Limitations of Property Right in Favor of Others in Classical Fıqh Doctrine

Yıl 2022, Cilt: 5 Sayı: 2, 477 - 494, 15.12.2022

Betül Acar

https://doi.org/10.52637/kiid.1173438

Öz

The property right and its limits have been on the agenda of jurists for a long time. In social life, there are many situations in which the rights of a personal conflict or intertwine with the rights of others. In the fiqh (principles of Islamic judisprudence) doctrine, even though private rights are substantial, the necessity of limiting the rights of an individual on his property, both for individual private law relations and public benefit, has been one of the basic acceptances since the classical period when fiqh was established. In this context, the rules of social life that a person must comply with while using his property and the duties assigned to him about his property are discussed in detail under spesific topics in the literature. One of them is obligation of giving zakat. Regarding faqihs (jurists) opinion, there is no choice but to get away from this obligation because of its socio-economic function. Another example that limits a person's disposition on his/her property is alimony. Mujtahids (jurists) found alimony compulsory in family life for all men. Thus, some of them thought that in some situations, the wife even has the authority to sell her husband’s properties to meet her or her family’s needs on his behalf, even if he didn’t want. No doubt, this is a very strong authority that restricts a person’s disposition of his rights. Rules of will are other restrictions on property rights in favor of others. In Islamic law, it is important to protect relations of relatives with each other. Mostly, monetary relations are prone to spoil their social relations, therefore in the fiqh doctrine, this was wished blocked with two basic rules: Not making a will for inheritors and banning making a will for anybody more than one-third of heritage. Another example that restricts a person’s free use of his or her property is pre-emption. This right is valid even if the other property owner doesn’t want it. Even if he/she has sold his/her property to another person, the right owner reserves the right to cancel the sale. Another group of restrictions is about debts: indebtedness which the debtor isn’t prone to pay debt and bankruptcy. In this kind of circumstance, in terms of protecting rights of creditor, most of the faqihs said it is possible to block debtor’s acts of his or her properties. The other is a pledge. In fiqh doctrine, most of the faqihs were prone to restrict actions of the debtor on his or her pledge property. There is another thing that caused use restriction on someone’s property is stocking goods to get prices higher and make more money. In situations such as the black market, which would put the market in trouble, jurists favored the application of price tags in order to protect the public. Some of them even said that stockist could be forced to sell their goods. Finally, neighborhood relations and rules regarding the use of common areas also limit the person’s disposition on his or her property. The result of the first of these is called easement which is the right to use another’s property for a specific purpose. For example, the neighboring landlord may have to cross over the land or a water source may need to be passed between the neighbors. An example of the rules regarding the use of common areas is the requirement that when making additions such as doors and glass to one’s own home, it required not to overflow them into the public space. In this study, all these opinions that limit one's property right in favor of others have been tried to be determined by making use of the prominent sources of classical fiqh literature.

Anahtar Kelimeler

Islamic Law, Property, Right, Public Benefit, Limitation

Klasik Fıkıh Doktrininde Kişinin Malı Üzerindeki Tasarruf Yetkisinin Başkaları Lehine Sınırlandırılması

Öz

Mülkiyet hakkı ve bu kapsamda bir kimsenin malı üzerindeki tasarruf yetkisinin sınırları öteden beri hukukçuların gündeminde olmuştur. Mülkiyet hakkı, bir kimsenin malı üzerinde sahip olduğu en geniş aynî hak olarak değerlendirildiğinden, asıl olan bu kişinin malı üzerinde dilediği gibi tasarruf edebilmesidir. Ancak sosyal hayatta bir kişinin haklarının başkalarının haklarıyla çatıştığı veya iç içe geçtiği birçok durum vardır ve bu durumlar istisnai olarak bazı hak ve yetkilerin kısıtlanmasını gerektirebilir. Fıkıh teorisinde özel haklar son derece güçlü olmakla birlikte, zaruri hâllerde gerek özel hukuk ilişkileri gerekse kamu yararı açısından bu hakların sınırlandırılmasının gerekliliği, fıkhın tesis edildiği klasik dönemden bu yana temel kabullerden biri olmuştur. Bu bağlamda kişinin malını kullanırken uyması gereken sosyal hayat kuralları ve malıyla ilgili kendisine verilen görevler, literatürde belirli başlıklar altında ayrıntılı olarak ele alınmıştır. Bunlardan birisi zekât verme zorunluluğudur ki fakihlere göre bu zorunluluktan kurtulmak mümkün değildir. Fıkıhta ibadetlerin esasen gönüllülüğe dayandığı kabul edilse de müctehidler, sosyo-ekonomik işlevi nedeniyle zekât konusunda bir istisna yapmıştır. Bu yüzden de kişi istemese bile zekâtın yetkililer tarafından toplanması gerekli görülmüştür. Kişinin mülkü üzerindeki tasarrufunu sınırlayan bir diğer örnek ise nafakadır. Müctehidler, aile hayatında bütün erkekler için nafakayı zorunlu bir görev olarak telakki etmiştir. Bu nedenle bazı müctehidler, zorunlu hâllerde, kadının kendisi veya ailesinin ihtiyaçlarını karşılamak için kocasının mallarını satma yetkisine sahip olduğunu düşünmüştür. Şüphesiz bu, kişinin mülkü üzerindeki tasarrufunu kısıtlayan çok güçlü bir yetkidir. Vasiyetle ilgili prensipler, kişinin malı üzerindeki tasarruf yetkisine başkaları lehine getirilen diğer bir kısıtlama türüdür. İslâm hukukunda akrabaların birbirleriyle olan ilişkilerini korumak önemlidir. Parasal problemler çoğu zaman sosyal ilişkileri bozma tehlikesi taşır ve fıkıhta bu risk, iki temel kuralla engellenmek istenmiştir: Mirasçılara vasiyet yapmamak ve mirasçılar dışındaki kişilere mirasın üçte birinden fazlasını vasiyet etmeyi yasaklamak. Kişinin mülkünü özgürce kullanmasını kısıtlayan bir diğer neden ise önalım hakkı yani şüf‘adır. Şüf‘a, belirli bir taşınmaz mala sahip olan kişinin kendisine ait olmayan bir hisseyi veya başka bir taşınmazı elde etmek için sahip olduğu haktır. Bu hak, mülk sahibi istemese de geçerlidir; hatta kişi malını başkasına satmış olsa dahi hak sahibinin satışı iptal etme hakkı saklı tutulmuştur. Bir diğer kısıtlama grubu borçlarla ilgilidir ki bunlar; borçlunun borcunu ödemeye meyilli olmadığı borçluluk hâli ve iflastır. Bu tür durumlarda, alacaklının haklarının korunması açısından fakihlerin çoğu, borçlunun malvarlığı üzerindeki işlemlerinin engellenmesinin mümkün olduğunu söylemişlerdir. Kişinin malı üzerindeki tasarrufunu sınırlayan bir diğer örnek, bir malın bir alacağa karşılık aynî teminat olmasını sağlayan akid ve bu akde konu olan mal anlamında rehindir. Fakihlerin çoğu, borçlunun rehinli mülkü üzerindeki işlemlerini kısıtlama eğiliminde olmuştur. Örneğin onlardan bazıları, borçlunun alacaklının izni olmadan malını satamayacağını söylemiştir. Birinin malı üzerinde tasarrufunun kısıtlanmasına neden olan başka bir durum da fiyatları yükseltmek ve daha fazla para kazanmak için mal stoklamak/karaborsacılık yani ihtikârdır. Normalde, İslâm hukukunda serbest ekonomi anlayışı benimsenmiş ve herkesin resmi ve sabit fiyat etiketleri olmaksızın serbestçe ticaret yapmasına izin verilmiştir. Ancak stokçuluk gibi piyasayı sıkıntıya sokacak durumlarda fakihler, halkı korumak için fiyatlara müdahale edilebileceğini söylemiştir. Hatta onlardan bazıları, stokçunun mallarının zorla sattırılabileceğini ifade etmiştir. Son olarak, komşuluk ilişkileri ve ortak alanların kullanımına ilişkin kurallar da kişinin malı üzerindeki tasarrufunu sınırlandırmaktadır. Bu kurallara ilişkin hususlardan biri, bir başkasının malını belirli bir amaç için kullanma hakkı olan irtifak hakkıdır. Örneğin, komşu ev sahibi, bir kişinin arazisinden geçmek zorunda kalabilir veya komşuların birinin, diğerinin arazisi üzerinden su kaynağını geçirmesi gerekebilir. Bu gibi durumlarda komşu arazi sahibi, başkasının arazisi üzerinde bir takım yasal haklara sahiptir. Ortak alanların kullanımına ilişkin yasaklara bir örnek olarak ise kişinin, kendi evine kapı, cam gibi eklemeler yaparken bunları kamusal alana taşırmaması gerekliliği gösterilebilir. Bu çalışmada bir kimsenin malı üzerindeki tasarrufunu başkaları lehine sınırlayan bütün bu görüşler, klasik fıkıh literatürünün öne çıkan eserlerinden faydalanılarak tespit edilmeye çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler

İslâm Hukuku, Mülkiyet, Hak, Kamu Yararı, Sınırlandırma

Kaynakça

• Abdürrezzâk, Ebû Bekr Abdürrezzâk b. Hemmâm b. Nâfi‘ es-San‘ânî el-Himyerî. Musannef. thk. Habiburrahman A'zami. 12 cilt. Beyrut: el-Meclisü'l-‘İlmi, 1983.
• Apaydın, H. Yunus. “Hacir”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 14/513-517. Ankara: TDV Yayınları, 1996.
• Aslan, Mehmet Selim. “İslam Hukukunda Te‘assuf Kavramı ve Hükümlere Etkisi”. Ekev Akademi Dergisi 20/67 (2016), 205-235.
• Bardakoğlu, Ali. “Hak”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 15/139-151. Ankara: TDV Yayınları, 1997.
• Beyhakî, Ebû Bekr Ahmed b. el-Hüseyn b. Alî. es- Sünenü’l-kübrâ. 10 cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1424/2003.
• Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmâîl b. İbrâhîm el-Cu‘fî. Sahîhü’l-Buhârî. Beyrut: Dâru İbn Kesîr, 1. Basım, 1423/2002.
• Buhûtî, Mansûr b. Yûnus b. Salâhiddîn. Keşşâfü’l-kınâ ‘an metni’l-İknâ. 6 cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, ts.
• Cüveynî, İmâmü’l-Haremeyn Ebü’l-Meâlî Rüknüddîn Abdülmelik b. Abdillâh b. Yûsuf et-Tâî en-Nîsâbûrî. Nihâyetü'l-matlab fî dirâyeti'l-mezheb. 20 cilt. Beyrut: Dârü’l-Minhac, 1428/2007.
• Çalış, Halit - Hacak, Hasan. “Rehin”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 34/538-542. Ankara: TDV Yayınları, 2007.
• Desûkî, Şemsüddîn Ebû Abdillah Muhammed b. Ahmed b. Arafe. Hâşiyetü'd-Desûkî ale’ş-Şerhi’l-kebîr. 4 cilt. Kahire: Dârü İhyâi’l-Kütübi’l-‘Arabiyye, ts.
• Dönmez, İbrahim Kâfi. “Şüf‘a”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 39/248-252. Ankara: TDV Yayınları, 2010.
• Ebû Dâvûd, Süleymân b. el-Eş‘as b. İshâk es-Sicistânî el-Ezdî. Sünen-i Ebî Dâvûd. 7 cilt. Beyrut: Dârü’r-Risâleti’l-‘Âlemiyye, 1430/2009.
• Erbay, Celal. “Nafaka”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 32/282-285. Ankara: TDV Yayınları, 2006.
• Erkal, Mehmet. “Zekât”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 44/197-207. Ankara: TDV Yayınları, 2013.
• Günay, H. Mehmet. “İslâm Hukukunda Mülkiyet Hakkının Sınırlandırılması”. Academia. 1-7. Erişim 29 Haziran 2022.
• https://www.academia.edu/31548030/%C4%B0SL%C3%82M_HUKUKUNDA_M%C3%9CLK%C4%B0YET_HAKKININ_SINIRLANDIRILMASI
• Hacak, Hasan. “İrtifak”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 22/460-464. Ankara: TDV Yayınları, 2000.
• Hacak, Hasan. “İslâm Hukuk Düşüncesinde Özel Mülkiyet Anlayışı”. Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 29/2 (2005), 99-120.
• Hacak, Hasan. İslam Hukukunun Klasik Kaynaklarında Hak Kavramının Analizi. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2000.
• Hacak, Hasan. “Mülkiyet”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 31/541-546. Ankara: TDV Yayınları, 2020.
• Hassâf, Ebû Bekr Ahmed b. Ömer (Amr) b. Müheyr eş-Şeybânî. Kitâbü’n-nafakât. Kuveyt: ed-Dârü’s-Selefiyye, ts.
• Haydar, Ali. Dürerü’l-hükkâm şerhu Mecelleti’l-ahkâm. 4 cilt. Riyad: Dâru Âlemi’l-Kütüb, 1423/2003.
• İbn Hacer el-Heytemî, Ebü’l-Abbâs Şihâbüddîn Ahmed b. Muhammed b. Muhammed es-Sa‘dî. Tuhfetü’l-muhtâc bi şerhi’l-Minhâc. 10 cilt. Mısır: el-Mektebetü’t-Ticâriyyetü’l-Kübrâ, 1357/1983.
• İbn Kudâme, Ebû Muhammed Muvaffakuddîn Abdullah b. Ahmed b. Muhammed b. Kudâme Cemmâîlî Makdisî. el-Muğnî. 15 cilt. Riyad: Dâru ‘Âlemi’l-Kütüb, 1417/1997.
• İbn Mâce, Ebû Abdillâh Muhammed b. Yezîd Mâce el-Kazvînî. es-Sünen. 2 cilt. Kahire: Dârü İhyai’l-Kütübi’l-‘Arabiyye, ts.
• İbn Nüceym, Zeynüddîn Zeyn b. İbrâhîm b. Muhammed el-Mısrî. el-Bahrü’r-râ’ik şerhu Kenzi’d-dekâ’ik. 9 cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1418/1997.
• İbn Rüşd, Ebü’l-Velîd Muhammed b. Ahmed b. Muhammed el-Kurtubî. Bidâyetü’l-müctehid ve nihâyetü’l-muktesid. 4 cilt. Kahire: Mektebetü İbn Teymiyye, 1415.
• İmam Mâlik, Ebû Abdillâh Mâlik b. Enes el-Asbahî. el-Muvatta’. Beyrut: İhyâü’t-Türâsi’l-‘Arabi, 1406/1985.
• Kal‘acî, Muhammed Revvâs. Mevsû‘atü fıkhi Ömer b. el-Hattâb. Kuveyt: Mektebetü’l-Felâh, 1401/1981.
• Karâfî, Ebü’l-Abbâs Şihâbüddîn Ahmed b. İdrîs b. Abdirrahmân el-Mısrî. ez-Zahîre. 14 cilt. Beyrut: Dârü’l-Garbi’l-İslâmî, 1994.
• Kâsânî, Alâüddîn Ebû Bekr b. Mes‘ûd b. Ahmed. Bedâi‘u’s-sanâi‘ fî tertîbi’ş-şerâi‘. thk. Ali Muhammed Muavviz. 10 cilt. Beyrut: Dârü'l-Kütübi'l-‘İlmiyye, 1418/1997.
• Kur’ân Yolu. Erişim 14 Temmuz 2022. https://kuran.diyanet.gov.tr
• Mâverdî, Ebü’l-Hasen Alî b. Muhammed b. Habîb el-Basrî. Kitâbü’r-rıdâ‘ ve kitâbü’n-nafakât mine’l-Hâvi’l-kebîr. thk. Âmir Saîd ez-Zeybârî. Mekke: Ümmül Kura Üniversitesi, ts.
• Müslim, Ebü’l-Hüseyn Müslim b. el-Haccâc. Sahîh-i Müslim. 2 cilt. Riyad: Dârü Taybe, 1407/2006.
• Nevevî, Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b. Şeref b. Mürî. Ravzatü’t-tâlibîn. Beyrut: Dâru İbn Hazm, 1423/2002.
• Sahnûn, Ebû Saîd Abdüsselâm b. Saîd b. Habîb et-Tenûhî. el-Müdevvenetü’l-kübrâ. 16 cilt. Suudi Arabistan: Vizâratü’ş-Şüûnil-İslâmiyye ve’l-Evkâf ve’d-Da‘ve ve’l-İrşâd, 1324/1906.
• Serahsî, Muhammed b. Ahmed b. Ebî Sehl Şemsü'l-ʾEimme. el-Mebsût. 31 cilt. Beyrut: Darü’l-Ma‘rife, ts.
• Serahsî, Muhammed b. Ahmed b. Ebî Sehl Şemsü'l-ʾEimme. Usûlü’s-Serahsî. 2 cilt. Kahire: Lecnetü İhyâi’l-Meâ‘rif en-Nu‘mâniyye, ts.