The Evaluation of Necessity and Need Based Decisions in AAOIFI Islamic Finance Standards from a Islamic Jurisprudence Perspective

Yıl 2024, Cilt: 7 Sayı: 3, 132 - 148

Cemal Kalkan

Öz

This study deals with the jurisprudential legitimacy and justification of the decisions based on ḍarūrah and need in the Sharī'ah standards (al-Maāyīr al-shar‘iyyah) set by the Accounting and Auditing Organization for Islamic Financial Institutions (AAOIFI). In the justification of the rules related to Sharī‘ah standards, the principles of ḍarūrah and need are applied in addition to jurisprudential evidence and methods such as the Qur'an, Sunnah, ijmā and qiyas. In the fiqh doctrine, the concepts of ḍarūrah and need have different meanings and scope, but they are used interchangeably. The main question of the research is: “To what extent are the principles of ḍarūrah and need included in Sharī'ah standards and to what extent are these principles used appropriately? In this context, the issues justified by concepts or pairs of concepts that point to the content of the words need and ḍarūrah in Sharī'ah standards were identified. The meanings that Sharī'ah standards attribute to these concepts and the framework in which these concepts are used have been investigated. The extent to which the principle of ḍarūrah and need is used in the jurisprudential justifications of these issues is explained. In addition, some of the decisions that we think should have been based on the principles of ḍarūrah and need were attempted to be included within the scope of nass through forced interpretations. In the jurisprudential justification of some decisions, the use of these principles has been evaluated as inaccurate. It was also determined that the principles of ḍarūrah and need were not used for the first time in the jurisprudential justification of some issues in Sharī'ah standards; on the contrary, the ruling was already based on the principle of ḍarūrah or need in the classical fiqh literature. Thus, during the course of the study, we distinguished between the decisions in which the justification of ḍarūrah and need was used in the sharī'ah standards by quoting from classical sources and the decisions that were directly based on the justification of ḍarūrah and need by the committee in contemporary issues. In the light of our findings, it has been concluded that a moderate method has been determined in the jurisprudential justification of the sharī'ah standards, both meeting the needs of the society and using the principle of ḍarūrah in its proper place.

Anahtar Kelimeler

Islamic law, Islamic finance, Sharīʿah standards, Ḍarurah, Need

AAOIFI Faizsiz Finans Standartlarındaki Zaruret ve İhtiyaç Temelli Kararların Fıkhî Açıdan Değerlendirilmesi

Öz

Bu çalışma, Faizsiz Finans Kuruluşları Muhasebe ve Denetleme Kurumu (AAOIFI) tarafından belirlenen şerî standartlardaki (el-Meâyîru‘ş-şer‘iyye) zaruret ve ihtiyaca dayalı kararların fıkhî açıdan meşruiyetini ve temellendirilmesini konu edinmektedir. Şerî standartlara ilişkin kuralların temellendirilmesinde Kur’an, sünnet, icmâ ve kıyas gibi fıkhî delil ve yöntemlerin yanında zaruret ve ihtiyaç prensiplerine de müracaat edilmektedir. Fıkıh doktrininde zaruret ve ihtiyaç kavramları birbirinden farklı mana ve kapsama sahip olmakla birlikte bu kavramların birbirlerinin yerine kullanıldığı bilinmektedir. Araştırmanın temel sorusu şudur: “Şerî standartlarda zaruret ve ihtiyaç ilkesine ne ölçüde yer verilmiş ve söz konusu ilkeler ne kadar yerinde kullanılmıştır? Bu kapsamda şerî standartlarda ihtiyaç ve zaruret kelimelerinin muhtevasına işaret eden kavram ya da kavram çiftleriyle gerekçelendirilen meseleler tespit edilmiştir. Şerî standartların bu kavramlara yüklediği anlamlar ve bu kavramların kullanıldığı çerçeve araştırılmıştır. Tespit edilen bu meselelerin fıkhî temellendirmelerinde, zaruret ve ihtiyaç ilkesinin ne kadar yerinde kullanıldığı açıklanmıştır. Buna ek olarak zaruret ve ihtiyaç ilkesiyle temellendirilmesi gerektiğini düşündüğümüz bazı kararların, zorlama yorumlarla ilgili nasların kapsamına alınmaya çalışıldığı görülmüştür. Bazı kararların fıkhî gerekçesinde ise bu ilkelerin kullanımının isabetli olmadığı değerlendirilmiştir. Yine şerî standartlarda bazı meseleler fıkhî olarak temellendirilirken zaruret ve ihtiyaç ilkelerinin bu meselelerde ilk kez kullanılmadığı, aksine hükmün klasik fıkıh literatüründe zaten zaruret veya ihtiyaç prensibine dayandırıldığı belirlenmiştir. Böylece çalışma esnasında şerî standartlarda zaruret ve ihtiyaç gerekçesinin klasik kaynaklardan iktibasla kullanılmış olduğu kararlar ile güncel meselelerde doğrudan heyet tarafından zaruret ve ihtiyaç gerekçesi ile temellendirilen kararlar birbirinden ayırt edilmiştir. Elde ettiğimiz bulgular ışığında şerî standartların fıkhî temellendirmesinde mutedil bir yöntem belirlendiği hem toplumun ihtiyaçlarının karşılandığı hem de zaruret ilkesinin yerli yerinde kullanıldığı sonucuna ulaşılmıştır.

Anahtar Kelimeler

İslam Hukuku, faizsiz finans, şerî standartlar, zaruret, ihtiyaç

Kaynakça

• Akartepe, Batuhan. Hisse Senedi Şer’i İzleme Sistemi. İstanbul: İktisat Yayınları, 2023.
• Akyüz, Yunus. Azalan Ortaklık İslam İktisadı Açısından Bir Değerlendirme. İstanbul: İktisat Yayınları, 2021.
• Aydın, Mehmet Âkif. “Cuâle”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 8/77-78. İstanbul: TDV Yayınları, 1993.
• Bardakoğlu, Ali. “İslam Hukukunda ve Modern Hukukta Beklenmeyen Hal Nazariyesi”. Erciyes Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 2 (1985), 63-98.
• Bayraktar, Muhammed Yunus. “et-Teâmulâtü’l-mâliyye bi’l-internet”. Dirâsâtü’l-meâyîri’ş-şer’yye, 3 (2015).
• Beyhaḳî, Ebû Bekr Aḥmed b. el-Ḥüseyin b. Alî el-Ḫüsrevcirdî. es-Sunenu’l-Kubrâ. thk. Muḥammed ʿAbdulḳâdir ʿAṭâ. 3 Cilt. Beyrut: y.y., 1424/2003.
• Bulut, Abdurrahman. İslam Hukukunda İyiniyetin Korunması. İstanbul: Timaş Akademi, 2024.
• Cebeci, İsmail. İslami Finans Standartlarının Fıkhi Dayanakları. İstanbul: İFAV, 2020.
• Çalış, Halit. “Zaruret”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 44/141-144. İstanbul: TDV Yayınları, 2013.
• Darîr, Sıddık Muhammed. “el-Garar fi’l-ukûd ve âsâruhu fi’t-tatbikâti’l-muâsıra”. Dirâsâtü’l-meâyîri’ş-şer’yye, 3, 2015.
• Desûkî, Muhammed b. Ahmed. Hâşiyetü’d-Desûkî ala’ş-şerhi’l-kebîr. ed. Muhammed Abdullah Şahin. Lübnan: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2011.
• Ebu Süleyman, Abdulvehhab. Fıkhu’z-zarûre ve tatbîkâtühü el-mu’asıra âfâk ve ebâd. 2 Cilt. Cidde: Silsiletü muhâzarâti’l-ulemâi’l-bârizîn, 1423.
• Eken, Hasan - Öztürk, Nurettin. “Finans Teorisi Kapsamında Katılım Bankacılığı ve Yeniden Yapılanma Önerisi” Finans Ekonomi ve Sosyal Araştırmalar Dergisi. 4/1 (2019), 46-62. https://doi.org/10.29106/fesa.500785
• Ekim, Mehmet. Çağdaş Fetva Kurullarının İhtiyaç ve Zaruret Kavramlarına Yaklaşımlarının Analizi. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2024.
• Güney, Necmettin. “İslami Finansta Şer’i Yönetim Uygulamaları ve Konuyla İlgili Tartışmalara Genel Bir Bakış”, Türkiye İslam İktisadı Dergisi, 2/2, (Ağustos 2015), 45-69 http://dx.doi.org/10.15238/tujise.2015.2.2.45-69
• Hammâd, Nezih. el-Ukudü’l-mürekkebe fi’l-fıkhi’l-İslâmiyyi. Dımaşk: Dâru’l-kalem, 2011.
• Haskefî, Alaaddin. ed-Dürrü’l-muhtâr. thk. Abdulmünim İbrâhim. Beyrut: Dâru’l-kütübü’l-ilmiyye, 2002.
• Haydar, Ali. Dürerü’l-hükkâm şerhu mecelleti’l-ahkâm. 4 Cilt. Kostantiniyye: Matbatu ebu’d-diya, 1330.
• Hazıroğlu, Temel vd. Yaşayan ve Gelişen Katılım Bankacılığı. İstanbul: TKBB Yayınları, 2019.
• Heyet. el-Meâyîru‘ş-şer‘ıyye: en-nassu’l-kâmil li’l-meâyîri’ş-şerı‘yye (AAOIFI). Menâme: Daru’l-meymân, 2015.
• Heyet. “Teverruk Standartı” Katılım Finans Standartları (TKBB). İstanbul: TKBB Yayınları, 2021.
• Heyet. Karârâtü ve tavsîyâtü nedevâti’l-bereke li’l-iktisâdi’l-İslâmî(Mecum‘atü delle el-berake), haz. Ebu Gudde, Abdüssattar - İzzettin Hoca. 6. Basım, Cidde, 2001.
• İbn Âbidîn, Alaaddin. Reddü’l-muhtâr a‘la dürri’l-muhtâr Haşiyetü İbn Abidîn. thk. Abdulmecid Halebî. Beyrut: Dâru’l-mârife, 4. Basım, 2015.
• İbn Manẓûr, Ebû’l-Faḍl. Lisânu’l-ʿArab. 15 Cilt. Beyrut: Dâru Ṣâdır, 1414/1993.
• İbn Mâce, Ebû Abdillâh Muhammed b. Yezîd el-Kazvînî. es-Sünen. thk. Şu’ayb el-Arnaût vd. Dımeşk-Beyrut: Dâru’r-Risâle el-Âlemiyye, 1. Basım, 2009.
• İbn Nüceym, Zeynelabidîn. el-Eşbâh ve’n-nezâir alâ mezhebi Ebî Hanîfe en-Nu’man. thk. Abdulkerim Fudaylî. Beyrut: el-Mektebetü’l-asriyye, 2011.
• İbn Rüşd el-Hafîd, Ebü’l-Velîd. Bidâyetü’l-müçtehid ve nihâyetü’l-muktesıd. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-mârife, 6. Basım, 1982.
• İsfehânî, Râğıb. Müfredâtü el-fâzı’l-Kur’ân thk. Safvan Adnan Davûdî. Dımeşk: Dâru’l-kalem, 2011.
• Kalkan, Cemal. Faizsiz Bankacılıkta Mudârabe ve Kar. İstanbul: İnsan yay., 2. Basım, 2022.
• Karî, Muhammed Ali. “et-Teverruk tücrîhi el-mesârif”. Dirâsâtü’l-meâyîri’ş-şer’ıyye, 3 (2015).
• Kâsânî, Alâüddîn Ebû Bekr b. Mes‘ûd b. Ahmed. Bedâ’i‘u’s-sanâ’î‘. Beyrut: Dâru’l-kütübü’l-ilmiyye, 1986.
• Kur’an Yolu Meâli, haz. Hayrettin Karaman – vd. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2017.
• Merginânî, Burhâneddîn Alî b. Ebî Bekr. el-Hidâye şerhu bidâyeti’l-mübtedî (Leknevî şerhiyle). 8 Cilt. İstanbul: Mektebetü’l-İslâmiyye, 1986.
• Odabaşı, Mehmet. “AAOIFI ve Katılım Bankalarının Fıkhı Yapısı”. Teori ve Uygulama Açısından İslam ve Finans. ed. Necmettin Kızılkaya. İstanbul: İSAR Yayınları, 2019.
• Onuş, Muhammed Usame. "Cuâle’nin Bir Finansman Vasıtası Olarak Kullanılması: Karz Temini İçin Yapılan Ödül Vaadi (Cuâle ale’l-iktiraz)". Tasavvur - Tekirdağ İlahiyat Dergisi 8 / 2 (Aralık 2022): 1397-1428. https://doi.org/10.47424/10.47424/tasavvur.
• Oruç, M. Ferruh - Dirik, Mehmet. “Hanefilerde Örf-Maslahat İstihsan İlişkisi (Serahsi Örneği)”. Pamukkale Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 7/2 (Aralık 2020), 1092-1119. https://doi.org/10.17859/pauifd.7680080
• Özmen, Mehmet Yuşa. “Pay Senedi Yatırımlarından Elde Edilen Gelirlerin Arındırılmasına Yönelik Fıkhî Bir İnceleme”. Tevilat 4/1 (Haziran 2023), 179-215. https://doi.org/10.53352/tevilat.1307262
• Tirmizî, Ebu İsa Muhammed b. İsa, el-Câmiu’l-kebîr (Sünenü’t-Tirmizî), nşr. Beşâr Avvâd Ma’rûf. Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 3. Basım, 1988.
• Reşîd Rıza, Muhammed. “Ribhu sandukı’t-tevfîr fî idâreti’l-berîd”. Mecelletül-menâr. ts.
• Samar, Mahmut. İslamî Finans Ürünlerinde Akitlerin Birleştirilmesi, Hikmetevi Yayınları, İstanbul, 2019.
• Serahsî, Ebû Bekr Şemsü’l-eimme Muhammed b. Ebî Sehl Ahmed. el-Mebsût. 31 Cilt. Beyrut: Dâru’l-mârife, 1989.
• Yaran, Rahmi. “İhtiyaç”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 21/573-574. Ankara: TDV Yayınları, 2000.
• Yaran, Rahmi. İslam Fıkhında İhtiyaç Kavramı ve Kurumsallaşması. İstanbul: İFAV, 2007.
• Yılmaz, Hakan Sefa - Şencal, Harun. “İslam Politik Ekonomisi Açısından Merkezi Fetva Kurullarının Yapısına Dair Bir Değerlendirme”. Journal of Islamic Economics, 2/1, (2022), 92-105. https://dergipark.org.tr/tr/pub/jie/issue/68091/1010986
• Yıldırım, Ahmet Hamdi. “Ebu Hanife (İktisadi görüşleri)”, İslam İktisadi Düşünce Tarihi, ed. Mehmet Bulut, (İstanbul, İZÜ Yayınları, 2021).