Ebü'l-Esved ed-Düelî'nin el-Kasîdetü'l-Mîmiyyesi: Aidiyet Problemi, Muhteva ve Şekil Özellikleri

Yıl 2024, Cilt: 7 Sayı: 1, 293 - 315, 15.06.2024

Sabriye Mohammadı , Abdullah Esat Bağcı

https://doi.org/10.52637/kiid.1369382

Öz

Şiir, şairin görüp duyduklarından ve tecrübelerinden hareketle duygu ve düşüncelerini sanatsal ve ahenkli ifadelerle yazıya ya da söze dökmesidir. Bu bağlamda şekillenen Arap şiirinde pek çok farklı muhtevalara sahip şiirler yazılmış ve onlar Arap edebiyatının önemli bir parçasını oluşturmuştur. Arap şiirinin aslî muhtevalarından sayılan fahr, medih, gazel, mersiye gibi konulara ek olarak sonradan ihvaniyat, hamriyat vb. türler de dahil edilmiştir. Bu türlerde yazılan şiirlerde şairin kendisini ya da kabilesini övmesi ya da bir dostundan, hocasından, devlet adamından övgüyle bahsetmesi, sevdiğine aşkını anlatması, ölen bir yakınının ardından ağıt yakması, bir dostuyla yazışması gibi durumlar görülmektedir. Bunların yanı sıra söz konusu muhtevalarda yazılan şiirlerin belli beyitlerinde şairler yol göstermek, rehberlik etmek gibi amaçlarla hikmetli sözler söylemişler ya da bu minvaldeki beyitlerden oluşan müstakil şiirler yazmışlardır. Hikmetli sözleri içeren şiirler, Cahiliye döneminden beri Arap edebiyatında yer almış ve önemini korumuştur. Kus b. Sâide (öl. HÖ 23/600) ve Eksem b. Sayfî (öl. HÖ 10/612) gibi hatiplerin yanında Züheyr b. Ebî Sülmâ (öl. HÖ 13/609 [?]), Lebîd b. Rebîa (öl. 39-40/660-61), Ebü’l-Atâhiye (öl. 210/825 [?]), el-Mütenebbî (öl. 354/965) ve Ebü’l-Alâ el-Maarrî (öl. 449/1057) gibi önemli şairlerin hikmetli sözleri konu edindikleri çok olmuştur. Kur’ân-ı Kerîm’i harekeleyen bir nahiv âlimi olarak şöhret bulan Ebü’l-Esved ed-Düelî (öl. 69/688) de hikmet kavramı içerisinde değerlendirilebilecek şiirler yazmıştır. Arap edebiyatında önemli bir nahiv âlimi olarak tanınan Ebü’l-Esved’in şairliği ve şiirleri de incelenmeye değerdir. Kendisine hacimce çok büyük olmayan bir divan nispet edilmekte ancak bu divanın günümüze ulaşmadığı bilinmektedir. Buna rağmen Ebü’l-Esved’in ulaşılabilen şiirleri, Abdülkerim ed-Düceylî (öl. 1394/1974) tarafından Divânu Ebi’l-Esved adı altında derlenmiştir. Şaire nispet edilen pek çok şiir olsa da çalışmamızda ele alınan asıl husus, Ebü’l-Esved’in hikmet şiirleri içerisinde, içerdiği bir beyit nedeniyle en bilinen şiiri haline gelen 30 beyitlik el-Kasîdetü’l-Mîmiyye’si olmuştur. Bahsi geçen en meşhur beytin Türkçe karşılığı “Aynısını kendin sergiliyor iken [kalkıp da] bir huyu yasaklama! Böyle yaparsan eğer bu, senin üzerine büyük bir utançtır.” şeklindedir. Bu beyit dilden dile aktarılarak o kadar meşhur olmuştur ki Araplar arasında darbımesel şeklinde kullanılmıştır. Öyle ki bu beytin, kadîm ulema ve edipler tarafından farklı şairlere nispet edildiği görülmekte ve buradan hareketle kasidenin tamamının Ebü’l-Esved’e aidiyeti meselesi ortaya çıkmaktadır. Ancak beytin Araplar arasında ne kadar yaygın olduğu düşünüldüğünde bu durum oldukça normal görülür ve sadece bu beyit üzerine bir ihtilaf, şiirin Ebü’l-Esved’e aidiyeti ihtimalini zayıflatmamaktadır. Nitekim Celâleddîn es-Süyûtî (öl. 911/1505) Şerhu Şevâhidi’l-Muğnî, Abdülkâdir el-Bağdâdî (öl. 1093/1682) ise Hizânetü’l-Edeb adlı eserlerinde kasidenin tamamına yer vermekte ve kasideyi Ebü’l-Esved ed-Düelî’ye nispet etmektedir. Kasidede cimrilik, cömertlik, kıskançlık, eleştiri gibi hem bireysel hem de toplumsal tarafı olan olgular konu edinilmekte ve şair okuyucusuna hikmetli sözler aracılığı ile yol göstererek onu iyiliğe yönlendirmektedir. Şekil açısından incelendiğinde şiirin geleneksel kaside yapısına uygun olarak kaleme alındığı görülmektedir. Dil ve üslup özellikleri açısından değerlendirmeye tabi tutulduğunda ise kasidede kullanılan inşâî cümlelerde çoğunlukla emir ve nehiy sîgaları tercih edildiği görülmektedir. Ayrıca kasidenin edebî sanatlar bakımından zengin olduğunu söylemek mümkündür. Beyan üsluplarından teşbih ve istiare; bedî’ sanatlarından da cinas, tezat, tensîku’s-sıfat, murâ’âtu’n-nazîr, reddu’l-’acûz ‘ale’s-sadr gibi sanatlar şiirde kendine yer bulmaktadır. Çalışmamızda öncelikle kasidenin başka şairlere nispeti konusu işlenmekte, sonrasında ise kaside muhteva, şekil ve üslup özellikleri bakımından irdelenerek Ebü’l-Esved’in şairlik yönü değerlendirilmektedir. Bu bağlamda özet olarak verilen bilgilerin detayları ilgili başlıklar altında örnekleriyle incelenmektedir.

Anahtar Kelimeler

Arap Dili ve Belâgatı, Hikmet, Şiir, Ebü'l-Esved ed-Düelî, el-Kasîdetü'l-Mîmiyye

Abū al-Aswad al-Duʾalī's al-Qasīdatu al-Mīmiyyah: Problem of Belonging, Contextual and Formal Features

Öz

Poetry is the poet’s artistic and harmonious expression of his feelings and thoughts based on what he has seen, heard and experienced. In Arabic poetry, which was shaped in this context, poems with many different contents were written and they formed an important part of Arabic literature. In addition to the subjects such as fakhr, praise, ghazal, elegy, which are considered to be the original contents of Arabic poetry, genres such as ikhwāniyāt, khamriyyāt, etc. were also included later. In the poems written in these genres, there are situations such as the poet praising himself or his tribe, or praising a friend, teacher, statesman, telling his love to his beloved, lamenting after a deceased relative, correspondence with a friend. In addition to these, in certain couplets of the poems written in the aforementioned content, poets said wise words in order to guide, or they wrote detached poems consisting of such couplets. Poems containing words of wisdom (hikma) have taken place in Arabic literature since the Jahiliyya period and have maintained their importance. In addition to orators such as Qus b. Sāʿida (d. BH 23/600) and Aktham b. Ṣayfī (d. BH 10/612), the wise sayings of important poets such as Zuhayr b. Abī Sulmā (d. BH 13/609 [?]), Labīd b. Rebīa (d. BH 39 or 40/660 or 661), Abū al-Atāhiya (d. 210/825 [?]), al-Mutanabbī (d. 354/965), and Abu’l-ʿAlā al-Maarrī (d. 449/1057), among others, have often made wise sayings their subject. Abū al-Aswad al- Duʾalī (d. 69/688), who became famous as a grammarian who moved the Qur’ān, also wrote poems that can be considered within the concept of wisdom (hikma). Abū al-Aswad’s poetry and poems, who is known as an important grammar scholar in Arabic literature, are also worth analysing. A divan, which is not very large in volume, is attributed to him, but it is known that this divan has not survived to the present day. Nevertheless, the poems of Abu al-Aswad, which are available, were compiled by Abd al-Karīm al-Dujaylī (d. 1394/1974) under the name Divān al-Aswad. Although there are many poems attributed to the poet, the main issue dealt with in our study is the 30 couplet al-Qasīdatu al-Mīmiyyah, which has become the most well-known poem among Abu al-Aswad’s wisdom (hikma) poems due to a couplet it contains. The English translation of the most famous couplet is: "Do not forbid a habit when you yourself exhibit the same one; if you do so, it will be a great shame upon you. This couplet has become so famous that it has even been used as an idiom among the Arabs. So much so that this couplet is attributed to different poets by ancient scholars and writers, and from this point of view, the issue of the entire qasida belonging to Abū al-Aswad arises. However, considering how widespread the couplet was among the Arabs, this is quite normal, and a dispute over this couplet alone does not weaken the possibility that the poem belongs to Abū al-Aswad.As a matter of fact, Jalāl al-Dīn al-Suyūṭī (d. 911/1505) in his Sharḥ Shawāḥid al-Mughnī and Abd al-Qādir al-Baghdādī (d. 1093/1682) in his Hizānat al-Adab include the entire ode and attribute it to Abū al-Aswad al-Duʾalī. In the ode, both individual and social phenomena such as stinginess, generosity, jealousy, and criticism are discussed and the poet guides the reader to goodness by guiding him through wise words. When analysed in terms of form, it is seen that the poem is written in accordance with the traditional ode structure. When evaluated in terms of language and stylistic features, it is seen that in the constructive sentences used in the qasida, mostly imperative and prohibitive phrases are preferred. It is also possible to say that the qasida is rich in literary arts. Among the literary arts, the arts of metaphor, and simile, and among the literary arts, the arts of paronomasia, antithesis, attributive composition, parallelism, and the negation of an assertion find a place in the poem. In our study, firstly the attribution of the qasida to other poets is discussed, then the qasida is analysed in terms of its content, form and stylistic features and Abū al-Aswad’s poetry is evaluated. In this context, the details of the summarised information are examined with examples under the relevant headings.

Anahtar Kelimeler

Arabic Language and Rhetoric, Hikma, Poetry, Abu al-Aswad al-Duʾalī, al-Qasīdetu al-Mimiyyah

Kaynakça

• Arslan, Adnan. “Abbasi Şairi Ebû Firâs’ın Şiirlerinde Hikmet”. Trabzon İlahiyat Dergisi 10/1 (2023), 45-60. https://doi.org/10.33718/tid.1252203
• Arslan, Adnan. “Abbasi Şairi İbnü’r-Rûmî Divanında Ahlakî Tespit Ve Tavsiyeler”. Akif 53/2 (Aralık 2023), 248-260. https://doi.org/10.51121/akif.2023.43
• ‘Askerî, Ebû Hilâl. Cemheratü’l-emsâl. thk. Muhammed Ebü’l-Fazl İbrâhîm - Abdu’l-Mecîd Katâmiş. Beyrut: Dârü’l-Cîl, 2. Basım, 1988.
• Aslan, Ahmet. “Sabık el-Berberî’nin Hayatı ve Ömer b. Abdülaziz’e Yazdığı Nasihat İçerikli Kasidesi.” Harran Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 36 (2016), 143–163.
• Bâ Mahrame, et-Tayyib. Kılâdetü’n-nahr fî vefeyâti ‘ayâni’d-dehr. Cidde: Dârü’l-Minhâc, 2008.
• Bağdâdî, Abdülkâdir b. Ömer b. Bâyezîd. Hizânetü’l-edeb ve lübbü lübâbi Lisâni’l-’Arab. thk. Abdüsselâm Muhammed Hârûn. Kahire: Mektebetü’l-Hâncî, 4. Basım, 1997.
• Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmâîl b. İbrâhîm el-Cu‘fî. et-Târîhu’l-kebîr. thk. Muhammed b. Salih b. Muhammed ed-Debbâsî. Riyad: en-Nâşir el-Mütemeyyiz li’t-Tıbâ’a ve’n-Neşr ve’t-Tevzî’, 2019.
• Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmâîl b. İbrâhîm el-Cu‘fî. Sahîhu’l-Buhârî. thk. Muhammed Züheyr en-Nâsır. Beyrut: Dârü Tavki’n-Necât, 1422.
• Buhturî, Ebû Ubâde el-Velîd. Hamâse. thk. Muhammed İbrahim Huvver - Ahmed Muhammed Ubeyd. Abu Dabi: Hey’etü Ebû Dabî li’s-Sekâfe ve’t-Türâs, 2007.
• Bulut, Ali. Belâgat Terimleri Sözlüğü. İstanbul: M. Ü. İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2015.
• Çuhadar, Mustafa. “Fesahat.” Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 12/423–424. İstanbul: TDV Yayınları, 1995.
• Dereli, Muhammet Vehbi. “Mu’allâka Sahibi Müslüman Şair Lebîd B. Rabî’a ve Divânındaki Fahr Temalı Şiirleri.” Bilimname 41/1 (2020), 485–514.https://doi.org/10.28949/bilimname.675417
• Düelî, Ebü’l-Esved. Dîvânu Ebi’l-Esved. thk. Abdülkerim ed-Düceylî. Bağdad: Şeriketü’n-Neşr ve’t-Tıbâ’ati’l-’Irâkiyyeti’l-Mahdûde, 1954.
• Düelî, Ebü’l-Esved Zâlim b. Amr b. Sufyân b. Cendel. Dîvânü Ebi’l-Esved ed-Düelî. thk. Muhammed Hasan Âl-i Yâsîn. Beyrut: Dâr ve Mektebetü’l-Hilâl, 1998.
• Dûsirî, Mâcid b. Merzûk b. Abdillâh. el-Hikme fî şi’ri Şevkî. Mekke: Ümmü’l-Kurâ Üniversitesi, Arap Dili Fakültesi, Edebiyat Bölümü, Yüksek Lisans Tezi, 2008.
• Ebû Ubeyd, Ahmed b. Muhammed el-Heravî. el-Ğarîbeyn fi’l-Kur’ân ve’l-hadîs. thk. Ahmed Ferîd el-Mezîdî. Mekke: Mektebetu Nizâr Mustafa el-Bâz, 1999.
• Ebû Ubeyd, el-Kâsım b. Sellâm b. Miskîn. Kitâbü’l-emsâl. thk. Abdulmecîd Kutâmış. Dımeşk: Dârü’l-Me’mûn li’t-Türâs, 1980.
• Elmalı, Hüseyin. “Kaside.” Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 24/562–564. İstanbul: TDV Yayınları, 2001.
• Emîn, Ahmed. “Arap Edebiyatında Hikmet”. çev. Zeynep Arkan. Sakarya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 6/2 (2012), 213–227. https://doi.org/10.17335/suifd.72051
• Ezdî, Ebû Bekr Muhammed b. el-Hasen İbn Düreyd. Cemheratü’l-luğa. thk. Remzî Munîr Ba’lebekkî. Beyrut: Dârü’l-’İlm li’l-Melâyîn, 1987.
• Ezherî, Ebû Mansûr Muhammed b. Ahmed el-Herevî. Tehzîbü’l-luğa. thk. Muhammed ‘Ivad Mur’ib. Beyrut: Dârü İhyâi’t-Türâsi’l-’Arabî, 2001.
• Ferâhîdî, Ebû Abdirrahmân el-Halîl b. Ahmed. el-Cümel fi’n-nahv. thk. Fahrüddîn Kabâve. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 5. Basım, 1985.
• Ferâhîdî, Ebû Abdirrahmân el-Halîl b. Ahmed. Kitâbü’l-’ayn. thk. Mehdî el-Mahzûmî - İbrahim es-Sâmerrâî. Beyrut: Dârü Mektebeti’l-Hilâl, ts.
• Göçemen, Yakup. “Züheyr b. Ebî Sülmâ’nın Hayatı ve Dönem Çerçevesinde Muallakasında Hikmet”. Kilis 7 Aralık Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 3/5 (2016/2), 67-105.
• Gümüşsoy, Abdullah - Küçüksarı, Mücahit. “Arap Dilinde İstifhâm Üslûbu: Buhârî’nin El-Câmi’u’s-Sahîh’i Çerçevesinde Bir İnceleme”. Akif 52/2 (Aralık 2022), 40-56. https://doi.org/10.51121/akif.2022.21
• Gündüz, Muhammed Recai. “Bir Zühd Şairi Olarak Ebu’l-Esved ed-Düelî”. Eskişehir Osmangazi Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 7/4 (2017), 226-243.
• Hamevî, Yâkût. Mu’cemü’l-büldân. Beyrut: Dârü Sâdır, 1995.
• İbn Abdirabbih, Ebû Ömer Şehâbeddîn Ahmed b. Muhammed b. Abdirabbih b. Habîb el-Kurtubî el-Endelüsî. el-’Ikdü’l-ferîd. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-’İlmiyye, 1404.
• İbn ‘Asâkir, Ebü’l-Kasım Alî b. el-Hasen b. Hibetillâh b. Abdillâh b. Hüseyn. Târîhu Dımaşk. thk. Muhibuddîn Ebu Saîd Ömer b. Ğarâme el-’Ümravî. Dımeşk: Dârü’l-Fikr li’t-Tıbâ’a ve’n-Neşr ve’t-Tevzî’, 1990.
• İbn Ebi’l-İsba, Abdul’azîm b. el-Vâhid b. Zâfir el-’Advânî. Tahrîrü’t-tahbîr fî sınâ’ati’ş-şi’r ve’n-nesr ve beyân i’câzi’l-Kur’ân. thk. Muhammed Şeref. Birleşik Arap Emirlikleri: bsy; Lecnetü İhyâi’t-Türâsi’l-İslâmî, ts.
• İbn Hacer el-’Askalânî, Ebü’l-Fazl Ahmed b. Ali b. Muhammed. Takrîbü’t-Tehzîb. thk. Muhammed Avvâme. Dımaşk: Dârü’r-Reşîd, 1986.
• İbn Hicce el-Hamevî, Takıyyüddîn Ebû Bekr b. Alî b. Abdillâh. Hizânetü’l-edeb ve ğâyetü’l-ereb. Beyrut: Dâr ve Mektebetü’l-Hilâl, 2004.
• İbn Mâlik et-Tâî, Ebû Abdillâh Cemâlüddîn. Şerhü’t-Teshîl. thk. Abdurrahman es-Seyyid - Muhammed Bedebi el-Mahtûn. Kahire: Hicr li’t-Tıbâ’a ve’n-Neşr ve’t-Tevzî’ ve’l-İ’lân, 1990.
• İbn Manzûr, Ebü’l-Fazl Cemâluddîn Muhammed b. Mükerrem b. Alî b. Ahmed el-Ensârî er-Rüveyfî. Lisânü’l-’Arab. Beyrut: Dârü Sâdır, 4. Basım, 1414.
• İbn Ya’îş, Ebü’l-Bekâ Muvaffakuddîn Ya’îş b. Alî b. Ya’îş b. Muhammed el-Esedî el-Halebî. Şerhü’l-Mufassal. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-’İlmiyye, 2001.
• İbnu’l- Mu’tez, Ebü’l-Abbâs Abdullah b. Muhammed b. Ca’fer el-Mütevekkil-Alellah el-Abbâsî. el-Bedî’ fi’l-bedî’. by: Dârü’l-Cîl, 1990.
• İbnu’l-Muzaffer el-Hâtimî, Muhammed b. el-Hasan. Hilyetü’l-muhâdara fî sınâ’ati’ş-şi’r. thk. Cafer el-Kitânî. Bağdat: Dârü’r-Reşîd li’n-Neşr, 1979.
• İbnu’s-Sâ’î. ed-Dürrü’s-semîn fî esmâi’l-musannifîn. thk. Ahmed Şevkî Binbîn - Muhammed Sa’îd Haneşî. Tunus: Dârü’l-Ğarbi’l-İslâmî, 2009.
• İpek, Muhammed Selim. “Arap Şiirinde Hikmet Esintileri”. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi 8/41 (2015), 173–180.https://doi.org/10.17719/jisr.20154115008
• İsfehânî, Ebü’l-Ferec. el-Eğânî. thk. İhsan Abbas. Beyrut: Dârü Sâdır, 3. Basım, 2008.
• Kabeş, Ahmed. Mucemü’l-hikem ve’l-Emsâl fi’ş-şi’ri’l-’Arabî. Dımaşk: Dârü’r-Reşîd, 3. Basım, 1985.
• Kazvînî, Hatîb. el-Îzâh. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-’İlmiyye, 1405/1985.
• Kızıklı, Zafer. “Ebu’l-Esved ed-Dueli’nin Arap Gramer Tarihindeki Yeri ve Önemi”. Dini Araştırmalar Dergisi 9/25 (Mayıs-Ağustos 2006), 265-280.
• Kutluer, İlhan. “Hikmet.” Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 17/503–511. İstanbul: TDV Yayınları, 1998.
• Matlûb, Ahmed. Mu’cemü mustalahâti’n-nakdi’l-’Arabbiyyi’l-kadîm. Beyrut: Mektebetü Lübnan Nâşirûn, ts.
• Merzubânî, Ebû Ubeydillâh Muhammed b. İmrân b. Mûsâ b. Saîd. Mu’cemü’ş-şu’arâ. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-’İlmiyye, 2. Basım, 1982.
• Muhammed Abdurrahman Mahmud. “Şi’rü’l-hikme ve’z-zühd fî asri’t-Tavâif”. Mecelletü Külliyeti’l-İmâmi’l-A’zami’l-Câmi’a 18 (2014), 69–112.
• Mohammadi, Sabriye. Ebû Hilâl El-’Askerî ve Esmâu Bakâye’l-Eşyâ İsimli Sözlüğü. Konya: Necmettin Erbakan Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2022.
• Nuveyrî, Şihâbuddîn Ahmed b. Abdilvehhâb b. Muhammed b. Abdi’d-Dâim el-Kureşî et-Teymî el-Bekrî. Nihâyetü’l-ereb fî fünûni’l-edeb. Kahire: Dârü’l-Kütüb ve’l-Vesâiki’l-Kavmiyye, 1423.
• Safedî. el-Vâfî bi’l-vefeyât. Beyrut: Dârü İhyâi’t-Türâs, 2000.
• Sarrâf, Vürûd Velîd Hamûd Huseyn. Eş’ârü’l-hikme fî Dîvâni’l-hamase li Ebî Temmâm. Kufe: Kufe Üniversitesi, Eğitim Fakültesi, Arap Dili ve Edebiyatı, Yüksek Lisans Tezi, 2005.
• Seâlibî, Ebû Mansûr. el-İ’câz ve’l-îcâz. Kahire: Mektebetü’l-Kur’ân. 2023.
• Süyûtî, Ebü’l-Fazl Celâlüddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr b. Muhammed el-Hudayrî. Şerhü şevâhidi’l-Muğnî. Beyrut: Lecnetü’t-Türâsi’l-’Arabî, 1966.
• Selâme, Yüsrî Muhammed. el-Hikme fî şi’ri’l-Mütenebbî. İskenderiyye: Dârü’l-Vefâ li-Dünya’t-Tıbâ’a ve’n-Neşr, 2009.
• Sîbeveyhî, Ebû Bişr Sîbeveyhi Amr b. Osmân b. Kanber el-Hârisi. el-Kitâb. thk. Abdüsselâm Muhammed Hârûn. Kahire: Mektebetü’l-Hâncî, 3. Basım, 1988.
• Sirâcuddîn Muhammed. “el-Hikme fi’ş-şi’ri’l-Arabî.” Beyrut: Dârü’r-Râtibi’l-Câmi’iyye. ts.
• Şâvî, Muhammed b. Sâlih. Hikem Muhtârât min ‘Uyûnu’ş-şi’r ve’l-Edeb. Riyad: el-Alûka, 2012.
• Şimşek, Sultan. “Arap Edebiyatında Hikmet Türüne Bir Örnek Olarak Hikem-i Atâiyye ve Edebî Özellikleri.” Tarih Okulu Dergisi 31 (2017), 275–295. https://doi.org/10.14225/Joh1116
• Şübber, Cevâd. Edebü’t-Taff ev Şu’arâü’l-Hüseyn mine’l-karni’l-evveli’l-hicrî hatte’l-karni’r-râbi’a ‘aşer. Beyrut: Müessesetü’l-A’lemî li’l-Matbû’ât, 1969.
• Tasa, Muhammet vd. Anlatımlı Belâgat. ed. Tacettin Uzun. Konya, 3. Basım, 2017.
• Üveys, Muhammed. el-Hikme fi’ş-şiri’l-’Arabî fî’l-’asri’l-’Abbâsî. Kahire: Mektebetü’l-Anglu’l-Mısrıyye, 1986.
• Yemânî, Nûf bint Muhammed Ali. el-Hikme fî şi’ri Ebi’l-Bekâ er-Rundî el-bünye ve’d-delâle. Mekke: Ümmü’l-Kurâ Üniversitesi, Arap Dili ve Edebiyatı Fakültesi, Edebiyat Bölümü, Yüksek Lisans Tezi, 1437.
• Yüksel, Azmi. “Ahtal.” Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 2/183–184. İstanbul: TDV Yayınları, 1989.
• Zehebî, Şemsüddîn. Siyerü a’lâmi’n-nübelâ. thk. Şuayb el-Arnavût. Beyrut: Müessetü’r-Risâle, 3. Basım, 1985.
• Zemahşerî, Ebü’l-Kâsım Mahmud b. Amr b. Ahmed. el-Müstaksâ fî emsâli’l-’Arab. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-’İlmiyye, 2. Basım, 1987.
• Ziriklî, Hayrüddîn. el-A’lâm. Beyrut: Dârü’l-’İlm li’l-Melâyîn, 15. Basım, 2002.