeds of the Islamic faith, forms the basis of mystical thought and education, also seems to be relatively difficult to both explain and understand, by comparing it to various abstract concepts and concrete objects. In this context Marmaravî likens tawhid to concrete objects such as the first word, the first key, the door, the solid stone, the strong castle, the owner-breaker, the vanguard, and the sword of Allah. In addition to these, he reveals the features of tawhid such as the reason for forgiveness, the changer of bad thoughts to goodness, transforming bad morals into good morals, temporary instead of repentance, giving eternal life to the inanimate, reviving the dead heart, transforming polytheism into a cure for oneness, saving from the torment of the hereafter, and being a reason for gratitude. It is clear that in this way, he tried to make the concept of tawhid, which seems difficult to understand, more understandable.

Anahtar Kelimeler

Sufism, Sufi, Tawhid, Ahmad Shams al-Din Marmarawi, Jami al-Asrar, Functions of Tawhid

Kaynakça

• Aclûnî, İsmail b. Muhammed. Keşfu’l-hafâ, c. I-II, Beyrut, 1351.
• Aksoy, Soner – Taş, Sakin. “Arap Dilinde Yer Alan İlla Edatının Farklı Kullanımları ve Kur’ân Yorumuna Yansıması”. Sakarya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 21/39 (Haziran 2019), 227-252.
• Alan, Hayrunnisa. “Sâhipkıran”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Ek-2/443-444. Ankara: TDV Yayınları, 2019.
• Arberry, Arthur John. Tasavvuf/Müslüman Mistiklere Toplu Bakış. İstanbul: Ağaç Kitabevi Yayınları, 3. Baskı, 2008.
• Aynî, Mehmet Ali. Tasavvuf Tarihi. İstanbul: Büyüyen Ay Yayınları, 2017.
• Bandırmalızâde, Ahmed Münib. Mir’atü‘t-turuk. İstanbul: Celil Efendi Matbaası, 1306.
• Bardakçı, Mehmet Necmettin. “İlk Dönem Sûfîlerin Tevhid Düşüncesi Üzerine Bir Değerlendirme”. Sufiyye, 11 (Aralık/2021), 255-280.
• Börekçi, Muhsine. Ahmed Şemseddin Marmaravî Risâle-i Tevhid. Ankara: Akçağ Yayınları, 2003.
• Buhârî, Muhammed b. İsmail. el-Câmiu’s-sahih. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1992.
• Bursalı, Mehmet Tahir Efendi. Osmanlı Müellifleri, sad. A. Fikri Yavuz - İsmail Özen, İstanbul: Meral Yayınları, (ts).
• Ceyhan, Semih. “Halvetiyye”. Türkiye’de Tarîkatlar Tarih ve Kültür. ed. Semih Ceyhan, 695-778. Ankara: İsam Yayınları, 2. Baskı, 2018.
• Ceyhan, Semih. Üç Pîr’in Mürşidi. İstanbul: İsam Yayınları, 2015.
• Çelebi, İlyas. “Rüya”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 35/306-309. İstanbul: TDV Yayınları, 2008.
• Durmuş, İsmail. “Lâmelif”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 27/95. Ankara: TDV Yayınları, 2003.
• Fayda, Mustafa. “Hâlid B. Velîd”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 15/289-292. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
• Gölpınarlı, Abdülbaki. Yunus Emre ve Tasavvuf. İstanbul: İnkılap Kitabevi, 1992.
• Harîrîzâde, M. Kemâleddin. Tibyânü vesâʾili’l-hakâik fî beyâni selâsili’t-tarâ’ik, Süleymaniye Kütüphanesi, İbrahim Efendi Bölümü, 430.
• Herevî, Hâce Abdullah el-Ensârî el-. Menâzilü’s-sâirîn (Tasavvufta Yüz Basamak). çev. Abdurrezzak Tek, İstanbul: Nizamiye Akademi, 2. Baskı, 2019.
• Hucvirî, Ali B. Osman Cüllâbî. Keşfu’l-mahcûb (Hakikat Bilgisi). haz. Süleyman Uludağ, İstanbul: Dergâh Yayınları, 7. Baskı, 2020.
• Işıtan, İbrahim. “Halvetiyye Geleneğine Ve Bir Halvetiyye Şeyhi Olan Sofyalı Bâlî Efendi’ye Göre Sülûkün Yedi Evresi”. Hikmet Yurdu, 4, 2011(4)/7, 89-113.
• İbn Manzûr, Ebû’l-Fadl Cemâluddîn Muhammed b. Mükrim b. Ali Ensârî. Lisânu’l-Arab. 15 Cilt. Beyrut: Dâr-ı Sâdır, 1994.
• Kâşânî, Abdurrezzak. Letâifu’l-i’lâm fî işarâtı ehli’l-ilhâm (Tasavvuf Sözlüğü). çev. Ekrem Demirli, İstanbul: İz Yayıncılık, 2014.
• Kayaokay, İlyas. “Bir Edebî Tür Olarak Atvâr-ı Seb’a Manzum İki Örneği”. İslâmî İlimler Dergisi 14/2 (2019), 115-140.
• Koca, Ferhat. “Mantûk”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 28/31-33. Ankara: TDV Yayınları, 2003.
• Kur’ân-ı Kerîm ve Açıklamalı Meâli. haz. Hayrettin Karaman vd. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2018.
• Kurnaz, Cemal. “Gönül”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 14/150-152. İstanbul: TDV Yayınları, 1996.
• Kuşeyrî, Abdülkerim. Er-Risâle (Tasavvuf İlmine Dair Kuşeyrî Risâlesi). haz. Süleyman Uludağ, İstanbul: Dergâh Yayınları, 7. Baskı, 2014.
• Marmaravî, Ahmed Şemseddin. Câmiu’l-esrâr, İstanbul: Süleymâniye Kütüphanesi, Hacı Mahmut Efendi, 2645/1, 22b-45b.
• Marmaravî, Ahmed Şemseddin. el-Mukaddimetü’s-sâliha, İstanbul: Süleymâniye Kütüphanesi, Hacı Mahmut Efendi, 2645/3, 46b-55b.
• Marmaravî, Ahmed Şemseddin. Hurde-i tarîkat, İstanbul: Süleymâniye Kütüphanesi, Hekimoğlu Ali Paşa Bölümü, 438/19, 385b-390a.
• Marmaravî, Ahmed Şemseddin. Keşfü’l-esrâr, İstanbul: Süleymâniye Kütüphanesi, Hacı Mahmut Efendi, 2645/4, 56b-70b.
• Marmaravî, Ahmed Şemseddin. Risâle-i tevhid, Süleymâniye Kütüphanesi, Hacı Mahmut Efendi, 2645/5, 70b-102b.
• Mehmed Sami Sünbülî. Esmâr-ı esrâr. İstanbul: Cemal Efendi Matbaası, 1312.
• Ögke, Ahmet. “Tasavvuf Düşüncesinde Sır Kavramı ve Marmaravî’nin Keşfü’l-Esrâr İsimli Risâlesi”. Yüzüncü Yıl Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 3 (2000), 225-262.
• Ögke, Ahmet. Yiğitbaşı Velî Ahmed Şemseddîn-i Marmaravî Hayatı Eserleri ve Tasavvufî Görüşleri. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2000.
• Öngören, Reşat. Osmanlılar’da Tasavvuf Anadolu’da Sufîler Devlet ve Ulema XV. Yüzyıl. İstanbul: İz Yayıncılık, 3. Baskı, 2012.
• Özer, Hasan. “Yiğtibaşı Ahmed Şemseddin Marmaravî’nin Tercüme-i Risale-i Vasiyyet’i”, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi. 12/63 (Nisan 2019), 161-167.
• Özgünden, Osman Gazi. “Sultan”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 37/496-497. İstanbul: TDV Yayınları, 2009.
• Öztük, Mehmet Cemâl. Cerrâhîlik Hz. Pîr Nureddîn Cerrâhî ve Cerrâhî Tarîkatı. İstanbul: Gelenek Yayınları, 2004.
• Serin, Rahmi. İslâm Tasavvufunda Halvetîlik Ve Halvetîler. İstanbul: Petek Yayınları, 1984.
• Serrâc, Ebu Nasr et-Tûsî. el-Lüma’ (İslâm Tasavvufu). çev. Hasan Kamil Yılmaz, İstanbul: Erkam Yayınları, 2016.
• Sinanoğlu, Mustafa. “Küfür”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 26/533-536. Ankara: TDV Yayınları, 2002.
• Sinanoğlu, Mustafa. “Şirk”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 39/193-198. İstanbul: TDV Yayınları, 2010.
• Sühreverdî, Ebû Hafs Şihâbüddîn Ömer. Avârifu’l-maârif (Tasavvufun Esasları). haz. Hasan Kamil Yılmaz - İrfan Gündüz, İstanbul: Vefa Yayıncılık, 1990.
• Sülemî, Ebu Abdurrahman es-. Cevâmiu âdâbi’-sûfiyye (Sûfîlerin Edepleri). çev. Cemal Aydın, İstanbul: Sufî Kitap, 3. Baskı, 2021.
• Şimşek, Halil İbrahim. “Tasavvufta Kalbin Kirlenmesi ve Temizlenmesi Konusu”. Hitit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 2, 14/28 (2015), 35-48.
• Ulu, Mahmut. Osmanlı Toplumunda Halvetîlik ve Halvetîler IX/XV. Asır. Ankara: Berikan Yayınları, 2021.
• Ulu, Mahmut. Şeyh Hâmid-i Velî (Somuncu Baba) Ve Ona Atfedilen “Zikir risâlesi” Adlı Eser. Nevşehir Hacı Bektaş Veli Üniversitesi SBE Dergisi 11/Hacı Bektaş Veli Özel Sayısı (2021), 58-75.
• Uludağ, Süleyman. “Ahmed Şemseddin Yiğitbaşı”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 2/135-136. İstanbul: TDV Yayınları, 1989.
• Uludağ, Süleyman. “Ahmediyye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 2/171. İstanbul: TDV Yayınları, 1989.
• Uludağ, Süleyman. “Aşk”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 4/11-17. İstanbul: TDV Yayınları, 1991.
• Uludağ, Süleyman. “Mücâhede”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 31/439-440. Ankara: TDV Yayınları, 2020.
• Uludağ, Süleyman. Tasavvuf Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Kabalcı Yayınları, 2. Baskı, 2001.
• Ulupınar, Hamide. “İlk Dönem Sûfîlerinde Tevhid Anlayışı”. Tasavvuf İlmi ve Akademik Araştırma Dergisi 22/9 (2008), 235-255.
• Vassâf, Osmânzâde Hüseyin. Sefîne-i Evliyâ. haz. Mehmet Akkuş - Ali Yılmaz, 5 Cilt, İstanbul: Kitabevi Yayınları, 2006.
• Vicdâni, Sâdık. Tomâr-ı turûk-u ‘aliyye. haz. İrfan Gündüz, İstanbul: Enderun Kitabevi.
• Yavuz, Yusuf Şevki. “Bezm-i Elest”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 6/106-108. İstanbul: TDV Yayınları, 1992.
• Yüksel, Hasan Avni. Türk İslâm Tasavvuf Geleneğinde Rüya. Ankara: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, 1996.