Buhârî ile İlişkisi Bağlamında Muhammed b. Selâm el-Bîkendî’nin Hadis İlmindeki Yeri

Yıl 2024, Cilt: 7 Sayı: 2, 620 - 647, 15.12.2024

Muhammet Ali Asar

Öz

Ebû Abdullah Muhammed b. Selâm el-Bîkendî (öl. 225/839), 160/776 yılında âlimlerinin çokluğu ve halkının zenginliğiyle bilinen Buhara yakınlarındaki Bîkend kasabasında doğdu. Tarihî milattan önce yedinci asra kadar dayanan ve Mâverâünnehir bölgesinin başkenti de olan Bîkend şehri, ilk defa Muâviye (öl. 60/680) döneminde Müslümanların hâkimiyetine girse de şehrin tam ve kalıcı fethi Mâverâünnehir fâtihi Kuteybe b. Müslim (öl. 96/715) tarafından gerçekleştirildi. Müslümanlar tarafından fethedildikten sonra önemli ilim merkezlerinden olup âlimleri ve muhaddisleri ile bilinen Bîkend şehrinde yetişen hadisçilerin önde gelenlerinden biri Muhammed b. Selâm’dır. Mâverâünnehir muhaddisi olarak meşhur olan ve Horasan’ın iki ilim hazinesinden biri kabul edilen Muhammed b. Selâm; hadis yolculukları yapmış, binlerce hadis ezberlemiş, yüzlerce hocadan hadis yazmış, çok sayıda kitap telif etmiş ve hadis tarihindeki etkileri günümüze kadar devam eden öğrenciler yetiştirmiştir. O; Abdullah b. el-Mübârek (öl. 181/797), Muhammed b. Hasan eş-Şeybânî (öl. 189/805), Süfyân b. Uyeyne (öl. 198/814) gibi meşhur hocaları ile Ebû Muhammed ed-Dârimî (öl. 255/869), Muhammed b. İsmâil el-Buhârî (öl. 256/870) gibi yetiştirdiği talebeleri arasında ilmin intikaline katkı sağlamıştır. Onun en önemli talebesi Buhârî’dir. O, Buhârî’nin hadis öğrendiği ilk hocalarındandır. Bu makalede; Muhammed b. Selâm el-Bîkendî’nin hayatı ve hadis ilmindeki yeri işlenmekte, Buhârî ile olan ilişkisi detaylı bir şekilde ele alınmaktadır. Bu bağlamda Buhârî’nin el-Câmi‘u’s-sahîh adlı eserinde Muhammed b. Selâm’dan naklettiği rivayetlerin detaylı analizleri yapılmakta, Sahîh özelinde o rivayetlerin sened formları çıkarılarak İbn Selâm’ın hocaları ve ilişkiler ağı ortaya konulmakta, kullanılan rivayet lafızları üzerinden dönemin hadis öğrenim yöntemleri tespit edilmektedir. Muhammed b. Selâm’ın Sahîh’te 125 rivayetinin olması, hadislerinin Kütüb-i tis‘a içinde sadece Buhârî’nin Sahîh’inde bulunması ve onun eserleri vasıtasıyla günümüze ulaşması, Buhârî’nin İbn Selâm’dan naklettiği bazı rivayetlerin başka hiçbir hadis kaynağında bulunmaması gibi hususlar çalışmanın önemini ortaya koymaktadır.

Anahtar Kelimeler

Hadis, Muhammed b. Selâm el-Bîkendî, Buhârî, Sahîh

The Position of Muhammad b. Salām al-Bīkandī in the Science of Hadith in the Manner of His Relationship with al-Bukhārī

Öz

Abū 'Abdullah Muhammad b. Salām al-Bīkandī was born in 160 AH in the town of Bīkend, located near Bukhāra. This region was renowned for the abundance of its scholars and the wealth of its people. The city of Bīkend, which dates back to the seventh century BC, was the capital of the Transoxiana region. It was firstly brought under Muslim rule during the reign of Mu'awiya (d. 60/680), but the city was not permanently conquered until the time of the Qutayba b. Muslim (d. 96/715), conqueror of Transoxiana. Muhammad b. Salām was one of the most prominent hadith scholars from the city of Bīkend, which was renowned for its scholars and muhaddiths. Following the city's conquest by the Muslims, Bīkend became one of the most significant centres of knowledge. Muhammad b. Salām, renowned as the muhaddith of Māverānayn and regarded as one of the two most esteemed scholars of knowledge in Khorasan, set forth many journeys on the purpose of acquiring hadīth. He not only memorized thousands of hadīths and transcribed hadīths from hundreds of narrators but also authored numerous books, and trained students whose influence on the history of hadīth persists to this day. He played a significant role in the transmission of knowledge between his esteemed teachers, including Abdullah b. Mubarak, Muhammad b. Hasan al-Shaybānī, Sufyān b. Uyayna, and his own students, such as Abū Muhammad al-Dārimī and Muhammad b. Isma'il al-Bukhārī. No doubt, al-Bukhārī was recognized as his most prominent student. It is known that Muhammad b. Salām was one of al-Bukhārī's inaugural instructors. This article examines the life of Muhammad ibn Salām al-Bīkandī and his contribution to the field of hadīth, with particular emphasis on his relationship with al-Bukhārī. In this context, the narrations that al-Bukhārī narrated from Muhammad b. Salām in his work al-Jāmi al-Sahīh are analyzed in detail, the sanad forms of the narrations in the Sahīh are examined, Ibn al-Salām's teachers and network of relations existed individuals are revealed. Also, the hadīth learning methods of that era are explained through lexical sophistication of the terms in Riwāyas. In essence, it is important that Muhammad b. Salām revealed 125 narrations in the Sahīh, that the narrations in which he takes part in the isnad chain are found only in al-Bukhārī's Sahīh among the Kutub al-Tis’a and have survived to the present day through his other works, and that some of the hadiths he narrated are not found in any other hadith source demonstrates the significance of this study.

Anahtar Kelimeler

Hadith, Muhammad b. Salām al-Bīkandī, Bukhārī, Sahīh, Narration

Kaynakça

• Akyüz, Ali. Hadis Edebiyatının Sened Atlası ve Muvattâ’nın Sened Formları Çizelgesi. İstanbul: İFAV Yayınları, 1997.
• Asar, Muhammet Ali. “Buhârî’nin Hadis Usûlü Konularına Dair Görüşleri: El-Câmi‘u’s-Sahîh’in ‘İlim’ Bölümü Çerçevesinde Bir Değerlendirme”. Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi 20/2 (30 Eylül 2020), 1247-1281. https://doi.org/10.33415/daad.780449
• Aynî, Ebû Muhammed Mahmûd b. Ahmed Bedrüddîn. ‘Umdetü’l-ḳārî şerḥu ṣaḥîḥi’l-Buḫârî. 25 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, ts.
• Bikâî, Burhânüddîn İbrâhim. en-Nüketü’l-vefiyye bimâ fî şerḥi’l-elfiye. thk. Mahir Yasin. 2 Cilt. Riyad: Mektebetü’r-Rüşd, 2007.
• Bozkurt, Nahide. “Me’mûn”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 29/101-104. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2004.
• Buhârî, Muhammed b. İsmâil. et-Târîḫu’l-kebîr. 8 Cilt. Haydarâbad: Dâiretü’l-Meârif, ts.
• Buhârî, Muhammed b. İsmâil. el-Câmi‘u’ṣ-ṣaḥîḥ. thk. Muhammed Zühyr b. Nâsır. Beyrut: Dâru Tavkı’n-Necât, 1422/2001.
• Ca'd, Ebü’l-Hasen Alî b. el-Ca‘d el-Cevherî. Müsned. thk. Âmir Ahmed Haydar. Beyrut: Müessetü Nâdir, 1990.
• Devrî, Emîn. Rivâyetü ṣaḥîḥi Müslim min ṭarîḳi İbn Mâhân ve Müḳârenetü bi rivâyeti İbn Süfyân. Tikrit: Tikrit Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 2010.
• Ebnâsî, İbrâhim b. Mûsâ b. Eyyûb. eş-Şeze’l-feyyâh min ‘ulûmi İbni’ṣ-Ṣalâh. thk. Salâh Fethî. 2 Cilt. Riyad: Mektebetü’r-Rüşd, 1998.
• Ebû Gudde, Abdülfettâh. Ḳıymetü’z-zemen ‘inde’l-‘ulemâ. Haleb: Mektebü’l-Matbûât, 10. Basım, ts.
• Ensârî, Ebû Yahyâ Zekeriyyâ. Tuḥfetü’l-bârî bi-şerḥi Ṣaḥîḥi’l-Buḫârî. thk. Süleyman b. Azemî. 10 Cilt. Riyad: Mektebetü’r-Rüşd, 2005.
• Eren, Mehmet. Buhârî’nin Sahîh’i ve Hocaları. Konya: Nükte Kitap Yayınları, 2003.
• Güç, Ahmet. “Sümeniyye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 38/132-133. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2010.
• Halîfe, Muhammed Râşid. Medresetü’l-ḥadîs̲ fî Mıṣr. Kahire: el-Heyetül’l-Âmmeti li Şuûni’l-Metâbii’l-Emîriyye, ts.
• Hatîb el-Bağdâdî, Ebû Bekir Ahmed b. Ali. Târîḫu Bağdâd. thk. Beşâr Avvâd. 16 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Garbi’l-İslâmî, 1422/2002.
• Hatîb el-Bağdâdî, Ebû Bekir Ahmed b. Ali. Telḫîṣu’l-müteşâbih fi’r-resm. thk. Sükeyne eş-Şihâbî. 2 Cilt. Dımeşk: Dâru Talas, 1985.
• Huveyyî, Şihâbüddîn Muhammed b. Ahmed. Naẓmu ‘ulûmi’l-ḥadîs̲. thk. Nevaf Abbâs Habîb el-Münâvir. Kuveyt: Külliyetü’d-Dirâsâti’l-Ulyâ, 2015.
• İbn Asâkir, Ebü’l-Kâsım Ali. Târîḫu Dımaşḳ. thk. Ömer b. Ğarâme el-Amravî. 80 Cilt. Şam: Dârü’l-Fikr, 1415/1995.
• İbn Ebî Hâtim, Ebû Muhammed Abdurrahman b. Muhammed. el-Cerḥ ve’t-ta‘dîl. 9 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, 1952.
• İbn Hacer, Ebü’l-Fadl Ahmed b. Ali el-Askalânî. Fetḥu’l-bârî bi-şerhi Saḥîḥi'l-Buḫârî. thk. M. Fuâd Abdülbâkî. 13 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Marife, 1379/1959.
• İbn Hacer, Ebü’l-Fadl Ahmed b. Ali el-Askalânî. Taġlîḳu’t-ta‘lîḳ ‘alâ ṣaḥîḥi’l-Buḫârî. thk. Saîd Abdurrahman Mûsâ. 5 Cilt. Beyrut: el-Mektebü’l-İslâmî, ts.
• İbn Hacer, Ebü’l-Fadl Ahmed b. Ali el-Askalânî. Taʿrîfü ehli’t-taḳdîs bi merâtibi’l-mevṣûfîne bi’t-tedlîs. thk. Âsım b. Abdullah el-Karyûtî. Amman: Mektebetü’l-Menâr, 1983.
• İbn Hacer, Ebü’l-Fadl Ahmed b. Ali el-Askalânî. Tehẕîbü’t-tehẕîb. 12 Cilt. Haydarâbad: Matbaatü Dâri’l-Meârif, 1326/1908.
• İbn Hibbân, Ebû Hatim Muhammed. es̲-S̲iḳāt. 9 Cilt. Haydarâbad: Dâiretü’l-Meârif, 1373/1953.
• İbn Kesîr, Ebü’l-Fidâ İsmâil b. Ömer. el-Bidâye ve’n-Nihâye. thk. Abdullah b. Abdülmuhsin et-Türkî. 21 Cilt. Beyrut: Dâru Hicr, 1997.
• İbn Receb el-Hanbelî, Zeynüddîn. Şerḥu ‘İleli’t-Tirmizî. thk. Hemmâm Abdürrahim Saîd. 2 Cilt. y.y.: Mektebetü’l-Menâr, 1987.
• İbn Sa‘d, Ebû Abdullah Muhammed. eṭ-Ṭabaḳātü’l-kübrâ. thk. Muhammed Abdülkâdir Atâ. 8 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 8. Basım, 1410/1990.
• İbn Salâh, Osman b. Abdurrahman. Ma‘rifetü envâ‘i ‘ulûmi’l-ḥadîs̲. thk. Nûreddin Itr. Beyrut: Dârü’l-Fikr, 1406/1986.
• İbn Teymiyye, Ebü’l-Abbâs Takıyyüddîn Ahmed. el-Fetâva’l-kübrâ. 6 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1987.
• İbn Teymiyye, Ebü’l-Abbâs Takıyyüddîn Ahmed. Şerḥu ḥadîs̲i’n-nüzûl. Beyrut: Mektebetü’l-İslâmî, 1977.
• İbnü’l-İmâd, Abdülhay b. Ahmed b. Muhammed. Şeẕerâtü’ẕ-ẕeheb fî aḫbâri men ẕeheb. thk. Mahmûd el-Arnaûd. 11 Cilt. Beyrut: Dâru İbni Kesîr, 1986.
• İbnü’l-Mülakkın, Ebû Hafs Sirâcüddîn. et-Tavżîḥ li şerḥi câmi‘i’ṣ-ṣaḥîḥ. Dımeşk: Dârü’n-Nevâdir, 1429/2008.
• İşbîlî, Ebü’l-Abbâs Ahmed b. Ferah. el-Ġarâmiyye fî muṣṭalaḥi’l-ḥadîs̲. Medine: Dârü’l-Meâsir, 2003.
• Karabacak, Mustafa. “Tirmizî’nin es-Sünen’i Çerçevesinde Buhârî’nin Kullandığı Hadis Usûlü Terimleri”. Mütefekkir 6/12 (2019), 345-378. https://doi.org/10.30523/mutefekkir.659187
• Kastallânî, Ahmed b. Muhammed. İrşâdü’s-sârî li şerḥi ṣaḥîḥi’l-Buḫârî. 10 Cilt. Kahire: Matbaatü’l-Kübrâ, 7. Basım, 1323/1905.
• Kaya, Ali. İlk Dönem Hadis Tartışmaları. İstanbul: İFAV Yayınları, 2018.
• Kırbaşoğlu, M. Hayri. Ehl-i Sünnetin Kurucu Ataları Ashâbü’l-Hadise Göre Allah’ın Sıfatları Meselesi. Ankara: Otto Yayınları, 3. Basım, 2020.
• Kuzudişli, Bekir. Hadis Tarihi. İstanbul: Kayıhan Yayınları, 2. Basım, 2018.
• Mahmûd, Abdülhalîm. es-Sünne ve Mekânetühâ fi’t-teşrî’i’l-İslâmî. Beyrut: Mektebetü’l-Asriyye, ts.
• Makdisî, Şerefüddîn Ali b. Mufaddal b. Ali. Kitâbü’l-erba‘în el-mürattebe ‘alâ ṭabaḳâti’l-erba‘în. thk. Muhammed Sâlim el-İbâdî. Riyad: Edvâü’s-Selef, ts.
• Mizzî, Yûsuf b. Abdurrahman. Tehz̲îbü’l-kemâl fî esmâi’r-ricâl. thk. Beşşâr Avvâd Marûf. 35 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1400/1980.
• Müslim, Ebü’l-Hüseyin İbnü’l-Haccâc. el-Câmi‘u’ṣ-ṣaḥîḥ. thk. M. Fuâd Abdülbâkî. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, ts.
• Özafşar, Mehmet Emin. “Vekî‘ b. Cerrâh”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 43/8-9. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2013.
• Rahîlî, Abdullah b. Dayfullah. el-Aḫlâḳu’l-fâżıla. Riyad: Matbaatü Sefîr, ts.
• Safedî, Salâhuddîn Halîl. el-Vâfî bi’l-vefeyât. thk. Ahmed el-Arnaûd. 29 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, 2000.
• Sarı, Dursun. “Bîkend Beldesinin Hadis İlmindeki Yeri (Hicrî Dördüncü Asra Kadar)”. Uluslararası Orta Asya’dan Anadolu’ya İslâmî İlimler Sempozyumu Bildirleri Kitabı. ed. Murat Şimşek - Yakup Koçyiğit. 65-79. Karabük: Karabük Üniversitesi Yayınları, 2021.
• Sem‘ânî, Abdülkerim b. Muhammed b. Mansûr. el-Ensâb. thk. Abdurrahman b. Yahyâ el-Muallimî. Haydarâbad: Dâiretü’l-Meârif, 1962.
• Sezgin, Fuat. Buhârî’nin Kaynakları Hakkında Araştırmalar. Ankara: Kitâbiyât Yayınları, 2000.
• Sübkî, Tâcüddîn Abdülvehhâb. Ṭabaḳātü’ş-Şâfi‘iyyeti’l-kübrâ. thk. Mahmûd Muhammed et-Tanâhî. 10 Cilt. B.y: Hicru li’t-Tıbâati ve’n-Neşr, 2. Basım, 1413/1992.
• Süyûtî, Abdurrahman Celâleddîn. et-Tevşîḥ şerḥu’l-câmi'i’ṣ-ṣaḥîḥ. thk. Rıdvân Câmi. 9 Cilt. Riyad: Mektebetü’r-Rüşd, 1998.
• Şevkânî, Muhammed b. Ali b. Muhammed. İrşâdü’l-füḥûl ilâ taḥḳîḳi’l-ḥaḳḳı min ‘ilmi’l-'uṣûl. thk. Ahmed Az. 2 Cilt. Beyrut: Darü’l-Kütübi’l-Arabî, 1419/1998.
• Şeybânî, Ebû Abdullah Muhammed b. Hasan. el-Asl. thk. Muhammed Boynukalın. 12 Cilt. Beyrut: Dâru İbn Hazm, 2012.
• Temiz, Rabia Zahide. Buhârî’nin “Halku Efâli’l-İbad” Adlı Eserinin Hadis İlmi Açısından Tetkiki. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2006.
• Ünlü, Nuri. Ana Hatlarıyla İslâm Tarihi. İstanbul: İFAV Yayınları, 1984.
• Yâkut el-Hamevî, Şihâbüddîn Ebû Abdullah. Mu'cemü’l-Büldân. 7 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdır, 2. Basım, 1995.
• Zehebî, Şemsüddîn Ebû Abdullah. el-‘İber fî ḫaberi men ġaber. thk. Ebû Hacer Muhammed Zağlûl. 4 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, ts.
• Zehebî, Şemsüddîn Ebû Abdullah. Siyerü a‘lâmi’n-nübelâ. thk. Şuayb el-Arnaût. 25 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 3. Basım, 1405/1985.
• Zehebî, Şemsüddîn Ebû Abdullah. Târîḫu’l-İslâm ve vefeyâtü’l-meşâhîri ve’l-a‘lâm. thk. Beşşâr Avvâd Marûf. Beyrut: Dârü’l-Garbi’l-İslâmî, 2003.
• Zehebî, Şemsüddîn Ebû Abdullah. Teẕkiratü’l-ḥuffâẓ. 4 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1419/1998.
• Ziriklî, Hayruddîn b. Mahmûd. el-A‘lâm. B.y: Dâru’l-İlim li’l-Melâyîn, 2002.