İbn Huzeyme’nin Sahîh'indeki Bâb Başlıkları Hakkında Bir Değerlendirme

Yıl 2024, Cilt: 7 Sayı: 2, 648 - 667, 15.12.2024

İsa Onay

Öz

Hadisin altın çağı kabul edilen hicri üçüncü ve dördüncü asırlardaki hadis külliyatına bakıldığında musanniflerin rivayetleri derlemenin yanında aktardıkları hadislerden hareketle siyasi, itikadi sorunlar, fıkhi ihtilaflar, sünnet savunusu, re’y ve bid‘at karşıtlığı gibi konuları değerlendirdikleri görülmektedir. Rivayetleri değerlendirmenin net hissedildiği alanlardan biri de ale’l-ebvâb sistemde telif edilen eserlerin bâb başlıklarıdır. Bu bağlamda Buhârî (öl. 256/870) ile özdeşleşen “fıkhü’l-Buhârî fî terâcimihî” tespitinin İbn Huzeyme’nin (öl. 311/924) Sahîh’i için de “fıkhü İbn Huzeyme fî terâcimihî” denilebilecek nitelikte olduğu söylenebilir. Araştırmanın temel amacı da uzun bâb başlıkları ve hadislerin istişhâd yönlerine detaylı işaret etmesiyle ale’l-ebvâb tarzdaki diğer eserlerden ayrılan İbn Huzeyme’nin Sahîh’ini incelemektir. Diğer taraftan bâb başlıkları altındaki rivayetlerin sonunda hadislerin yorumları, rivayetler arasındaki ihtilâfın giderilmesi veya bir görüşü savunmaya dair açıklamalar yer almaktadır. Ancak bu açıklamalar müstakil çalışmaların konusu olabileceğinden araştırmada söz konusu yorumlara temas edilmeyecektir. Çalışma, bâb başlıklarının mahiyetine ilişkin genel bir değerlendirmeden sonra müellifin hadisçiliği ve fıkhi yaklaşımlarının tespitini amaçlayan uzun ve kapsamlı bâb başlıkları örneği üzerinden sürdürülecektir. Yapılan araştırmada bâb başlıklarının zengin bir yapıya sahip olduğu, müellifin senet-metinle ilgili değerlendirmelere, dil tahlillerine ve fıkhi kavramlara yer vererek rivayetleri yorumladığı görülmektedir. İlk bakışta senet ve metin yönünden hadisleri titizlikle ele alan bir görünüme sahip olsa da bâb başlıklarında fıkhi mezheplerin ihtilâf konularını rivayetler ışığında tartışarak/destekleyerek aktardığı söylenebilir. Özetle, İbn Huzeyme’nin Sahîh’inde sadece rivayetleri bir araya getirmediği bilakis eserini, kendine has bir metodoloji ve gayeye bağlı yazdığı net bir şekilde anlaşılmaktadır. Bu tespit bize herhangi bir çalışmadan istifade ederken müellifin kendisini kuşatan şartları ve eserini niçin yazdığını bilerek okumayı gerekli kılmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Hadis, İbn Huzeyme, Tasnif Metodu, Bâb başlıkları (Terâcim), İhtilâfu’l-hadis, Fıkhu’l-hadîs.

An Evaluation of the Chapter Headings in Ibn Hudhaymah's Sahīh

Öz

When we look at the hadith corpus of the third and fourth centuries of Hijri, which is considered to be the golden age of hadith, it is seen that in addition to compiling the narrations, the compilers evaluated political and theological problems, jurisprudential disputes, defense of the Sunnah, and opposition to opinion and bid’ah based on the hadiths they narrated. One of the areas where the evaluation of narrations is clearly felt is in the titles of the chapters of the works written in the ala al-abwāb system. In this context, it can be said that the determination of “fiqh al-Bukhārī fi al-terājimihī”, which is identified with al-Bukhārī (d. 256/870), can also be called fiqh al-Ibn Hudhayma fi al-terājimihī for Ibn Hudhayma's Sahīh(d. 311/924). The main purpose of this study is to analyze Ibn Hudhaymah's Sahīh, which differs from other works in the ala al-abwāb genre by its long chapter titles and detailed references to the istishhād aspects of hadiths. After a general evaluation of the nature of the chapter headings, the study will continue with the example of long and comprehensive chapter headings aiming to determine the author's hadithism and jurisprudential approaches. The research shows that the structural features of the chapters have a rich content and that the narrations are evaluated in the translations by making sanad and textual evaluations, analyzing the language, and using some fiqh concepts. At first glance, Ibn Hudhayma seems to have dealt with the hadiths meticulously in terms of sanad and text, but the impression is that he conveyed the issues of disagreement of the jurisprudential sects by discussing/supporting them in the light of the narrations in the chapters. To summarize, it is clear that Ibn Hudhaymah's Sahīh did not only aim to gather the narrations, but it was written with a unique methodology and purpose.

Anahtar Kelimeler

Hadith, Ibn Hudhaymah, Method of Classification, Chapter headings (Terājim), Ihtilāf al-hadith., Fiqh al-hadith

Kaynakça

• A‘zamî, Muhammed Mustafâ. “Mukaddime”, Sahîhu İbn Huzeyme, mlf. Ebû Bekr Muhammed b. İshâk b. Huzeyme en-Nîsâbûrî. 1/1-37. Beyrut: el-Mektebu’l-İslâmî, 2. Basım, 1413/1992.
• Alâî, Ebû Saîd Salâhuddîn Halîl b. Keykeldî b. Âbdillâh ed-Dimeşkî. İşâratu’l-fevâid. thk. Merzûk b. Heyyâs Âl-i Merzûk ez-Zehrânî. 2 Cilt. b.y.: Mektebetu’l-Ulûm ve’l-Hikem, 1425/2004.
• Albogha, Asma. “Kütüb-i Sitte Müelliflerinin Bab Başlıkları Altında Zikrettikleri Hadislerin Tertibinde Takip Ettikleri Yöntemler Üzerine Bir Araştırma ve Değerlendirme”. Kilitbahir 21 (2022), 119-136.
• Ali el-Karî, Ebü’l-Hasen Nûrüddîn Alî b. Sultân Muhammed. Şerhu Nuhbeti’l-fiker fî mustalahi ehli’l-eser. thk. Abdülfettâh Ebû Gudde. Beyrut: Darü’l-Erkâm, ts.
• Aydın, Bünyamin - Aydın, Osman. “Dilbilimsel Çözümlemelerin Hadislerin Anlaşılmasında Kullanımı: İbn Huzeyme’nin Sahîh’i Özelinde”. Türkiye İlahiyat Araştırmaları Dergisi 7/3 (Eylül 2023), 490-513.
• Aydın, Osman. Muhtelifü’l-Hadîs İlmi Çerçevesinde İbn Huzeyme’nin Sahîh’i. Çorum: Hitit Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2020.
• Bedruddîn el-Aynî, Ebû Muhammed Mahmûd b. Ahmed. Umdetu’l-kârî Şerhu Sahîhi’l-Buhârî. 25 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî, ts.
• Çakan, İsmail Lütfi. Hadis Edebiyatı (Çeşitleri - Özellikleri - Faydalanma Usulleri). İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Vakfı Yayınları, 6. Basım, 2008.
• Eroğlu, Ayşegül. “Buhârî’nin el-Câmi‘u’s-Sahîh’indeki Bab Başlıkları Üzerine Yapılan Çalışmalar ve İbnü’l-Müneyyir’in el-Mütevârî’si”. Hadis Tetkikleri Dergisi 17/1 (2019), 101-123.
• Feyyâz, Abdülaziz Şakir Hamdânî. el-İmâm İbn Huzeyme ve menhecuhû fî Kitâbihi's-Sahîh. 2 Cilt. Beyrut: Daru İbn Hazm, 2001.
• Görmez, Mehmet. “Fıkhü’l-Hadîs”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 12/547-549. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1995.
• Hâkim, Ebû Abdullâh Muhammed b. Abdullâh en-Nîsâbûrî. Ma‘rifetu Ulûmi’l-Hadîs. thk. es-Seyyid Mu‘zam Huseyn. Beyrut: y.y., 1397/1977.
• Hatîb el-Bağdâdî, Ebû Bekir Ahmed b. Alî b. Sâbit el-Bağdâdî. el-Câmi‘ li ahlâki’r-râvî ve âdâbi’s-sâmi‘. thk. Mahmûd et-Tahhân. 2 Cilt. Riyad: Mektebetü’l-Me‘ârif, 1983/1403.
• Işık, Mustafa. “İbn Huzeyme”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 20/79-81. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1999.
• İbn Huzeyme, Ebû Bekir Muhammed b. İshâk b. Huzeyme en-Nîsâbûrî. Kitâbu’t-Tevhîd ve isbâtu sıfâti’r-Rab ‘azze ve celle. thk. Abdulazîz b. İbrâhîm eş-Şehvân. 2 Cilt. Riyad: Mektebetü’r-Ruşd, 1414/1994.
• İbn Huzeyme, Ebû Bekir Muhammed b. İshâk b. Huzeyme en-Nîsâbûrî. Sahîhu İbn Huzeyme. thk. Muhammed Mustafâ el-A‘zamî. 4 Cilt. Beyrut: el-Mektebu’l-İslâmî, 2. Basım, 1413/1992.
• İbn Huzeyme, Ebû Bekr Muhammed b. İshâk b. Huzeyme es-Sülemî en-Nîsâbûrî. Sahîhu İbn Huzeyme. thk. Merkezü’l-Buhûs. 4 Cilt. Kahire: Dâru Te‘sîl, 1435.
• Koçkuzu, Ali Osman. Hadis İlimleri ve Hadis Tarihi. İstanbul: Dergah Yayınları, 1983.
• Korucu Güven, Sema. Siyasî ve İtikadî Tartışmaların Kütüb-i Sitte’deki Yansımaları. Ankara: Sonçağ Akademi, 2023.
• Münâvî, Zeynuddîn Muhammed Abdurraûf b. Tâcu’l-Ârifîn el-Haddâdî. el-Yevâkît ve’d-dürer Şerhu Şerhi Nuhbeti’l-fiker. thk. el-Murtazâ ez-Zeyn Ahmed. 2 Cilt. Riyad: Mektebetü’r-Ruşd, 1999/1420.
• Onay, İsa. “Ulûmü’l-Hadîse Katkısı Bağlamında Müstahrec Türü Eserlerin Mahiyeti”. Cumhuriyet İlahiyat Dergisi 25/3 (2021), 1319-1340.
• Özpınar, Ömer. Hadis Edebiyatının Oluşumu. Ankara: Ankara Okulu, 2005.
• Sezgin, Fuat. Buhârî’nin Kaynakları Hakkında Araştırmalar. İstanbul: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 1956.
• Sübkî, Tâceddin. Tabakâtu’ş-Şâfi‘iyyeti’l-kübrâ. thk. Mahmûd Muhammed et-Tenâhî - Abdulfettâh Muhammed el-Hulv. 10 Cilt. b.y.: Hicru li’t-tıbâ‘ati ve’n-neşri ve’t-tevzî‘, 2. Basım, 1413.
• Sülemî, Abdurrahman b. Nüveyfi’ b. Fâlih. “Tebvîbü’l-hadîs -menhecühû ve tetavvuruhû et-tarihî ‘inde’l-muhaddisîn-”. Mecelletü câmiatü Ümmülkura li ulûmi'ş-şerîati ve'd-dirâsâti'l-İslâmiyye 85 (2021), 346-422.
• Şîrâzî, Ebû İshâk İbrâhîm b. Alî. Tabakâtü’l-fukahâ. thk. İhsân Abbâs. Beyrut: Dâru'r-Râid, 1390/1970.
• Tahâvî, Ebû Ca‘fer Ahmed b. Muhammed el-Mısrî. Şerhu Me‘âni’l-âsâr. thk. Muhammed Zuhrî en-Neccâr - Muhammed Seyyid Câdilhak. 5 Cilt. Beyrut: Âlemü’l-Kütüb, 1414/1994.
• Temiz, Rabia Zahide. “İbn Huzeyme’nin Kitabu’t-Tevhîd Adlı Eseri Çerçevesinde Allah’ın Vech Sıfatı İle İlgili Görüşleri Üzerine Bir Değerlendirme”. Gümüşhane Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 4/8 (Aralık 2015), 112-139.
• Toksarı, Ali. “Sahîhu’l-Buhârî’nin Bab Başlıklarının Özellikleri ve Değeri (Terâcimu Sahihi’l-Buharî)”. Büyük Türk - İslâm Bilgini Buhâri (811-569) Uluslararası Sempozyum (18-20 Haziran 1987). ed. Ahmet Hulusi Köker. 109-132. Kayseri: Erciyes Üniversitesi Matbaası, 1996.
• Topgül, Muhammed Enes. İsnadın Satır Araları. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Vakfı Yayınları, 2018.
• Yıldırım, Enbiya. İbn Huzeyme ve Sahih’i. Bursa: Uludağ Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 1989.
• Yücel, Ahmet. Hadis Tarihi. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Vakfı Yayınları, 2. Basım, 2011.