Horasan Valisi Eşres b. Abdullah’ın Mevâlîye Karşı İzlediği Değişken Cizye Politikası

Yıl 2025, Cilt: 8 Sayı: 1, 256 - 267, 15.06.2025

Yunus Akyürek

https://doi.org/10.52637/kiid.1611210

Öz

Araştırma, Emevîler’in Horasan Valisi Eşres b. Abdullah’ın (109-111/727-729) cizye hususunda mevâlî kesime karşı takındığı değişken tavrı konu edinmektedir. Amaç, Emevîler döneminde mevâlîden cizye alınması meselesinin bu tavır üzerinden aydınlatılmasına katkı sunabilmektir. Eşres, göreve geldiğinde mevâlîden alınan bu vergiyi kaldıracağını ilan etmiş, fakat beklenenin üzerinde bir İslâmlaşma gerçekleştiği için olası vergi kayıplarını göz önünde bulundurarak sabık valilerin “koşullu cizye” uygulamasına kısa sürede rücû etmiştir. Gayrimüslim vergi memurları, merzübânlar, dihkânlar, yerel liderlerin telkinleri ve belki de en önemlisi Halife Hişâm b. Abdülmelik’in (105-125/724-743) malî konulardaki hassasiyeti bu tutarsız karar değişikliğinin ardında yatan temel nedenler arasında yer alır. Ancak bu değişken vergi politikası bir grup mevâlînin Semerkant’ı (Soğd’u) terk etmesine yol açmış, bazı Arap ileri gelenleri ise bu Soğdlu muhacirlere fiilî destek vermiştir. Geri adım atmayan Eşres’in, çeşitli baskı mekanizmaları ile mevâlîyi ve onları destekleyenleri sindirmeye çalışması Seyhun Nehri’nin kuzeyindeki Türk unsurun verdiği askerî destek ile bölgesel bir isyana dönüşmüş, neticede Soğd topraklarının büyük bir kısmı Emevîlerin elinden çıkmış ve nihayet başarısız bulunan Eşres görevden alınmıştır. Araştırma, Eşres’in değişken mevâlî cizye politikası ve sonuçları ile sınırlı tutulmuş, ancak konu bütünlüğü açısından bu uygulamanın hangi şartlarda ortaya çıktığı ve kimin tarafından sona erdirildiği ile ilgili bazı bilgilere de yer verilmiştir. Çalışma ile Emevîler dönemi boyunca ülkede yaşayan bütün mevâlî sınıfından cizye talep edilmediği, bu uygulamanın Horasan Valisi Kuteybe b. Müslim’in ölümünden (ö. 96/715) sonra Mâverâünnehir’in Soğd kesiminde başlatıldığı, fakat bazı halife ve valilerin mevâlîden böyle bir vergi talep etmediği, talep edenlerin ise bunu birtakım koşullara bağladığı ortaya konulmuştur. Halife Hişâm’ın mevâlîden ıstılahi/salt anlamda cizye alınmasını yazılı ve sözlü olarak talep etmemesine rağmen bu noktada nihai kararı Horasan valilerine bıraktığı anlaşılmaktadır. Çalışmada, nitel araştırma yöntemlerinden anlatı araştırması tekniği baz alınmıştır.

Anahtar Kelimeler

İslâm Tarihi , Mevâlî , Koşullu Cizye , Eşres b. Abdullah , Hişâm b. Abdilmelik

The Variable Jizya Policy of Ashras b. Abdullah, Governor of Khorasan, Towards the Mawâlī

Öz

This study explores the shifting stance of Ashras b. Abdullah, the Umayyad governor of Khorasan (109-111/727-729), towards the collection of jizya from the mawālī. The aim is to contribute to the understanding of the issue of jizya collection from the mawâlī during the Umayyad period through an analysis of Ashras' policies. Upon assuming office, Ashras announced the abolition of this tax for the mawâlī. However, due to an unexpected surge in conversions to Islam and the potential revenue losses, he quickly reverted to the previous governors' practice of conditional jizya collection. Several factors influenced this inconsistent policy shift, including the persuasion of non-Muslim tax officials, local leaders (marzûbâns and dihqâns), and perhaps most notably, Caliph Hisham b. Abd al-Malik's (105-125/724-743) financial sensitivities. This fluctuating taxation policy led some mawâlī to migrate from Samarqand (Sogd), with certain Arab elites offering them practical support. Ashras, refusing to backtrack, sought to suppress the mawâlī and their supporters through various pressure mechanisms, which, coupled with military support from Turkic forces north of the Seyhun River, escalated into a regional rebellion. Consequently, much of the Sogdian territories slipped from Umayyad control, and Ashras, deemed unsuccessful, was eventually dismissed. The research is confined to Ashras' variable jizya policies and their outcomes, though it also includes contextual information about the conditions under which this practice emerged and its cessation. The study demonstrates that jizya was not uniformly demanded from all mawâlī during the Umayyad period. This practice was initiated in Sogd after the death of Khorasan Governor Qutayba b. Muslim (d. 96/715). However, some caliphs and governors refrained from imposing such a tax, while others implemented it under specific conditions. It is also evident that although Caliph Hisham did not request the collection of jizya from the mawālī in its technical sense either in writing or verbally, he nevertheless left the final decision on this matter to the discretion of Khorasan's governors. The study employs the narrative research technique, one of the qualitative research methods, as its primary methodology.

Anahtar Kelimeler

Islamic History , Mawālī , Conditional Jizya , Ashras b. Abdullah , Hisham b. Abd al-Malik

Kaynakça

• Hudûdü’l-ʿâlem mine’l-meşrik ile’l-maġrib. thk. es-Seyyid Yusuf el-Hâdî. çev. Yusuf el-Hâdî. Kahire: Dâru’s-Sekâfiyye, 1423/2002.
• A. Binnur, Îmân. Devru’l-mevâlî fî sukûti’d-Devleti’l-Ümevî. Bingazi: Dâru’l-Kütübi’l-Vatanî, 2008.
• Akyürek, Yunus. “Emevîlerde, Haccâc b. Yûsuf Döneminden İtibaren Mevâlîden Cizye Alınması ve Arka Planı”. Cumhuriyet İlahiyat Dergisi 23/1 (2019), 331–351. https://doi.org/10.18505/cuid.543075
• Atçeken, İ. Hakkı. Devlet Geleneği Açısından Hişam b. Abdülmelik. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2001.
• Atçeken, İ. Hakkı. “Ömer b. Abdülazîz Dönemi Sonrası Emevî İdarecilerinin Mevâlî Politikaları”. Necmettin Erbakan Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 13/13 (2002), 69–88.
• Barthold, Vasilij Viladimiroviç. İslâm Medeniyeti Tarihi. çev. Fuad Köprülü. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 6. Basım, 1984.
• Belâzürî. Ensâbü’l-eşrâf. thk. Süheyl Zükkâr – Riyâd ez-Ziriklî. 13 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1417/1996.
• Belâzürî. Fütûhu’l-büldân. Beyrut: Dâr ve Mektebetü’l-Hilâl, 1408/1987.
• Câhiz. el-Beyân ve’t-tebyîn. 3 Cilt. Beyrut: Dâr ve Mektebetü’l-Hilâl, 1423/2002.
• Delice, Ali. “Emevî Devletinin Yıkılış Nedenleri Üzerine Bazı Mülahazalar”. Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 3 (1999), 299–320.
• Dûrî, Abdülazîz. “İslâm’ın İlk Yıllarında Horasan’da Vergi Sistemi”. çev. Halil İbrahim Hançabay. Sakarya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 12/22 (2010).
• Ebû Dâvûd es-Sicistânî. Sünenü Ebî Dâvûd. thk. Şuayb Arnaût - Muhammed Kâmil Karabelli. 7 Cilt. Beyrut: Dâru’r-Risâleti’l-Âlemiyye, 1430/2009.
• Ebû Ubeyd, Kâsım b. Sellâm. Kitâbü’l-Emvâl. thk. Ebû Enes Seyyid b. Receb. 2 Cilt. Riyad: Dâru’l-Fâzıla, 1428/2007.
• Ebû Yûsuf, Ya‘kûb b. İbrâhîm b. Habîb b. Sa‘d el-Kûfî. el-Harâc. thk. Tâhâ Abdürraûf Sa‘d - Sa‘d Hasen Muhammed. Kahire: el-Mektebetü’l-Ezheriyye li’t-Türâs, ts.
• el-Iş, Yusuf b. Reşîd. ed-Devletü’l-Ümeviyye ve’l-ahdâsülletî sebekathâ ve mehhedet lehâ. Dımaşk: Dâru’l-Fikr, 3. Basım, 1413/1993.
• Erkal, Mehmet, “Cizye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 8/42-45. İstanbul: TDV Yayınları, 1993.
• Gibb, Hamilton Alexander Roskeen. Arab Conquests in Central Asia. London: The Royal Asiatic Society, 1923.
• Guzman, Roberto Marin. “Orta Asya ve Ḫorasân’da Abbâsî İhtilâli: Vergi, İhtida ve Dini Grupların İhtilâlin Başlamasındaki Rolü Hakkında Analitik Bir İnceleme”. çev. Mustafa Demirci. İstem 6/12 (2008): 255-277.
• Halîfe b. Hayyât. Târîhu Halîfe b. Hayyât. thk. Ekrem Ziyâ el-Umerî. Beyrut: Dâru’l-Kalem, 1397/1977.
• İbn Abdilḥakem, Ebü’l-Kâsım. Fütûhu Mısr ve Ahbâruhâ. thk. Muhammed el-Huceyrî. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1416/1996.
• İbn Asâkir, Ebü’l-Kâsım. Târîhu medîneti Dımaşk. thk. Amr b. Garâme el-Amrî. 80 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1415/1995.
• İbn Haldûn. Kitâbü’l-İber ve dîvânü’l-mübtede’ ve’l-haber fî târîhi’l-ʿArab ve’l-Berber ve men âsarahüm min zevi’ş-şe’ni’l-ekber. thk. Halîl Şehhâde. 8 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1408/1987.
• İbn Kesîr. el-Bidâye ve’n-nihâye. thk. Abdullah b. Abdilmuhsin et-Türkî. 21 Cilt. Mısır: Dâru Hicr, 1418/1997.
• İbn Manzûr. Lisânu’l-‘Arab. 15 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdır, 1414/1993.
• İbn Miskeveyh. Tecâribü’l-ümem ve te‘âkibü’l-himem. thk. Ebü’l-Kâsım İmâmî. Tahran: Dâru Surûş, 1379/1959. İbn Sa‘d. et-Tabakâtü’l-kübrâ. thk. İhsân Abbâs. 8 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdır, 1388/1968.
• İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Ferec. el-Muntazam fî târîhi’l-ümem ve’l-mülûk. thk. Muhammed Abdülkâdir ‘Atâ – Mustafa Abdülkâdir ‘Atâ. 19 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1412/1992.
• İbnü’l-Esîr, İzzeddin. el-Kâmil fi’t-târîh. thk. Ömer Abdüsselâm Tedmurî. 10 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-‘Arabî, 1417/1997.
• Kara, Seyfullah. “İslâm Tarihinde İlk Zihniyet Sapması: Emevîler Döneminde Otoritenin Dünyevîleştirilmesi”. İSTEM 8 (2006), 145–170.
• Kudâme b. Ca‘fer. Kitâbü’l-Harâc ve sınâʿat(sanʿat)i’l-kitâbe. Bağdat: Dâru’r-Reşîd, 1401/1981.
• Nüveyrî, Ahmed b. Abdülvehhâb. Nihâyetü’l-ereb fî fünûni’l-edeb. thk. Muhammed Cabir Abdu’l-Ân el-Hînî. 33 Cilt. Kahire: Dâru’l-Kütüb ve’l-Vesâ’ik el-Kavmiyye, 1423/2002.
• Sıbt İbnü’l-Cevzî. Mirʾâtü’z-zamân fî târîhi’l-aʿyân. thk. Muhammed Berekât vd. 23 Cilt. Dımaşk: Dâru’r-Risâleti’l-Âlemiyye, 1434/2013.
• Sümer, Faruk, “Dihkân”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 9/289-290. İstanbul: TDV Yayınları, 1994.
• Taberî, Muhammed b. Cerîr. Târîhu’r-rusül ve’l-mülûk. thk. Muhammed Ebü’l-Fadl İbrahim. 11 Cilt. Beyrut: Dâru’t-Türâs, 1387/1967.
• Van, Vloten. Emevî Devrinde Arap Hâkimiyeti Şia ve Mesih Akideleri Üzerine Araştırma. çev. M. Said Hatipoğlu. Ankara: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 1986.
• Wellhausen, Julius. The Arab Kingdom and Its Fall. çev. Margaret Graham Weir. Calcutta: University of Calcutta, 1927.
• Ya‘kûbî. Târîhu’l-Ya‘kûbî. thk. Abdülemîr Mehnâ. 2 Cilt. Beyrut: Şeriketü’l-Aʿlemî, 1431/2010.
• Yâkût el-Hamevî. Mu‘cemü’l-büldân. 7 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdır, 1416/1995.
• Yazıcı, Tahsin, “Merzübân”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 29/255-256. Ankara: TDV Yayınları, 2004.
• Yıldız, Hakkı Dursun, “Berberîler”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 5/478-483. İstanbul: TDV Yayınları, 1992.
• Yiğit, İsmail, “Mevâlî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 29/424-426. Ankara: TDV Yayınları, 2004.
• Zeydân, Corcî. Târîhu’t-temeddüni’l-İslâmî. 5 Cilt. Kahire: Müessesetü Hindâvî li’t-Taʿlîm ve’s-Sekâfe, 1433/2012.