Gasp Edilen Mallardaki Değer Değişiminin İslâm Hukukuna Göre Tazmini

Yıl 2025, Cilt: 8 Sayı: 1, 67 - 83, 15.06.2025

Oğuzhan Kundak

https://doi.org/10.52637/kiid.1611201

Öz

Gasp, başkasının hakkına hukuka aykırı bir şekilde alenen el koymaktır. Gasp fiilinin hükmü; gasp edilen malın aynısı gibi duruyorsa iade edilmesi, herhangi bir zarara uğradı ise zararın giderilmesi olarak iade ve tazmindir. İadeye yönelik hüküm literatürde belirlilik arz ederken tazmine ilişkin yükümlülükler ve sorumluluklar tartışmalıdır. Bu makalede gasp edilen malın herhangi bir şekilde değer değişimine uğraması halinde tazminin keyfiyeti İslâm hukukuna göre incelenmiştir. Hanefî, Şâfiî, Mâlikî ve Hanbelî literatürüne ait ilk, orta ve son dönemi temsil eden belirli kaynaklarda gasp edilen malın tazminine dair yaklaşımlar araştırılmış ve başta ribevî mallardan sayılan paralar olmak üzere değer değişiminde ortaya çıkan zararın izâlesi çerçevesinde tazminin keyfiyetine yönelik değerlendirmelerde bulunulmuştur. Bu kapsamda altın ve gümüş gibi hilkaten/mal paralardaki değer değişimine şaz olan bazı görüşler hariç genellikle itibar olunmazken; felsler gibi ıstılahî paralarda genel olmasa bile müftâbih görüş olarak değer değişimine itibar edildiği görülmüştür. Gâsıbın fiili sebebiyle mağsûbun aynında ortaya çıkan bütün noksanlıkların tüm mezheplerde tazmin edildiği, ziyadelerin ise Hanefî ve Mâlikîlerde gâsıbın teaddîsi hariç tazmin kapsamına alınmadığı, Şâfiî ve Hanbelîlerde ise her şekilde tazmin edildiği gözlemlenmiştir. Bununla birlikte Hanefîlerde Ebû Yûsuf’un ve başta İmam Şâfiî olmak üzere Şafiîlerin gasp edilen ribevî mallardaki aynın noksana uğramasında tazmine mahsus faizin tahakkuk etmeyeceği yaklaşımında oldukları tespit edilmiştir. İlgili görüşün günümüz enflasyonist ekonomilerinde itibarî para varlıklarının gasp edilmesi ve gasp diye nitelendirilebileceği tespit edilen temerrüt hallerinde enflasyonun sebep olduğu değer kaybının nominal değere değil de reel değere/enflasyon farkına/kıymete itibar edilerek tazmin edilmesinde önemli bir delil niteliği taşıdığı sonucuna varılmıştır.

Anahtar Kelimeler

İslâm Hukuku , İslâm Ekonomisi , Gasp , Para , Faiz , Enflasyon , Temerrüt

Be Compensed of the Change in Value of Extorted Goods According to Islamic Law

Öz

Extortion is the unlawful confiscation of another person's rights. The judgment for the act of extortion is the return of the usurped property if it is in the same condition as it was, and restitution and compensation if it has suffered any damage. While the provision on restitution is generally clear, the obligations and responsibilities regarding compensation were controversial in the literature. In this article, the nature of compensation in case of any change in the value of a usurped property is analyzed according to Islamic law. The approaches to the compensation of the usurped property in certain sources representing the early, middle and late periods of Hanafi, Shafi'i, Mālikī and Hanbalī literature have been investigated, and evaluations have been made regarding the nature of compensation within the framework of the elimination of the loss arising in the change of value, especially the money that is among the ribavi goods. In this context, it has been observed that the change of value in hilkaten money such as gold and silver is generally disregarded, except for some opinions that are shaz, whereas the change of value in ıstılâhi money such as fulus is regarded as a muftābih opinion, even if it is not general. It has been observed that the deficiencies in substance that occur in the usurped commodity due to the act of the usurper are compensated in all madhhabs, while the additions/ziyade are not subject to compensation in Hanafids and Mâlikīs, except for the usurper's taaddî, while they are compensated in all cases in Shafîîs and Hanbalīs. However, with this, it has been determined that Abū Yūsuf in Hanafīds and the Shafîî majority, especially Imam Shafi'i, have argued that in the compensation of the deficiency in ribavi goods, riba will not be incurred only for the subject of compensation. It is concluded that the relevant opinion has an important evidentiary quality in today's inflationary economies, in cases of usurpation of fiat currency assets and in cases of default, which can be characterised as usurpation, to compensate for the loss of value caused by inflation by relying on the inflation difference/value.

Anahtar Kelimeler

Islamic Law , Islamic Economy , Extortion , Money , Interest , Inflation , Default

Kaynakça

• Ali Haydar Efendi. Dürerü’l-hükkâm şerhu Mecelleti’l-ahkâm. Beyrût: Dâru Cil, 1412/1991.
• Ali Haydar Efendi. Dürerü’l-hükkâm şerhu Mecelleti’l-ahkâm. Riyad: Dâru Âlemi’l-Kütüb, 1423/2003.
• Atçı, İsa. “Fıkhu’l-Mukârene Açısından Gasp ve Tazmin Sorumluluğu”. Diyanet İlmi Dergi 9/4 (2013), 79-104.
• Aydın, Mehmet Akif. “İslam Hukukunda Gasp”. İslâm Tetkikleri Dergisi 9 (1995), 163-217.
• Aynî, Ebû Muhammed Bedrüddin. Binâye fi şerhi’l-Hidâye. Beyrût: Dâru’l-Fikr, 1411/1990.
• Bilmen, Ömer Nasuhi. Hukuki İslâmiyye ve Istılahatı Fıkhiyye Kamusu. İstanbul: Bilmen Basım ve Yayınevi, ts.
• Buhûtî, Mansûr b. Yûnus. Keşşâfü’l-kınâʿ ʿan (metn)i’l-iknâʿ. Beyrût: Dâru Âlemü’l-Kütüb, 1404/1983.
• Cevherî, Hasan. Buhûs fi’l-fıkhi’l-muâsır. Beyrût: Dâru’z-Zehâin, 1. Basım, 1419/1998.
• Cüveynî, İmâmü’l-Haremeyn Ebü’l-Meâlî Rüknüddîn. Nihâyetü’l-matlab fî dirâyeti’l-mezheb. Beyrût: Dâru’l-Minhâc, 1428/2007.
• Çalka, Sadiye. İslam Hukukunda Semen-Kıymet Ayrımı. İstanbul: İbn Haldun Üniversitesi, Lisansüstü Eğitim Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2023.
• Dâvud, Yûsuf. Teğayyürü’l-kıymeti’ş-şirâʿiyye li’n-nukûdi’l-verakiyye. Kahire: el-Mâʿhedu’l-Âlemi li’l-Fikri’l-İslâmî, 1420/1999.
• Durmuş, Abdullah. “Fıkıhta Karz (Ödünç) Sözleşmesinde Vade Şartının Bağlayıcılığı Meselesi”. İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi 16 (2010), 315-330.
• Eser, Ercan. İslam Hukukunda Haksız Fiil ve Haksız Fiilden Doğan Sorumluluk. Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2007.
• Feyyûmî, Ahmed b. Muhammed. Misbâhu’l-münîr fî garîbi’ş-şerhi’l-kebîr. Kahire: Dâru’l-Me'ârif, 2. Basım, 1437/2016.
• Gül, Mutlu. İslam Hukukuna Göre Kapkaç. Bursa: Emin Yayınları, 2013.
• Güneş Ceylan, Seldağ. “Roma Hukukundan Günümüze İstihkak Davası”. Ankara Hacı Bayram Veli Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi 3/2 (1999).
• Hacak, Hasan. “Mislî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 30/187-188. Ankara: TDV Yayınları, 2020.
• Hırakî, Ebü’l-Kâsım Ömer. Muhtasar. Tanta: Dâru’s-Sahâbeti li’t-Türâs, 1413/1993.
• İbn Âbidîn, Muhammed Emîn. Mecmûʿatü resâʾili İbn ʿÂbidîn. İstanbul: Dersaadet, 1325/1907.
• İbn Âbidîn, Muhammed Emîn. Reddü’l-muhtâr ʿale’d-dürri’l-muhtâr. Beyrût: Dâru Kütübü’l-İlmiyye, 1413/1993.
• İbn Kudâme, Ebû Muhammed Muvaffakuddin. Muğnî. Riyad: Dâru Âlemi’l-Kütüb, 3. Basım, 1418/1997.
• İbn Kudâme, Ebû Muhammed Muvaffakuddin. Mukniʿ. Cidde: Mektebetü’s-Sevadi, 1420/2000.
• İbn Kudâme, Ebü’l-Ferec. Şerhu’l-kebîr. Mısır: Hicru li’t-Tebâʿati ve’n-Neşr ve’t-Tevzi' ve’l-İʿlan, 1416/1995.
• İbn Menî’, Abdullah b. Süleyman. “Mevkifu’ş-şerî'ati’l-İslâmiyye min rabti’l-hukukî ve’l-iltizâmâti’l-müecceleti bi-müstevâ’l-es’âr”. Kitâbu Mecelleti Mecmaʿi'l-Fıkhi’l-İslâmî, 1988.
• İbn Rüşd el-Cedd, Ebü’l-Velîd Muhammed. Mukaddimâtü’l-mümehhidât. Beyrût: Dâru Garbi’l-İslâmî, 1408/1988.
• İbn Rüşd el-Hafîd, Ebü’l-Velîd Muhammed. Bidâyetü’l-müctehid ve nihâyetü’l-muktesid. Kahire: Mektebetü İbn Teymiyye, 1414/1994.
• İbnü’l-Hümâm, Kemâlüddin. Fethu’l-kadîr. Beyrût: Dâru Kütübü’l-İlmiyye, 1423/2003.
• İdâretü’l-'Âmme li’l-Muʿcemât ve İhyâ'i-Türâs. Muʿcemü’l-vasît. Kahire: Mektebetü’ş-Şürûki’d-Düveliyye, 1423/2003.
• Kalyûbî, Ebü’l-Abbâs Şihâbüddîn Ahmed el-Umeyrâ, Şihâbüddîn Ahmed. Hâşiyetâni ʿalâ şerhi’l-mahallî ʿale’l-minhâc. Kahire: Mustafâ el-Bâbî el-Halebî, 1374/1955.
• Karâfî, Ebu’l-Abbas. Zahîre. Beyrût: Dâru Fecri’l-İslâmî, 1415/1994.
• Kâsânî, Alâüddîn Ebû Bekr. Bedâʾiʿu’s-sanâʾiʿ fî tertîbi’ş-şerâʾiʿ. Beyrût: Dâru Kütübü’l-İlmiyye, 1423/2003.
• Koçak, Muhsin. “Gurre”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 14/211-212. İstanbul: TDV Yayınları, 1996.
• Kundak, Esma. Hicri İkinci Asırda Sarf Akdi İle İlgili Fıkhî Tartışmalar. Ankara: İlâhiyat Yayınları, 1. Basım, 2024.
• Kundak, Oğuzhan. “İslâm Hukukuna Göre Kâğıt Paranın Temellendirilmesi”. Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 66/66 (2024), 63-87. https://doi.org/10.15370/maruifd.1456886
• Kundak, Oğuzhan. İslâm Hukukunda Enflasyon Farkı. Ankara: Astana Yayınları, 1. Basım, 2024.
• Mâverdî, Ebü’l-Hasen. Hâvi’l-kebîr. Beyrût: Dâru Kütübü’l-'İlmiyye, 1413/1993.
• Merdâvî, Alî b. Süleyman. İnsâf fî maʿrifeti’r-râcih mine’l-hilâf ʿalâ mezhebi’l-imâmi’l-mübeccel Ahmed b. Hanbel. Beyrût: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Ârabî, 1. Basım, 1374/1955.
• Mevsılî, Abdullah b. Mahmud. İhtiyâr li’l-taʿlili’l-muhtâr. Beyrût: Dâru Kütübü’l-İlmiyye, 1356/1937.
• Mughal, Munir Ahmad. “Islamic Concept of Usurpation/Extortion (Ghasab/غصب)”. Social Science Research Network Electronic Journal (May 28, 2012), 1-24. http://dx.doi.org/10.2139/ssrn.2035950
• Müzenî, Ebû İbrâhîm İsmâil. Muhtasar. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1419/1998.
• Nâsır, Muhammed el-Hâc. “Muʿâmelâtü’l-İslâmiyye ve teğayyürü’l-ʿumle”. Kitâbu Mecelleti Mecmaʿi’l-Fıkhi’l-İslâmî, 1988.
• Nevevî, Ebû Zekeriyyâ. Ravzatü’t-tâlibîn ve ʿumdetü’l-müttakîn. Beyrût: Mektebetü’l-İslâmiyye, 1411/1991.
• Ömer, Muhammed Abduh. “Teğayyürü kıymeti’l-ʿumle ve’l-ahkâmi’l-müteʿallikâti fîh fî fıkhi’ş-şerîʿati’l-İslâmiyye”. Kitâbu Mecelleti Mecmaʿi’l-Fıkhi’l-İslâmî, 1988.
• Özdağ, Aybüke. “Roma ve Türk Hukukunda İstihkak Davası”. Yaşar Hukuk Dergisi 3/2 (2021), 162-182.
• Rahûnî, Muhammed b. Yûsuf. Hâşiyetü’r-Rahûnî 'ala şerhi’z-Zürkânî li muhtasarı Halîl. Beyrût: Dâru’l-Fikr, 1. Basım, 1399/1978.
• Ruaynî, Ebû Abdullah el-Hattâb. Mevâhibü’l-celîl li-şerhi muhtasarı Halîl. Moritanya: Dâru Rıdvân, 1432/2010.
• Sahnûn et-Tenûhî, Abdüsselâm b. Saîd. Müdevvenetü’l-kübrâ. Suudi Arabistan: Vizâretü’l-Evkâfi’s-Suûdiyye- Matbaatü’s-Sâade, 1436/2014.
• Sâlûs, Ali Ahmed. “Eserü teğayyüri kıymeti’n-nukûd fi’l-hukukî ve’l-iltizâmât”. Kitâbu Mecelleti Mecmaʿi’l-Fıkhi’l-İslâmi, 1988.
• Serahsî, Muhammed b. Ahmed. el-Mebsût. Beyrût: Dâru’l-Marife, 1410/1989.
• Şâfiî, Muhammed b. İdris. el-Üm. Bahreyn: Dâru’l-Vefâ, 1421/2001.
• Şeybânî, Muhammed b. el-Hasen. el-Asl. Beyrût: Dâru İbn Hazm, 1. Basım, 1433/2012.
• Şirbînî, Şemsüddîn Muhammed. Muğni’l-muhtâc ilâ maʿrifeti meʿânî elfâzi’l-minhâc. Beyrût: Dâru Kütübü’l-İlmiyye, 1420/2000.
• Temel, Safiye. “Fiziksel ve Kimyasal Değişme: Keskin Sınırlarla Ayrılabilir Mi?”. Milli Eğitim Dergisi 50/229 (2021), 545-576.
• Useymîn, Muhammed b. Sâlih. Şerhu’l-mümtiʿ ʿalâ zâdi’l-müstakniʿ. Suudi Arabistan: Dâru İbni’l-Cevzî, 1422/2001.
• Yaran, Rahmi. İslam Hukukunda Borcun Gecikmesi Borçlunun Temerrüdü Alacaklının Temerrüdü. İstanbul: M. Ü. İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 1. Basım, 1997.
• Yelek, Kamil. Gasp ve İtlaf Bağlamında Hanefî Sorumluluk Hukuku. İstanbul: Timaş Yayınları, 1. Basım, 2021.
• Yıldırım, Mustafa. Mecelle’nin Küllî Kaideleri. İzmir: İzmir İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 3. Basım, 2012.
• Yıldız, Faruk. “İslâm Hukukunda Mislî Mal ve Kıyemî Mal Tartışmaları ve Hukukî Yansımaları”. Erciyes Akademi Dergisi, 35/Özel Sayı (2021), 664-675. https://doi.org/10.48070/erciyesakademi.951897
• Zerkâ, Mustafa Ahmed. “Hel yekbelü şerʿan el-hükmü ʿale’l-medîni’l-mumâtıli bi’t-teʿvîdi ‘ale’d-dâin”, Mecelletü Ebhâsi’l-İktisâdi’l-İslâmî 3/2 (1985), 103-112.