Some Fiqh Considerations on the Project-Preferred Private Fund Pool

Yıl 2023, Cilt: 6 Sayı: Özel Sayı, 286 - 302, 15.10.2023

Yunus Akyüz , Cemal Kalkan

https://doi.org/10.52637/kiid.1323061

Öz

Interest-free banking is a new phenomenon that began to develop in the mid-20th century. The interest-free banking model, which claims to operate based on the financial transaction principles of Islamic law, not only offers its customers a wide range of products but also continuously expands its current service portfolio with new products. Modern interest-free banking institutions, commonly known in our country as participation banks, collect the savings of individuals sensitive to interest through participation accounts designed based on the mudaraba contract. These funds, gathered in participation accounts, are evaluated in various fields such as trade, manufacturing, health, industry, and service sectors according to the principles of participation banking, using financing methods like murabaha, musharaka, leasing, wakala investment, and mudaraba. Participation accounts operated on the basis of mudaraba constitute the basis of the interest-free banking mechanism. However, there are certain differences between the mudaraba contract in today's participation banking practices and the contract found in classical jurisprudential literature. Indeed, the complex structure of financial markets and related requirements and obligations do not allow the use of classical contracts in their original form. Therefore, although the basic elements of the contracts applied by the interest-free ecosystem are based on classical jurisprudential principles, changes can be made in certain aspects of these contracts. In this context, certain jurisprudential criticisms and objections can be raised regarding the mudaraba contract that forms the legal basis of participation accounts. Criticizing such contracts from an Islamic law perspective contributes to the expansion of the transaction volume in the interest-free banking sector and the development of new products. One of these products is the "Special Fund Pool (SFP) Participation Account Contract" offered by Emlak Katılın Bankası. The main driver behind the emergence of this product has been the jurisprudential criticisms directed at existing participation accounts. Designed in line with the principles of the existing participation account, this product offers new opportunities for participation banks and their customers. The Special Fund Pool (SFP) Participation Account plays a significant role in making private fund pool services, usually reserved for qualified customers, also available for small savers. However, the large-scale preservation of the principles of the existing participation account in the Special Fund Pool (SFP) Participation Account somewhat diminishes its unique character. To avoid this criticism, the product in question has been presented not as an alternative to existing participation accounts but rather as a solution to an existing need. This study carries a unique value by examining both theoretical and practical aspects of the new product, distinguishing itself from many studies in the participation finance field that are generally limited to a theoretical framework. In this context, the study primarily aims to analyze the Special Fund Pool Participation Account Contract from a jurisprudential perspective. The relevant contract will be subjected to content analysis in the research, and criticisms and suggestions will be made based on the data obtained. The study consists of two sections. In the first part, the definition, scope, and operation of the Special Fund Pool (SFP) Participation Contract will be addressed to lay the groundwork for jurisprudential evaluations. Then, although there are clear differences between them, a comparison will be made between the existing participation accounts and the Special Fund Pool (SFP) Participation Account, which are similar in many ways. The features of the Special Fund Pool (SFP) Participation Account Contract that distinguish it from other accounts will be highlighted through the findings obtained from the comparison. In the second part of the study, the "Special Fund Pool (SFP) Participation Account Contract" will be examined, and jurisprudential evaluations will be made on whether the contract complies with the participation finance principles.

Anahtar Kelimeler

Participation Finance, Project Preferred Fund Account, Participation Account, Islamic Law, Agency, Mudaraba, Profit Share.

Proje Tercihli Özel Fon Havuzuna Dair Bazı Fıkhî Mülâhazalar

Öz

Faizsiz bankacılık, modern anlamda yirminci yüzyılın ortalarında gelişmeye başlayan yeni bir olgudur. İslam hukukunun malî muamelat prensiplerine dayanarak işleyişini sürdürme iddiasındaki faizsiz bankacılık modeli, müşterilerine geniş bir ürün yelpazesi sunmakla kalmayıp, aynı zamanda mevcut hizmet portföyünü sürekli olarak yeni ürünlerle genişletmeye devam etmektedir. Modern faizsiz bankacılık kuruluşları -ülkemizde genel kabul görmüş adıyla katılım bankaları- faiz hassasiyetine sahip olan bireylerin tasarruflarını, mudârabe sözleşmesine dayalı olarak tasarlanmış katılma hesapları aracılığıyla toplamaktadır. Katılma hesaplarında bir araya getirilen bu fonlar, katılım bankacılığı ilkeleri doğrultusunda; ticaret, imalat, sağlık, sanayi ve hizmet sektörleri gibi çeşitli alanlarda, murâbaha, müşâreke, finansal kiralama (leasing), yatırım vekâleti ve mudârabe gibi fon kullandırma yöntemleriyle değerlendirilmektedir. Bu enstrümanlardan mudârabe temelinde işletilen katılma hesapları, faizsiz bankacılık mekanizmasının temelini oluşturmaktadır. Fakat, günümüz katılım bankacılığı uygulamalarındaki mudârabe sözleşmesi ile klasik fıkıh literatüründe yer alan akit arasında belli başlı farklar söz konusudur. Nitekim, finansal piyasaların kompleks yapısı ve bu alanla ilişkili gereklilikler ve zorunluluklar, klasik akitlerin asıl formunda kullanılmasına olanak sağlamamaktadır. Dolayısıyla faizsiz ekosistemin uyguladığı sözleşmelerin temel unsurları, her ne kadar klasik fıkhî prensiplere dayanıyor olsa da bu sözleşmelerin bazı hususlarında değişiklikler olabilmektedir. Bu bağlamda katılma hesaplarının hukuki zeminini oluşturan mudârabe sözleşmesine dair bazı fıkhî mahzur ve eleştiriler ileri sürülebilmektedir. Bu tür sözleşmelerin İslam hukuku perspektifinden eleştiriye tabi tutulması, faizsiz bankacılık alanındaki işlem hacminin genişlemesi ve yeni ürünlerin geliştirilmesine aracı olmaktadır. Bahsi geçen bu ürünlerden bir tanesi, Emlak Katılım Bankası tarafından sunulan “Özel Fon Havuzu (ÖFH) Katılma Hesabı Sözleşmesi”dir. Belirtilen ürünün ortaya çıkışının en önemli sâiki, mevcut katılma hesaplarına yöneltilen fıkhî eleştiriler olmuştur. Mevcut katılma hesabı prensiplerine uygun olarak tasarlanan bu ürün, katılım bankaları ve müşterileri için yeni fırsatlar sunmaktadır. Özel Fon Havuzu (ÖFH) Katılma Hesabı, genellikle nitelikli müşterilere ayrılmış olan özel fon havuzu hizmetlerinin, küçük tasarruf sahipleri için de uygulanabilir kılınması yönünde önemli bir işlev görmektedir. Fakat, mevcut katılma hesabı ilkelerinin Özel Fon Havuzu (ÖFH) Katılma Hesabında büyük ölçüde korunması, ilgili hesabın özgün karakterini nispeten azaltmaktadır. Nitekim bu eleştiriden kaçınmak için söz konusu ürün, mevcut katılma hesaplarına alternatif olarak konumlandırılmamış, bilakis var olan bir ihtiyacı gidermeye matuf olduğu dile getirilmiştir. Bu çalışma, yeni ürünün hem teorik hem de pratik yönlerini incelediği için, genellikle teorik çerçevede kısıtlı kalan katılım finansı alanındaki birçok çalışmadan ayrılarak özgün bir değer taşımaktadır. Bu bağlamda ilgili çalışma, Özel Fon Havuzu Katılma Hesabı Sözleşmesini fıkhî çerçevede tahlil etmeyi esas almaktadır. Araştırmada ilgili sözleşme muhteva analizine tabi tutulacak ve yapılan değerlendirme neticesinde elde edilen verilere göre tenkit ve teklif yapılacaktır. Bu amaç doğrultusunda çalışma iki başlıktan oluşmaktadır. İlk kısımda Özel Fon Havuzu (ÖFH) Katılma Sözleşmesinin tanımı, kapsamı ve işleyişi ele alınarak fıkhî değerlendirmelere zemin oluşturulacaktır. Ardından, her ne kadar aralarında belirgin farklılıklar olsa da birçok yönleriyle birbirine benzer olan mevcut katılma hesapları ile Özel Fon Havuzu (ÖFH) Katılma Hesabının mukayesesi yapılacaktır. Karşılaştırmadan elde edilen bulgular aracılığıyla, Özel Fon Havuzu (ÖFH) Katılma Hesabı Sözleşmesi'nin diğer hesaplardan ayrılan özellikleri belirginleştirilecektir. Çalışmanın ikinci bölümde ise “Özel Fon Havuzu (ÖFH) Katılma Hesabı Sözleşmesi” incelemeye tabi tutulacak ve sözleşmenin katılım finans ilkelerine uyumlu olup olmadığına dair fıkhî değerlendirmeler yapılacaktır.

Anahtar Kelimeler

Katılım Finansı, Proje Tercihli Fon Hesabı, Katılma Hesabı, İslam Hukuku, Vekâlet, Mudârabe, Kâr Payı.

Kaynakça

• Akyüz, Yunus. Azalan Ortaklık İslam İktisadı Açısından Bir Değerlendirme. İstanbul: İktisat Yayınları, 2021.
• Arabî, Muhammed Abdullah. “el-Muâmelâtü’l-masrifiyye ve ra’yü’l-İslâmî fihâ el-Mu’temeru’s-sâni li-mecmai’l-buhûsi’l-İslâmiyye”, Mecmau’l-buhûsi’l-İslamiyye (el-Ezher, 1965).
• Aybakan, Bilal. İslam Hukukunda Vekâlet Sözleşmesi, (İstanbul Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi, 1990).
• Aydın, Aytaç. İslâm Hukuku Açısından Mali Piyasa ve Mali Piyasa Araçları. Konya: Burç Yayınevi, 2015.
• Battal, Ahmet. Hukukî Yönden Özel Finans Kurumları. Ankara: Banka ve Ticaret Hukuku Araştırma Enstitüsü, 1999.
• Bayındır, Servet. İslâm Hukuku Penceresinden Faizsiz Bankacılık. İstanbul: Rağbet Yayıncılık, 2005.
• Cebeci, İsmail. İslam İktisadında Murabaha Modern Literatürdeki Tartışmalar. Ankara: İktisat Yayınları, 2020.
• Cevherli, Feyza Cevherli, İslam Hukukunda Mudarebe Ortaklığı ve Katılım Bankacılığındaki Yeri (Sakarya: Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2023), 82.
• Dinç, Yusuf. “Katılım Bankalarında Havuzlar ve Birim Hesap Değeri; Vade Uyumsuzluğu ve Fon Kullandırımı Üzerine Öneriler”, Bankacılık ve Sermaye Piyasası Araştırmaları Dergisi-BSPAD. 1(2), 9-21.
• Ebu Gudde, Abdüssettâr. “el-Hisabâtü’l-istismâriyye ve tevzîu‘l-erbâh”, Dirâsâtü’l-meâyîri’ş-şeriyye (ts.).
• Ebû Zeyd, Muhammed Abdulmünîm. Nahve tatvîri nizâmi’l-mudârabe fi’l-masârifi’l-İslâmiyye (Kahire: el-Ma‘hedü’l-âlemi li’l-fikri’l-İslâmî, 2000).
• Emlak Katılım Bankası, “Proje Tercihli Özel Fon Havuzu” (Erişim: 5 Mayıs 2023). https://www.emlakkatilim.com.tr/proje-tercihli-ozel-fon-havuzu-katilma-hesabi
• Ersoy, Arif. “Faizsiz Banka ve İşlevleri”. Faizsiz Yeni Bir Banka Modeli. Yayına Hazırlayanlar. Ahmet Tabakoğlu - İsmail Kurt. 2-18. İstanbul: İslami İlimler Araştırma Vakfı; 12. Tartışmalı ilmi toplantılar dizisi: 6, 1987.
• Hammûd, Sâmî Hasan Ahmed. Tatvîrü’l-a‘mâli’l-masrifiyye bimâ yettefiku ve’ş-şerîâte’l-İslâmiyye. Amman : Matbaatü'ş-Şark, 1982.
• Hazıroğlu - Koyuncu – Solak, Temel - Orhan - Mehmet Yuşa. “Katılım Bankacılığı Ekosisteminin Gelişimi”, Yaşayan ve Gelişen Katılım Bankacılığı, ed. Şakir Görmüş vd. (İstanbul: TKKB Yayınları, 2019), 162-168.
• Heyet, el-Meâyîru‘ş-şer‘ıyye: en-nassu’l-kâmil li’l-mâyîri’ş-şerı‘yye (AAOIFI). Menâme: Daru’l-meymân, 2015.
• Heyet, Meâyîru’l-muhâsebe ve’l-müracaa ve’l-havkeme ve’l-ahlâkiyyât (AAOIFI). Menâme: Daru’l-meymân, 1437.
• Hocaeminefendizade Ali Haydar Efendi, Dürerü’l-hukkam şerhu Mecelleti’l-ahkam, çev. Raşit - Osman Gündoğdu - Erdem (İstanbul: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2017), 3/2565-2566.
• İsmail Hünerlice Hoca, “Emlak Katılım Şu Anda Bir Numara Gözüküyor!” (Erişim 20 Mayıs 2023). https://www.youtube.com/watch?v=gKMNgWaDmmM
• İsmailağa NET, “Emlak Katılım Proje Tercihli Özel Fon Havuzu Caiz midir?” (Erişim 20 Mayıs 2023). https://www.youtube.com/watch?v=_BX8k4kQXHQ
• Kalkan, Cemal. Faizsiz Bankacılıkta Mudârabe ve Kâr. İstanbul: İnsan Yayınları, 2022.
• Kalkan, Cemal. “Katılma Hesabı Kârının Dağıtımı ve Fıkhî Değerlendirmesi”, İlahiyat Akademi Dergisi 13 (Haziran 2021), 123-140.
• Kasani, Ebû Bekr Alaeddin Ebû Bekr b. Mes'ud b. Ahmed el-Hanefi. Bedaiü's-sanai' fî tertibi'ş-şerai', thk. Ali Muhammed Muavvaz, Adil Ahmed Abdülmevcut (Mısır: Dârü'l-Kütübi'l-İlmiyye 2010), 6/83.
• Kassar, Abdulaziz Halife. “Ahkâmu tekvîni’l-muhassasât fi’l-bünûki’l-İslâmiyye eseruhâ a‘lâ tevzîi’l-erbâh”, el-Mu’temeru’l-fıkhî er-râbi‘ li’l-müessesâti’l-mâliyeti’l-İslâmiyye, (Kuveyt: Şeriketü Şu’râ, 2011).
• Kîlanî, Üseyd. “Tekvînü’l-muhassât fi’l-masârifi’l-İslâmiyye”, el-Mu’temeru’l-fıkhî er-râbi‘ li’l-müessesâti’l-mâliyeti’l-İslâmiyye, (Kuveyt: 2011).
• Komisyon, Açıklamalı Mecelle (Mecelle-i ahkam-ı adliye). Yayına Hazırlayan. Ali Himmet Berki. İstanbul: Hikmet Yayınları, 1990.
• Komisyon, Şer’i Standartlar ve Opsiyonel Gereklilikler. ed. Hasan Hacak - Esra Taşkesen Sancar. çev. İsmail Eriş. İstanbul: TKBB Yayınları, 2021.
• Lâhim, Üsâme b. Hamûd b. Muhammed. Beyu’d-deyn ve tatbikâtuhu el-muâsıra fi’l-fıkhi’l-İslâmî. Riyâd: Daru’l-meymân, 2012.
• Mansûr, İsa Dayfullah. Nazariyetü’l-erbâh fi’l-mesârifi’l-İslâmiyye dirâsatün mukârene. Amman: Dâru’n-nefâis, 2007.
• Merdavi, Ebü'l-Hasan Alaeddin Ali b. Süleyman b. Ahmed. el-İnsaf fî ma'rifeti'r-racih mine'l-hilaf, thk. Muhammed Hâmid el-Fıki, (Beyrut: Dâru İhyai't-Türasi'l-Arabi, 1955).
• Merginânî, Ebü’l-Hasan Burhaneddin Ali b. Ebî Bekr. el-Hidâye şerhu bidâyeti’l-mübtedi maa şerhi eş-Şeyh el-Allame Abdülhay el-Leknevi. thk. i’tena bihi Naim Eşref Nur Ahmed. Karaçi: İdaretü’l-Kur’an ve’l-Ulumü’l-İslâmiyye, 1417.
• Mevsılî, Ebü’l-Fazl Mecdüddin Abdullah b. Mahmûd b. Mevdud. el-İhtiyar li-ta’lili’l-Muhtar, thk. Şuayb Arnavud (Beyrut: Darü’l-risâletü'l-âlemiyye, 2009).
• Mevzuat, “Bankacılık Kanunu” (Erişim: 1 Haziran 2023). https://www.mevzuat.gov.tr/MevzuatMetin/1.5.5411.pdf
• Mevzuat Bilgi Sistemi, “Bankaların Kredi İşlemlerine İlişkin Bilgi Sistemi” (Erişim: 7 Haziran 2023). https://www.mevzuat.gov.tr/mevzuat?MevzuatNo=10738&MevzuatTur=7&MevzuatTertip=5
• Meydani, Abdülganî b. Talib b. Hammade ed-Dımaşki el-Hanefi Meydani, el-Lübab fî şerhi’l-kitâb: dirâse ani’l-Lübâb ve Muhtasari’l-Kudûrî, thk. Sâid Bekdâş (Beyrut: Darü’l-Beşairi’l-İslamiyye, 2014), 3/348-350.
• “Münezzametü’t-teâvüni’l-İslâmî”, Mecelletü mecmai‘l-fıkhı’l-İslâmî, (2001), Kanun No. 122(5/13).
• Resmi Gazete, “Mevduat Ve Katılım Fonunun Kabulüne, Çekilmesine Ve Zamanaşımına Uğrayan Mevduat, Katılım Fonu, Emanet Ve Alacaklara İlişkin Usul Ve Esaslar Hakkında Yönetmelikte Değişiklik Yapılmasına Dair Yönetmelik” (Erişim: 10 Haziran 2023). https://www.resmigazete.gov.tr/eskiler/2018/10/20181018-2.htm
• Sadr, Muhammed Bâkır. el-Benk el-lâ ribevî fi’l-İslâm. Kuveyt: Mektebetü câmi’n-nakıyyi’l-âmme, ts..
• Samar, Mahmut. “İslamî Finans Açısından Katılım Bankacılığındaki Katılma Hesapları”, 4. Uluslararası Sosyoloji ve Ekonomi Kongresi (Ankara: 21-22 Aralık 2019), 407-416.
• Savâ, Ali Muhammed el-Hüseyin. “el-Fevârik et-tatbikiyye beyne’l-mudârabe fi’l-fıkhi’l-İslâmî ve’l-mudârabe’l-müştereke”, Dirasât el-ulûmu’l-insâniyye 19/1 (1992).
• Semhân, Hüseyin Muhammed. Üsüsü’l-amaliyâti’l-masrifiyyeti’l-İslamiyye. Amman: Darûl-müyessera, 2012.
• Serahsî, Ebû Bekr Şemsü’l-eimme Muhammed b. Ebî Sehl Ahmed Serahsî, el-Mebsut (Beyrut: Darü’l-marife, 1989).
• Şerif, Muhammed Abdulgaffar. “Ahkâmu tekvîni’l-muhassasât fi’l-müessesâti’l-mâliyyeti’l-İslâmiyye”, el-Mu’temeru’l-fıkhî er-râbi‘ li’l-müessesâti’l-mâliyeti’l-İslâmiyye, (2011).
• Tiftik, Mustafa. Türk Hukukunda Katılım Bankası Katılma Hesabı Sözleşmesi. Ankara: Yetkin Yayınları, 2007.
• TKBB, Türkiye Katılım Bankaları Birliği (TKBB), “Standartlar” (Erişim 5 Mayıs 2023). https://tkbbdanismakurulu.org.tr/standartlar
• TKBB, Türkiye Katılım Bankaları Birliği (TKBB), “Banka Bazında Kar Payı Oranları 3 Temmuz Pazartesi 2023” (Erişim 7 Haziran 2023). https://www.tkbb.org.tr/kar-paylari
• Vâdî- vd., Muhammed Hüseyin, el-İktisadü’l-İslâmî. Amman: Darûl-müyessera, 2009.
• Yeniçeri, Celal. İslâm İktisadının Esasları. İstanbul: Şamil Yayınevi, 1980.
• Zerkâ, M.A - Neccâr, A.M. İslâm Düşüncesinde Ekonomi, Banka ve Sigorta. çev. Hayrettin Karaman. İstanbul: İz Yayıncılık, 3. Basım, 2011.
• Zeylaî, Fahreddin Osman b. Ali b. Mihcen. Tebyinü’l-hakaik fî şerhi Kenzi’d-dekaik ve bi-hâmişi eş-Şelebi. Bulak: el-Matbaatü’l-Kübra’l-Emiriyye, 1315.