Necmüddîn ez-Zâhidî’nin Hz. Muhammed’in (s.a.s.) Nübüvvetinin İspatına Yönelik Delillendirmelerinin Karakteristiği

Yıl 2024, Cilt: 7 Sayı: 2, 688 - 708, 15.12.2024

Nail Karagöz , Ulanbek Kalmurza Uulu

Öz

Bu makalenin konusu Necmüddîn ez-Zâhidî’nin (ö. 658/1260) er-Risâletü’n-Nâsıriyye adlı kitabında nübüvvetin ispatına yönelik olarak kullandığı delillerdir. Amacımız söz konusu delillerin karakteristik özelliklerinin değerlendirilmesi ve güncel yönünün tespitidir. Zâhidî, bu kitapta peygamberlik kurumuna karşı çıkan gruplara cevaplar verirken özellikle nübüvvetin muʿcize ile ispatına ve bu ispatın sonraki zamanlara aktarımına büyük önem vermiştir. Bu grupların nübüvvet kurumuna karşı çıkma noktaları arasında insanları sorumlu tutmanın kötülüğü, gereksizliği, aklın ve bilge insanların peygamberlere gerek bırakmadığı, muʿcizelerin geçersizliği gibi konular sayılabilir. Zâhidî bunların her birini ayrı ayrı ele alarak bunlara kendi bakış açısından deliller getirmiştir. O İslamî ilimler sahasının birçok ilim dalında eserler kaleme almıştır. Kelam başta olmak üzere fıkıh, usulü fıkıh, fezâil ve miras konularındaki telifleri ile meşhur olmuştur. Bu eserlerinde Ebû Ali el-Cübbâî (ö. 303/916), Ebû Haşim el-Cübbâî (ö. 321/933), Kādî Abdülcebbâr (ö. 415/1025), Zemahşerî (ö. 538/1144), Cüşemî (ö. 494/1101) ve Mutarrizî (ö. 610/1213) gibi alimlerden çokça alıntı yapmıştır. Zâhidî, nübüvvetin en önemli delilinin mûcize olduğuna inanmaktadır. Ona göre sürekli mûcize olan Kur’ân, benzeri getirilemeyen, ebedi bir mûcizedir. Kur’ân'ın mûcize oluşu, Arap edebiyatının en üst seviyesini aşan belâgati ve fesâhati ile ispatlanır. Kur’ân’da kullanılan kelimeler, üslubu ve metin yapısı, onu diğer edebi eserlerden ayıran ve taklit edilemez kılan bir muʿcizedir. Bu yönleriyle Kur’ân, geçmişte yaptığı gibi günümüzde de herkese meydan okumaya devam etmektedir. Hz. Muhammed’in bize âhâd haberlerle gelen bazı şahsi ve ahlâki özelliklerini de Zâhidî’nin mûcize kapsamında görmesi onun âhâd yolla gelen haberlerin kabulündeki esnekliğini göstermektedir. Öte yandan Zâhidî’nin nübüvvetin ispatında öne çıkardığı Hz. Muhammed’in güzel ahlâkıyla ilgili hususlar, ahlâkî değerlerle nübüvvet kurumunun ilişkilendirilmesi açısından dikkate alınmalıdır. Çalışmamızda Zâhidî’nin nübüvvet kurumunu ispat esnasında kullandığı deliller literatür taraması, karşılaştırma, tümevarım metotlarıyla ele alınmış, konu er-Risâletü’n-Nâsıriyye eseri ile sınırlı tutulmuştur.

Anahtar Kelimeler

Kelâm, Zâhidî, Nübüvvet, Delil, İsbât

The Characteristics of Najm al-Dīn al-Zāhidī's Arguments for the Proof of Muhammad (pbuh)'s Prophethood

Öz

The subject of this article is Najm al-Dīn al-Zāhidī's (d. 658/1260) arguments for the proof of prophethood in his book al-Risālat al-nāṣiriyya. Our aim is to evaluate the characteristic features of these arguments and to determine their actuality. In this book, al-Zāḥidī, while responding to the groups that opposed the institution of prophethood, attached great importance to the proof of prophethood through muʿjiza and the transmission of this proof to later times. Among the points of these groups' opposition to the institution of prophethood are the evil and unnecessity of holding people responsible, the unnecessity of reason and wise men, the unnecessity of prophets, and the invalidity of muʿjizīs. Zāḥīdī addressed each of these issues separately and provided evidence for them from his own perspective. He wrote works in many branches of Islamic sciences. He was famous for his writings on theology, fiqh, usul al-fiqh, fezāil and inheritance. In these works, he quoted extensively from scholars such as Abū ʿAlī al-Jubbāʾī (d. 303/916), Abū Ḥāshim al-Jubbāʾī (d. 321/933), Qāḍī ʿAbd al-Jabbār (d. 415/1025), Zamakhsharī (d. 538/1144), al-Jushamī (d. 494/1101), and al-Mutarrizī (d. 610/1213). Zāḥidī believes that the most important proof of prophethood is a miracle. According to him, the Qurʾān, which is a perpetual miracle, is an eternal miracle that cannot be duplicated. The Qurʾān's being a muʿjiza is proved by its eloquence and eloquence that surpasses the highest level of Arabic literature. The words used in the Qur'ān, its style and textual structure are a miracle that distinguishes it from other literary works and makes it inimitable. In these aspects, the Qur'an continues to challenge everyone today as it did in the past. The fact that al-Zāḥidī considers some of the personal and moral characteristics of the Prophet Muhammad, which have come down to us through āhād reports, as muʿjizān shows his flexibility in accepting āhād reports. On the other hand, the issues related to the Prophet Muhammad's good morals that al-Zāḥidī emphasizes in the proof of prophethood should be taken into consideration in terms of associating moral values with the institution of prophethood. In this study, the evidences used by al-Zāhidī in proving the institution of prophethood are analyzed through literature review, comparison, and induction methods, and the subject is limited to his work al-Risālat al-nāṣiriyya.

Anahtar Kelimeler

Kalām, ez-Zāhidī, Prophecy, Evidence, To Prove

Kaynakça

• Abdülbâkî, Muhammed Fuâd. el-Muʿcem. Beyrut: Dârü’l-Maʿrife, 1990.
• Adın, Nurettin. “Ebü’r-Recâ Necmüddîn Muhtar ez-Zâhidî’nin Hayatı ve Eserleri”. Usul İslam Araştırmaları 40 (2023), 161-206. https://doi.org/10.56361/usul.1361754
• Âmidî, Ebü’l-Hasan Seyfeddin Ali b Muhammed b Salim. Ebkârü’l-efkâr fî usûli’d-dîn. Kahire: Dârü’l-Kütüb ve’l-Vesâ'iki’l-Kavmiyye, 2002.
• Âmidî, Seyfüddîn. Gāyetü’l-merâm fî ʿİlmi’l-Kelām. thk. Ahmed Ferit. Beyrut: Dârül-Kütübi’l-ʿİlmiyye, 2004.
• Askalânî, İbn Ḥacer. Fethu’l-bārī bi-şerhi Sahîhi'l-Buhârî. thk. Taha Abdürraûf Ṣaʿd. Kahire, y.y., 1398.
• Aydın, Mehmet. “Beşâirü’n-Nübüvve”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 5/549-550. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1992.
• Bağdâdî, Ebû Mansûr Abdülkâhir b. Tâhir b Muhammed et-Temîmî Abdülkâhir. Usûlü’d-dîn. Beyrut: Dârü’l-Âfâkı’l-Cedîde, 1981.
• Bâkıllânî, Muhammed b. Tayyib b. Muhammed el-Basrî. Kitabü’t-Temhîd. thk. İmâdüddîn Ahmed Haydar. Beyrut: Müessesetü’l-Kütübi’s-Sekafiyye, 1407.
• Bâkıllânî, Muhammed b. Tayyib b. Muhammed el-Basrî. Kitâbü’l-Beyân. thk. Yusuf Mekârîsî el-Yesûî. Beyrut: el-Mektebetü’ş-Şarkıyye, 1958.
• Barlak, Muzaffer. Kelâm’da Nübüvvet Tartışmaları. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2015.
• Başoğlu, Tuncay. “Hicrî Beşinci Asırda Fıkıh: Genel Özellikler ve Mezheplerin Yeniden Şekillenmesi”. İLAM Araştırma Dergisi 3/2 (1998), 113-140.
• Beyâzizâde, Kemaleddin Ahmed b. Hasan b. Sinaneddin. İşârâtü’l-merâm min ʿibârâti’l-imâm Ebi Hanîfeti’n-Nuʿmânî. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, 2007.
• Bulut, Halil İbrahim. “Îseviyye Mezhebi ve Hz. Muhammed’in Risaletinin Evrenselliği Tartışmalarının Başlaması”. Sakarya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 9 (2004), 121-143.
• Bulut, Halil İbrahim. “Mûcize”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 30/350-352. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2005.
• Bulut, Halil İbrahim. “Mûcize Teorisi”. İslam Düşüncesinde Teoriler. İstanbul: Ketebe Yayınları, 2021.
• Bulut, Halil İbrahim. “Mûcizenin İmkân ve Delâleti Konusunda İleri Sürülen İtirazlar”. Sakarya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 4 (2001), 173-196.
• Bulut, Halil İbrahim. “Tehaddî Teorisi”. İslam Düşüncesinde Teoriler. İstanbul: Ketebe Yayınları, 2021.
• Câḥiẓ, Ebû ʿOs̱mân ʿAmr b. Baḥr b. Maḥbûb. Kitâbü’l-Hayevân. 7 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, 2003.
• Cürcânî, Seyyid Şerif. Kitâbü’t-Taʿrīfāt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1998.
• Çelebi, İlyas. “İnşikāku’l-Kamer”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 22/343-345. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2000.
• Delen, Halil İbrahim. Ebü’l-Hüseyin el-Basrî’nin Kelam Sistemi. Ankara: Fecr Yayınevi, 2023.
• Delen, Halil İbrahim. “Ebü’r-Recâ el-Gazmînî”. İslam’ın Akılcıları Mu’tezili Öncüler. İstanbul: Mana Yayınları, 2021.
• Demir, Abdullah. “Farklı Ebû Hanîfe Tasavvurları: Fakih ve Mütekellim Hanefîler Örneği”. IV. Uluslararası Şeyh Şa’ban-ı Velî Sempozyumu. ed. Cengiz Çuhadar vd. 1/643-658. Kastamonu: Kastamonu Üniversitesi Yayınları, 2017.
• Dımeşkî, Ebû Bekr Şemsüddîn Muhammed b. Abdillâh b. Muhammed el-Kaysî İbn Nâsırüddîn. Tavzîhu’l-müştebih fî zabti esmâ'i’r-ruvâti ve ensâbihim ve elkâbihim ve kunâhum. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1993.
• Erdoğan, Halil İbrahim. “Câhız ve Sarfe Teorisine Farklı Bir Bakış”. İnsan ve Toplum Bilimleri Araştırmaları Dergisi 2/4 (2013), 77-96.
• Firuzâbâdî, Ebü’t-Tahir Mecdüddin Muhammed b. Yakub b. Muhammed. el-Kâmûsu’l-muhît. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1986.
• Gazâlî, Ebu Hâmid. Tehâfütü’l-Felâsife. thk. Süleyman Dünya. Mısır: Dârü'l-Maârif, 1966.
• İbn Âbidîn, Muhammed Emin. Reddü’l-muḫtâr ʿale’d-dürri’l-muḫtâr. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 2. Basım, 1992.
• İbn Fûrek, Ebû Bekr Muḥammed b. el-Ḥasen b. Fûrek el-Enṣârî el-İṣbehânî. Makâlâtü’ş-Şeyh Ebi’l-Hasan Eşʿarî. Kahire: Mektebetü’s-Sekâfe, 2005.
• İbn Haldûn, Ebû Zeyd Veliyüddîn Abdurrahmân b. Muhammed. Mukaddime. çev. Zakir Kadiri Ugan. İstanbul: Milli Eğitim Gençlik ve Spor Bakanlığı, 1986.
• İbn Nuceym, Zeynuddîn b. İbrahîm b. Muḥammed el-Mıṣrî. el-Baḥru’r-râ'îḳ şerḥu Kenzi’d-daḳâ'iḳ. 8 Cilt. b.y.: Dârü’l-Kitâbi’l-İslâmî, 2. Basım, ts.
• İbnü’l-Hanbelī, Radıyyüddīn. Dürrü’l-ḥabeb fī târihi aʿyâni Ḥaleb. thk. Mahmûd Hamed el-Fâhûrî. Dımaşk: Yahyâ Zekeriyyâ Abbâre, 1972.
• İbrahim Toprak, Hz. Muhammed'in Nübüvvetine Delil Olan İnsanî Özellikleri Ankara: Fecr Yayınları, 2022.
• Îcî, Adudüddîn. el-Mevākıf fi ʿilmi’l-kelām. Beyrut: ʿÂlemu’l-Kütüb, ts.
• Kâtip Çelebi, Hacı Halife Mustafa b Abdullah. Süllemü’l-vüsûl ilâ Tabakâti’l-fuhûl. İstanbul: Maʿhedü’l-Bühûs ve’d-Dirâsâti’l-ʿArabiyye, 2010.
• Kınalızāde Ali Efendi, Alauddîn Ali Çelebi b. Emrullah b Abdülkadir Hamîdî. Tabakâtü’l-Hanefiyye. Amman: Merkezu Envâri ʿUlemâ'i Dirâse, 2020.
• Kādî Abdülcebbâr, Ebû’l-Ḥasen ʿAbdulcebbâr b. Aḥmed. el-Muğnî fî ebvâbi’t-tevhîd ve’l-ʿadl. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, 2012.
• Karaca, Mustafa. ez-Zâhidî`nin el-Müctebâ Adlı Eserinin Tahkîki. Konya: Necmettin Erbakan Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2015.
• Karaca, Mustafa. ez-Zâhidî’nin el-Müctebâ Adlı Eserinin Kitabü’n-Nikâh Bölümünün Edisyon Kritiği ve Değerlendirilmesi. Konya: Necmettin Erbakan Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2012.
• Kefevî, Mahmûd b. Süleyman el-Hanefi. Ketâ'ibu aʿlâmi’l-ahyâr min fukahâ'i mezhebi’n-Nuʿmâni’l-muhtâr. İstanbul: Mektebetü’l-İrşâd, 2017.
• Kureşî, Ebû Muḥammed b. Muḥammed ʿAbdulḳâdir. el-Cevâhiru’l-muḍiyye fî tabaḳâti’l-Ḥanefiyye. thk. Abdülfettâh Muhammed el-Hulv. 5 Cilt. Kahire: Dâru’l-Hicr, 1993.
• Leknevî, Ebü’l-Hasenât Muhammed Abdülhay b Muhammed. Umdetü’r-ri'âye ʿala Şerhi’l-Vikâye. 10 Cilt. Amman: Merkezu Envâri ʿUlemâ'i Dirâse, 2020.
• Mâtürîdî, Ebû Mansûr. Kitâbü’t-Tevhîd. thk. Bekir Topaloğlu - Muhammed Aruçi. İstanbul: İSAM Yayınları, 2005.
• Mâtürîdî, Ebû Mansûr. Te’vîlâtü’l-Kur’ân Tercümesi. ed. Yusuf Şevki Yavuz. çev. Yunus Vehbi Yavuz. İstanbul: Ümraniye Belediye Başkanlığı, 2020.
• Muminov, Aşirbek. Hanafitskiy Mazhab V İstori Sentralnoy Azii. Almata: Kazak Ensiklopediyası, 2015.
• Nesefî, Ebu’l-Muîn. Tabsıratü’l-edille. thk. Hüseyin Atay - Şaban Ali Düzgün. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2003.
• Özen, Şükrü. “Zâhidî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 44/81-85. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2013.
• Pezdevî, Ebu Yusr Muhammed. Ehl-i Sünnet Akâidi. çev. Şerafeddin Gölcük. İstanbul: Kayıhan Yayınları, 1994.
• Râzî, Fahruddîn Ebû Abdullah Muhammed b. Ömer. Tefsir-i Kebir. Beyrut: Dâru İhyâ'i’t-Türâsi’l-ʿArabî, 1420.
• Sâbûnî, Nûreddin. Mâturîdiyye Akâ’idi. çev. Bekir Topaloğlu. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 1979.
• Sâlimî, Ebû Şekûr. et-Temhīd fī beyāni’t-tevhīd. Delhi: el-Matbaʿu’l-Fârukî, 1309.
• Semerkandî, Ebü’l-Leys. Tefsīru Ebi’l-Leys es-Semerkandî. thk. Ali Muhammed Muavvaz - Âdil Ahmed Abdülmevcûd. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, 1413.
• Şık, İsmail - Çetin, Rabiye. “Mucize”. Kelam IV; Sistematik Kelam Nübüvvet ve Ahiret. Ankara: Altınordu Yayınları, 2. Basım, 2019.
• Taylan, Necip. Gazzali’nin Düşünce Sisteminin Temelleri. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2013.
• Teftâzânî, Sa’düddîn. Şerhu’l-Makāsıd. Beyrut: y.y., 1422.
• Yavuz, Salih Sabri. “Ehl-i Sünnet ve Mutezile Bağlamında Doğruluk Ölçüsü Olarak Keramet”. Kelâm Araştırmaları Dergisi [Kader] 3/1 (2005), 91-116.
• Zâhidî, Ebü’r-Recâ Necmüddîn Muhtâr b. Mahmûd b. Muhammed. el-Müctebâ Şerḥu Muḫtaṣari’l-Ḳudûrî. thk. Tevfik Mahmud Tekle. 5 Cilt. Beyrut: ‎Dârü'r-Reyyâhîn, 2023.
• Zâhidî, Ebü’r-Recâ Necmüddîn Muhtâr b. Mahmûd b. Muhammed. er-Risâletü’n-Nâsıriyye. thk. Muḥammed el-Mısrî. Kuveyt: Merkezü’l-Mahtutât ve’t-Türâs ve’l-Vesâ'ik, 1994.
• Zâhidî, Ebü’r-Recâ Necmüddîn Muhtâr b. Mahmûd b. Muhammed. Hâvî mesâ’ili’l-münye. İstanbul: Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi, Şehid Ali Paşa, 00763, 1a-300a.
• Zâhidî, Ebü’r-Recâ Necmüddîn Muhtâr b. Mahmûd b. Muhammed. Kitâbu’l-Hayz. Kastamonu: Kastamonu Yazma Eser Kütüphanesi: KHK, 457/08, 1a-46b.
• Zâhidî, Ebü’r-Recâ Necmüddîn Muhtâr b. Mahmûd b. Muhammed. Ḳunyetü’l-Münye li-Tetmîmi’l-Ğunye. İstanbul: Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi, Yeni Cami, 00672, 1a-211a.
• Zâhidî, Ebü’r-Recâ Necmüddîn Muhtâr b. Mahmûd b. Muhammed. Zâdü’l-e’imme limâ fîhi min hasâ’isi hâzihi’l-ümme. Bursa: Bursa İnebey Yazma Eser Kütüphanesi: H. Çelebi, 1179/3, 1a-86a.