İslam Hukuku Perspektifiyle Tabiî Hukuk Yaklaşımının Analizi

Yıl 2022, Cilt: 5 Sayı: 2, 231 - 248, 15.12.2022

Ayhan Ak

https://doi.org/10.52637/kiid.1182397

Öz

Bu makalede öncelikle, tabiî hukuk akımı bağlamında ortaya konan, devlet tarafından vazedilen hukukun ötesinde ulaşılmak istenen hukukun var olduğu, bütün pozitif hukuk sistemlerine nazaran daha mükemmel ve daha yüksek bir hukuk olması sebebiyle bütün insanlar ve milletler için genel geçer kabul edildiği, geçerliliğini kendi cevherinde bulan birtakım yüksek kuralların toplamından oluştuğu, pozitif hukuk için tükenmez bir kaynak ve kontrol mekanizması olduğu, tabiî hukuk anlayışının, hukuk sahasındaki ilerlemelerin öncüsü olduğu şeklindeki temel düşünceler verilmiştir. Sonrasında Heraklit’ten başlamak üzere ahlâk, adalet ve erdeme dair yaklaşımlarıyla tabiî hukukun ilk savunucularından biri olan Sokrat, idari emirlerin ilahî emirleri aşacak kuvvette olmadığını belirten Sofokles, duyular dünyası ve ideler dünyası ayrımını hukuka aktararak tabiî hukuku savunan Eflatun, tabiî hukuku pozitif hukukun yorumlanmasında bir rehber olarak gören Aristo, tabiî hukukun bütün insanları kapsadığını, hukukun insan iradesinden değil insan ve eşyanın doğasından kaynaklandığını söyleyen Cicero, tabiî hukukun ilk temel ilkesinin ahde vefa olduğunu söyleyen Grotius, tabiî hukuk düşüncesinde tanrıya daha fazla yer vermiş olan Pufendorf ile on sekiz ve on dokuzuncu asır tabiî hukuk düşünürleri ele alınarak tabiî hukukun tarihi seyri aktarılmıştır. Bunun ardından tabiî hukuk yaklaşımında savunulan temel düşünceler İslam hukuku perspektifiyle beş başlık halinde analiz edilmiştir. Birinci başlıkta insan tabiatı (doğası), eşyanın tabiatı, ilahi irade ve insan aklı şeklindeki farklı yaklaşımlar ekseninde, içtihat faaliyetini insan ruhuna odaklama ve insan ruhundaki adalet idesini arayış olarak nitelendirmenin fıkıh usulünün özüne ilişkin muhalif bir tavır takınmak anlamına geldiği, aklın hukukun mutlak delili olmadığı, aklın faaliyetinin müstakil olarak hüküm koymak şeklinde değil nasslarda mündemiç manaları keşif ve izhar şeklinde olduğu, hukukun kaynağının ilahî akılla değil ilahî irade ile izah edileceği vurgulanarak hukukun kaynağı konusu ele alınmıştır. İkinci başlıkta bir hükümde ümmetin icmâsı söz konusu ise o hükmün ideal olduğu, o hususta daha ideal olanın arayışına girilmeyeceği, hiçbir içtihadî hükmün, İslam’ın mutlak, tartışmasız hükmü olarak kabul edilmediği belirtilerek olan hukuk-olması gereken hukuk ayrımı konu edinilmiştir. Üçüncü başlıkta hüsün-kubuh meselesinin ulemanın kadim ihtilaf alanlarından biri olduğu, aklın hasen olanı bilmesi ve bu hususta bağlayıcı bilgi üretmesinin, aklı müstakil hukuk kaynağı olarak nitelendirmeyi mümkün kılacağı, İslam hukukunda Eş’arî yaklaşım bakımından tabiî hukukta savunulan haliyle, geçerliliğini kendi cevherinde bulan bir hukuk kuralından söz etmenin mümkün olmayacağı, Maturîdi yaklaşım bakımından “geçerliliğini kendi cevherinde bulan” hukuk kurallarından değil, “geçerliliği kendi cevheriyle teyit edilen” hukuk kurallarından söz edilebileceği, iyi ve kötünün fiil ve eşyada öz olarak var olduğunu, aklın iyi ve kötüyü bileceğini ve bunun bağlayıcı bilgi olduğunu söyleyen Mutezile’nin yaklaşımıyla tabiî hukukta savunulan yaklaşımın örtüştüğü, Sünni teoloji ve İslam hukuku bakımından ilahî iradenin herhangi bir ilke veya kuralla sınırlandırılmasının mümkün olmadığı ifade edilerek geçerliliğini kendi cevherinde bulan yüksek hukuk kuralları değerlendirilmiştir. Dördüncü başlıkta gerek kuralların oluşturulması gerekse uygulanması sürecinde etkili bir kısım faktörlerin adaletle hukuk arasında kaçınılmaz farklılaşma alanları oluşturduğu, teorik düzlemde içtihatlardan birini diğerine üstün görmek mümkün olamadığı gibi bu içtihatlardan herhangi biriyle elde edilen adalet düzeyini diğeriyle elde edilenden daha ileride görmenin de mümkün olmadığı, bütün hukukîlik ölçütlerinin ilahî iradeye, dolayısıyla da Kitâb’a ve sünnete uygunluk ölçütüne tâbî olduğu, İlahî iradenin üstünde, onu denetleyen, sınırlayan bir adalet ölçütünden söz edilemeyeceği vurgulanarak hukuk-adalet ilişkisi üzerinde durulmuştur. Beşinci başlıkta ise İslam hukuku açısından içtihat anlayışı ve serbestisinin ilerlemenin öncüsü olduğu belirtilerek tabiî hukukun hukukî değer ölçütü ve ilerlemenin öncüsü olarak görülmesi tahlil edilmiştir. Ulaşılan sonuçların sunumuyla makale tamamlanmıştır.

Anahtar Kelimeler

İslam hukuku, Tabiî hukuk, İdeal hukuk, Hukukun kaynağı, Adalet

Destekleyen Kurum

-

Proje Numarası

-

Teşekkür

-

An Analysis of Natural Law From The Perspective of Islamic Law

Öz

In this article, first of all, the basic ideas put forward in the context of the natural law movement are given: that there is a legal order that is desired to be achieved alongside or above the law created by the state, that it is accepted as generally valid for all people and nations because it is a more perfect and higher law as opposed to all positive legal systems, that it consists of the sum of some high rules that find its validity in its own essence, that it is an inexhaustible source and control mechanism for positive law, and that the understanding of natural law is the pioneer of advances in the field of law. Then, starting with Heraclitus, Socrates, who was one of the pioneers of natural law with his defense of the concepts of morality, virtue and justice; Sophocles, who stated that the administrative commands were never powerful enough to override divine commands; Plato, who defended natural law by reflecting the distinction between the world of ideas and the world of senses, which is the basis of his philosophy, to the field of law; Aristotle, who saw natural law as a guide in the interpretation of positive law, Cicero, who stated that natural law covers all human beings, that law arises not from human will but from the nature of human beings and things, Grotius, who stated that the first basic principle of natural law is loyalty to the covenant, Pufendorf, who gave more place to god in natural law thought, and natural law thinkers of the eighteenth and nineteenth centuries, the historical course of natural law has been conveyed. After that, the basic ideas defended in the natural law approach are analyzed under five headings from the perspective of Islamic law. In the first heading, in the axis of different approaches to the source of law as human nature, the nature of things, the divine will, and the human intellect, it was argued that focusing on the activity of ijtihad on the human soul and characterizing it as a search for the ideal of justice in the human soul means taking an oppositional stance regarding the essence of the method of fiqh, It was dealt with by emphasizing that the intellect is not the absolute proof of law, that the activity of the intellect is not in the form of making judgments independently but in the form of discovering and revealing what exists in the nass, and that the source of law is explained by the divine will, not the divine intellect. In the second heading, the distinction between the law as it is and the law as it should be is discussed by stating that if there is the ijma of the ummah on a ruling, that ruling is ideal, that one should not search for a more ideal one, and that no ijtihadi ruling is accepted as the absolute, undisputed ruling of Islam. In the third heading, it is stated that the issue of al-husn and al-qubh is one of the ancient areas of dispute among the ulema, that the intellect's knowing what is hasen and producing binding knowledge in this regard will make it possible to characterize the intellect as an independent source of law, that it will not be possible to speak of a rule of law that finds its validity in its own substance as advocated in natural law in terms of the Ash'ari approach in Islamic law, and that it is not possible to speak of rules of law that find their validity in their own substance, in terms of the Maturidi approach, the approach of Mutazila, which states that good and evil exist essentially in acts and things, that the intellect can know good and evil and that this is binding knowledge, and the approach defended in natural law overlap, and that it is not possible to limit the divine will with any principle or rule in terms of Sunni theology and Islamic law, and the high legal rules that find their validity in their own substance are evaluated. In the fourth heading, it is stated that some factors that are effective in the process of both the formulation and implementation of rules create inevitable areas of differentiation between justice and law, and that it is not possible to see one jurisprudence as superior to the other on a theoretical level, nor is it possible to see the level of justice achieved by any of these jurisprudences as more advanced than that achieved by the other. The fifth chapter analyzes the view of natural law as the criterion of legal value and the pioneer of progress by stating that the ijtihad understanding and freedom of jurisprudence is the pioneer of progress in terms of Islamic law. The study was completed with the presentation of the results obtained.

Anahtar Kelimeler

Islamic law, Natural law, Ideal law, Source of law, Justice.

Proje Numarası

-

Kaynakça

• Abadan, Yavuz. Grotius ve Tabii Hukuk. İstanbul: Kenan Basımevi, 1939.
• Abdülaziz Buhârî, Aladuddin Ahmed b. Muhammed. Keşfü’l-esrâr şerhu usûli’l-pezdevî. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1997.
• Akgündüz, Ahmet. “Hakim”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 15/182-183. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1997.
• Aral, Vecdi. Hukuk Felsefesinin Temel Sorunları. İstanbul: On İki Levha Yayıncılık, 2012.
• Arsal, Sadri Maksudi. Hukuk Felsefesi Tarihi. İstanbul: İsmail Akgün Matbaası, 1945.
• Aslan, Nasi. İslam Hukukunda Yargılama Etiği ve İlkeleri. Adana: Karahan Kitabevi, 2014.
• Aster, Ernst Von. İlkçağ ve Ortaçağ Felsefe Tarihi. İstanbul: İm Yayınları, 2000.
• Atar, Fahreddin. İslam Adliye Teşkilatı Ortaya Çıkışı ve İşleyişi. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 1979.
• Aydın, Mehmet Sait. Tanrı-Ahlâk İlişkisi. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayın Matbaacılık, 1991.
• Ayengin, Tevhit. Sosyal Realite Nass İlişkisi. Erzurum: Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 1999.
• Bardakoğlu, Ali. “Tabiî Hukuk Düşüncesi Açısından İslam Hukukçularının İstihsan ve İstıslah Görüşü”. EÜİFD 3 (1987), 111-138.
• Batak, Kemal. “Doğal Teoloji ve Teistik Argümanların Gücü”. KSÜİFD 11 (2008), 45-76.
• Baudouin, Dupret. Law and the person in the modern middle east. London: I. B. Tauris, 2004.
• Baysa, Hüseyin. “Kısasın Tabiî Hukuka Uygunluğu” Yaşanabilirlik Açısından İslam Dini Uluslararası Sempozyumu. 349-365. Bursa: Emin Yayınları, 2021.
• Bilge, Necip. Hukuk Başlangıcı: Hukukun Temel Kavram ve Kurumları. Ankara: Turhan Kitabevi Yayınları, 2013.
• Bolay, Süleyman Hayri. “Akıl”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 2/238-242. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1989.
• Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmail. el-Câmiu’s-sahîh. b.y.: Dâru Tavki’n-Necât, 2001.
• Cessâs, Ahmed b. Ali Ebubekir er-Râzî. Ahkâmü’l-Kur’ân. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, 1412.
• Cessâs, Ahmed b. Ali Ebubekir er-Râzî. el-Fusûl fi’l-usûl. Kuveyt: Vezâratü’l-Evkâf el-Kuveytiyye, 1994.
• Dönmez, İbrahim Kafi, “İçtihadın Bağlayıcılığı Meselesi ve Fıkıh Mezheplerine Bağlanmanın Anlamı”. Usul Dergisi 1 (2004), 35-48.
• Ebû Davûd, Süleyman b. Eş’as b. İshak el-Ezdî. Kitâbü’s-sünen. Cidde: Dâru’l-Kıble li’s-Sekâfeti’l-İslâmiyye, 1998.
• Entreves, Alessandro Passerin d’. Natural Law. Londra: Hutchinson&Co, 1970.
• Fevzân, Sâlih b. Fevzân b. Abdullah. İânetü’l-müstefîd bi şerhi kitâbi’t-tevhîd. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 2002.
• Furtun, Ayşen. Hukuk Felsefesi Dersleri. İstanbul: Beta, 2. Basım, 2014.
• Gölcük, Şerafeddin - Toprak, Süleyman. Kelam. Konya: Selçuk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 1988.
• Güriz, Adnan. Hukuk Felsefesi. Ankara: Siyasal Kitabevi, 2017.
• Hallâf, Abdülvehhab. İlmu usûli’l-fıkh. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 2011.
• Hamid, Abdulwahid. Islam the natural way. London: Mels, 1989.
• Hamidullah, Muhammed. Introduction to Islam. Ankara: The Turkish Religious Foundation, 1997.
• Hasbullah, Ali. Usûlü’t-Teşrîi’l-İslâmî. Kahire: Dâru’l-Fikri’l-Arabî, 1997.
• Hirsch, Ernest Eduard. Hukuk Felsefesi ve Hukuk Sosyolojisi Dersleri. Ankara: Güney Matbaacılık, 1949.
• Hudarî, Muhammed. Usûlü’l-fıkh. Mısır: Matbaatü’s-Saâde, 1969.
• İbn Âşur, Muhammed Tahir. Usûlü’n-nizâmi’l-içtimâî fi’l-İslâm. Amman: Dâru’n-Nefâis, 2001.
• İbn Kudâme, Muvaffakuddin Ahmed b. Muhammed. Ravzatü’n-nâzır ve cennetü’l-münâzır fî usûli’l-fıkh. yy: Müessesetü’r-Reyyân, 2002.
• İbn Mâce, Ebu Abdullah Muhammed b. Yezid el-Kazvînî. Sünenü İbn Mâce. Delhi: el-Matbaatü’n-Nizâmî, 1905.
• İbn Manzûr, Ebu’l-Fazl Muhammed b. Mükerrem. Lisânü’l-Arab. Beyrut: Dâru Sâdır, 1414.
• İbn Nüceym, Zeynülâbidin b. İbrahim. el-Eşbâh ve’n-nezâir. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1980.
• Kamali, Muhammad Hashim. Shari’ah Law: An Introduction. England: Oneworld, 2008.
• Kâsânî, Alaüddin Ebubekir b. Mes’ûd b. Ahmed. Bedâiu’s-sanâi’ fî tertîbi’ş-şerâi’. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1986.
• Kazancı, Ahmet Lütfi. İslam Akaidi. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2009.
• Kılıç, Halil. “Ebû Hanîfe’nin Hukuk Düşüncesinde Farazî Fıkıh”. Din ve Bilim Dergisi 4/1 (2021), 108-127.
• Koçak, Muhsin vd. İslam Hukuku. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2018.
• Kozak, İbrahim Erol. Hukuk Felsefesi. Konya: Palet Yayınları, 2014.
• Köksal, Asım Cüneyd. Fıkıh Usûlünün Mahiyeti ve Gayesi. istanbul: İsam Yayınları, 2008.
• Mardin, Şerif. Türkiye’de Toplum ve Siyaset. İstanbul: İletişim Yayınları, 2007.
• Muslehuddin, Mohammad. Philopsophy of Islamic Law andtheOrientalists. Lahor: Islamic Publications, ts.
• Müslim, Ebu’l-Hüseyn el-Kuşeyrî. Sahîh-i Müslim. Kahire: Dâru İhyâi'l-Kütübi’l-Arabiyye.
• Nyazee, Imran Ahsan Khan. Theories of Islamic Law: The Methodology of Ijtihad. Kuala Lumpur: Other Press, 2002.
• Orrego, Cristobal. “H.L.A Hart’s Understanding of Classical Natural Law Theory Vecchio”. Oxford Journal of Legal Studies 24 (2004), 287-302.
• Öktem, Niyazi - Türkbağ, Ahmet Ulvi. Felsefe, Sosyoloji, Hukuk ve Devlet. İstanbul: Der Yayınları, 2003.
• Önen, Mesut. Hukukun Temel Kavramları. İstanbul: Der Yayınları, 1991.
• Platon. Devlet. İstanbul: Kültür Yayınları, 2001.
• Serahsî, Şemsüleimme Muhammed b. Ali b. Ebî Sehl. Usûlü’s-Serahsî. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-İlmiyye, 1993.
• Serahsî, Şemsüleimme Muhammed b. Ali b. Ebî Sehl. el-Mebsût. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 2000.
• Şafak, Ali. Hukuk Başlangıcı. Ankara: Alkım Yayıncılık, ts.
• Şahin, Osman. Fetvâ Âdâbı Fetvâ İsteyen ve Fetvâ Verenlere Rehber. Samsun: Fıkıh Kitapları, 2009.
• Şeybânî, Ebu Abdullah Ahmed b. Muhammed b. Hanbel. el-Akîde: Rivâyetü Ebî Bekir el-Hallâl. Dimeşk: Dâr-u Kuteybe, 1408.
• Şîrâzî, Ebu İshâk İbrahim b. Ali b. Yusuf. el-Lüma’ fî usûli’l-fıkh. Beyrut: Dâru’l-Kelimi’t-Tayyib, 1994.
• Taylan, Necip. Düşünce Tarihinde Tanrı Sorunu. İstanbul: Şehir Yayınları, 2000.
• Telkenaroğlu, Rahmi. Fıkıh Usulünde Muhattıe ve Musavvibe (İçtihadi Çözümlemelerde Doğrunun Tek Olup Olmadığı Tartışması). Konya: Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora, 2009.
• Tirmizî, Ebû İsa Muhammed b. İsa b. Sevre es-Sülemî. Sünenü’t-Tirmizî. Kahire: Mustafa el-Bâbî el-Halebî, 1965.Topçuoğlu, Hamide. Hukuk Sosyolojisi. Ankara: Güzel Sanatlar Matbaası, 1960.
• Torun, Yıldırım. Hukuk Felsefesi. Ankara: Orıon Kitabevi, 2012.
• Türcan, Talip. İslam Hukuk Biliminde Hukuk Normu Kavramsal Analiz ve Geçerlilik Sorunu. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2016.
• Türkeri, Mehmet. “Etik Tarihindeki Temel ‘Doğal Yasa’ Anlayışları ve Bu Anlayışlardaki Dini Unsurlar”. DEÜİFD 22 (2005), 135-164.
• Umur, Ziya. Türk Hukuk Tarihi Dersleri. İstanbul: Beta, 1993.
• Vecchio, Giorgio Del. Hukuk Felsefesi Dersleri. İstanbul: Maarif Matbaası, 1940.
• Weber, Alfred. Felsefe Tarihi. İstanbul: Sosyal Yayınları, 1998.
• Yörük, Abdulhak Kemal. Hukuk Felsefesinde Eflatun Doktrini. İstanbul: İsmail Akgün Matbaası, 1949.
• Zerkâ, Mustafa Ahmed. Şerhu’l-kavâidi’l-fıkhiyye. Cidde: Dâru’l-Beşâir, 2001.
• Zeydan, Abdülkerim. Nazarât fi’ş-şerîati’l-İslâmiyye. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 2000.
• Zühaylî, Vehbe. et-Tefsîru’l-münîr. Dimeşk: Dâru’l-Fikr, 2003.