Fıkıh Literatüründeki Siyer Rivayetlerinin Güvenilirliği Problemi: Urve’den Ebû Ubeyd’e Siyerin İntikali

Yıl 2025, Cilt: 8 Sayı: 1, 206 - 222, 15.06.2025

Saffet Kurt , Levent Öztürk

https://doi.org/10.52637/kiid.1611295

Öz

Çalışma, fıkıh eserlerinde siyer rivayetlerine niçin yer verildiğini ve Ebû Ubeyd’in (öl. 224/838) Kitâbü’l-Emvâl’inde bulunan Urve b. Zübeyr’e (öl. 94/713) ait siyer rivayetlerinin aktarım sürecini analiz etmektedir. Hadislerin en erken 100/719 yılına tarihlendiği görüşü, bazı araştırmacılar tarafından fıkıh eserlerindeki siyer malzemesi için de geçerli kabul edilmektedir. Bu bağlamda iki farklı görüş öne çıkmaktadır. Joseph Schacht’ın (öl. 1969) öncülüğünü yaptığı grup, bu verilerin en erken hicrî ilk asra tarihlendiğini ve sahih olmadıklarını öne sürmektedir. İkinci grupta yer alan Andreas Görke ve Marco Schöller, söz konusu rivayetlerin ilk râvilerine ait olmalarından dolayı güvenilir olduklarını ifade etmekle birlikte sonraki aktarım süreçlerinin titiz olmadığını ileri sürerek metinlerin değişime uğramış olabileceğini iddia etmektedirler. Bu makalenin amacı ise Urve’den Ebû Ubeyd’e kadar her bir râvinin verilerini nerede ve hangi edâ yöntemiyle elde ettiğini cerh-ta‘dîl ile tabakât eserlerindeki biyografilerinden hareketle tespit etmektir. Araştırma, Urve’nin 18 siyer rivayetini mercek altına almaktadır. Söz konusu rivayetlerden dördü oğlu Hişâm (öl. 146/763), onun evlatlığı Ebü’l-Esved (öl. ?) ve geriye kalan dördü, öğrencisi İbn Şihâb ez-Zührî (öl. 124/742) tarikiyle Ebû Ubeyd’e ulaşmaktadır. Çalışma, Urve’nin ve Urve’den sonraki her bir râvinin hangi edâ yöntemiyle bilgi edindiğini ve öğrencilerin hocalarıyla nerede karşılaştığını tespit eder. Siyer malzemesini kıraat yöntemiyle elde eden Urve’nin öğrencilerinin söz konusu verileri öğrencilerine münâvele, icâzetli kitâbet ve semâ yöntemleriyle aktardıklarını belirlemeye çalışmaktadır. Açıkça edâ yönteminin belirtilmediği fakat hoca-talebe karşılaşmasının gerçekleştiği aktarımlarda semâ veya kıraat metodunun olabileceğini varsaymaktadır. Makale, Ebû Ubeyd’in ise ilgili verileri Bağdat, Kûfe ve Mısır’da semâ veya kıraat yöntemiyle elde ettiğini saptamaktadır. Netice itibariyle araştırma, Urve’nin siyer rivayetlerinin Ebû Ubeyd’e kadar hangi yöntemlerle nakledildiğini takip etme ve ilgili verilerin tutarlı bir nakil sürecinden geçtiğini ortaya koyma amacındadır.

Anahtar Kelimeler

İslam Tarihi , Fıkıh Literatürü , İsnad , Urve b. ez-Zübeyr , Ebû Ubeyd

Etik Beyan

Bu çalışmanın bütün aşamalarında etik kurallarına riayet ettiğimizi beyan ediyoruz.

Destekleyen Kurum

Bu çalışma herhangi bir finansman ya da destek almamıştır.

Teşekkür

Bu çalışmayı değerlendirerek kıymetli görüş ve önerileriyle katkı sunan Prof. Dr. Ahmet Yücel, Prof. Dr. Halit Özkan ve Arş. Gör. Ömer Faruk Maden’e teşekkür ederiz. Ayrıca Almanca kaynaklara ulaşmamıza vesile olan Dr. Ahmet Aytep’e ve yazım sürecinde desteğini esirgemeyen Zekeriya Sarı’ya müteşekkiriz.

The Reliability Problem of Sīrah Narrations in Fiqh Literature: The Transmission of Sīrah from ʿUrwah to Abū ʿUbayd

Öz

This study investigates why Sīrah narrations are included in fiqh literature and analyzes the transmission process of narrations attributed to ʿUrwah ibn al-Zubayr (d. 94/713) as found in Abū ʿUbayd’s (d. 224/838) Kitāb al-Amwāl. The view that hadiths can be dated no earlier than the first century AH is extended by some researchers to Sīrah material in fiqh texts. Two main perspectives shape this discussion. The first, led by Joseph Schacht (d. 1969), argues that these narrations can be dated to the first century AH at the earliest and considers them inauthentic. The second, represented by Andreas Görke and Marco Schöller, suggests that while these narrations are reliable due to their attribution to early transmitters, subsequent transmission processes may not have been meticulous. This study aims to determine where and how each narrator from ʿUrwah to Abū ʿUbayd acquired these narrations and the methods they used, relying on biographical information from jarḥ wa-taʿdīl and ṭabaqāt literature. It focuses on 18 narrations attributed to ʿUrwah, of which 4 were transmitted through his son Hishām (d. 146/763), 10 through his adopted son Abū al-Aswad (d. ?), and 4 through his student Ibn Shihāb al-Zuhrī (d. 124/742). The study finds that these narrators used methods such as qirāʾah, samāʿ, and munāwala to transmit ʿUrwah’s narrations. In cases where explicit methods are not stated but teacher-student interactions are recorded, the use of samāʿ or qirāʾah is presumed. The findings also show that Abū ʿUbayd likely obtained these narrations through samāʿ or qirāʾah in Baghdad, Kūfa, and Egypt. In conclusion, the research traces the transmission process of ʿUrwah’s narrations to Abū ʿUbayd and demonstrates that they followed a consistent and reliable transmission process.

Anahtar Kelimeler

Islamic History , Fiqh Literature , Isnād , ʿUrwah b. al-Zubayr , Abū ʿUbayd

Kaynakça

• Âdil Abdülgâfûr Abdülgânî. Merviyyâtü ʿUrve b. ez-Zübeyr fi’s-siyeri ve’l-meğâzî. Medine: el-Câmiʿatü’l İslâmiyye Külliyetü’l-Hadîsi’ş-Şerîf, Doktora Tezi, 1413/1992.
• Akgün, Hüseyin. “İbn Şihâb ez-Zührî’ye (Öl. 124/742) Nispet Edilen Mısır Menşeli Bir Papirüsteki Rivâyetlerin Mütâbaat Bakımından İncelenmesi”. Din Bilimleri Akademik Araştırma Dergisi 20/2 (Eylül 2020), 651-687. https://doi.org/10.33415/daad.750836
• Âşıkkutlu, Emin, “Cerh ve Taʿdîl”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 7/394-401. Ankara: TDV Yayınları, 1993.
• Aycan, İrfan, “Urve b. Zübeyr”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 42/183-185. Ankara: TDV Yayınları, 2012.
• Aydınlı, Abdullah. Hadis Istılahları Sözlüğü. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2016.
• Bâcî, Ebü’l-Velîd Süleymân b. Halef. et-Taʿdîl ve’t-tecrîh li-men harrace lehû’l-Buhâriyyu fî’l-Câmiʿi’s-sahîh. thk. Ebû Lubâbe Hüseyn. 3 cilt. Riyad: Dâru’l-Livâ, 1406/1986.
• Bağdâdî, Ebû Bekr Ahmed b. Alî b. Sâbit el-Bağdâdî. Târîhu Bağdâd. thk. Beşşâr Avvâd Maʿrûf. 16 cilt. Beyrût: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 1422/2002.
• Buhârî, Ebû Abdullâh Muhammed b. İsmâil el-Buhârî. el-Câmiʿu’l-müsnedu’s-sahîhu’l-muhtasar. 9 cilt. Kahire: Dâru’ş-Şa‘b, 1407/1987.
• Cook, Michael. “The Opponents of the Writing of Tradition in Early Islam”. Arabica 44/4 (1997), 437-530. https://doi.org/10.1163/1570058972582317
• Crone, Patricia. Meccan Trade and the Rise of Islam. Princeton: Princeton University Press, 1987.
• Crone, Patricia-Cook, Michael. Hagarism: The Making of the Islamic World. London: Cambridge University Press, 1977.
• Çakan, İsmail Lütfi. Hadis Usûlü (Şekil ve Örneklerle). İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları (İFAV), 41. Basım, 2016.
• Dârekutnî, Ebü’l-Hasen Alî b. Ömer b. Ahmed. el-Mü’telif ve’l-muhtelif. thk. Muvaffak b. Abdullah b. Abdülkadir. Beyrût: Dârü’l-Garbi’l-İslamî, 1406/1986.
• Demircan, Adnan. “Biyografik Eserler” İslam Tarihi Kaynakları. ed. Adnan Demircan. İstanbul: Mana Yayınları, 2019.
• Ebû Nuaym, Ahmed b. Abdullâh b. Ahmed el-İsfahânî. Hilyetü’l-evliyâ ve tabakâtü’l-asfiyâ. 10 cilt. Mısır: es-Sâ‘ade, 1394/1974.
• Ebû Ubeyd, Kâsım b. Sellâm el-Herevî el-Ezdî. Kitâbü’l-Emvâl. thk. Muhammed Halîl Herrâs. Mısır: Mektebetü’l-Külliyati’l-Ezheriyye; Darü’l-Fikr, 1401/1981.
• Ebû Yaʿlâ el-Halîlî, Halîl b. Abdullâh b. Ahmed el-Kazvînî. el-İrşâd fî maʿrifeti ʿulemâʿi’l-hadîs. thk. Muhammed Saîd Ömer İdrîs. 3 cilt. Riyad: Mektebetü’r-Rüşd, 1409/1988.
• Ebû Yûsuf, Yaʿkûb b. Şeybe es-Sedûsî. Mulahhas min müsnedi Yaʿkûb b. Şeybe. thk. Alî b. Abdullâh es-Sayyâh. Kahire: Dâru İbni’l-Cevzî, 1430/2009.
• Goldziher, Ignaz. İslam Kültürü Araştırmaları. çev. Mehmed Said Hatiboğlu - Cihad Tunç. 2 Cilt. Ankara: OTTO Yayınları, 2019.
• Görke, Andreas - Schoeler, Gregor. “En Erken Siyer Metinlerinin Yeniden İnşası ʿUrve b. ez-Zubeyr Külliyatında Hicret”. çev. Öznur Özdemir. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 56/2 (Aralık 2015), 165-177.
• Görke, Andreas. “İlk İslâm Âlimlerine Göre Megâzî ile Hadis Arasındaki İlişki”. çev. Kevser Özdoğan. Hitit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 18/36 (2019), 685–706. https://doi.org/10.14395/hititilahiyat.534401
• Görke, Andreas. “The Relationship Between Maghāzī and Hadīth in Early Islamic Scholarship”. Bulletin of the School of Oriental and African Studies, University of London 74/2 (Haziran 2011), 171–185. https://doi.org/10.1017/S0041977X11000012
• Hatîb el-Bağdâdî, Ebû Bekir Ahmed b. Ali. el-Kifâye fî ʿilmi’r-rivâye. thk. Mâhir Yâsîn el-Fahl. 2 cilt. Riyad: Dâru İbni’l-Cevzî, 1432/2011.
• Hatîb el-Bağdâdî, Ebû Bekr Ahmed b. Alî. Takyîdü’l- ʿilm. Beyrût: İhyâü’s-Sünneti’n-Nebeviyye, t.y.
• Horovitz, Josef. İslami Tarihçiliğin Doğuşu. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2019.
• Hoyland, Robert. “Writing the Biography of the Prophet Muhammad: Problems and Solutions”. History Compass 5/2 (Mart 2007), 581-602. https://doi.org/10.1111/j.1478-0542.2007.00395.x
• İbn Abdilberr, Ebû Ömer Yûsuf b. Abdullâh b. Muhammed el-Kurtubî. el-İstîʿâb fî maʿrifeti’l-ashâb. thk. Alî Muhammed Muʿavvid-Âdil Abdulmevcûd. 4 cilt. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1415/1994.
• İbn Abdilberr, Ebû Ömer Yûsuf b. Abdullâh b. Muhammed. el-İntikâ fî fedâîli’s-selâŝeti’l-ʾeʾimmeti’l-fukahâ. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1350/1931.
• İbn Adî, Ebû Ahmed Abdullâh b el-Cürcânî. Esâmî men ravâ Muhammed Muʿavvid ʿanhum Muhammed b. İsmâʿîl el-Buhârî min meşâyihihî. thk. Âmir Hasan Sabrî. Beyrût: Dâru’l-Beşâiri’l-İslâmiyye, 1414/1993.
• İbn Asâkir, Ebû’l-Kâsım Alî b. el-Hasen (öl. 571/1176). Târîhu Dimeşk. thk. Ömer b. Garâme el-Amravî. 80 cilt. Dımaşk: Dâru’l-Fikr, 1415/1995.
• İbn Ebî Hâtim, Ebû Muhammed Abdurrahman b. Muhammed er-Râzî. el-Cerh ve’t-taʿdîl. Haydarâbâd: Tabʿatu Meclis-i Dâîreti’l-Maʿârifi’l-ʿOŝmâniyye, Dâr-u İhyâi’t-Turâŝi’l-Arabî, 1371/1952.
• İbn Ebî Hayseme, Ebû Bekir Ahmed b. Ebî Hayseme. et-Târîhu’l-Kebîr. thk. Salâh b. Fettî. 4 cilt. Kahire: el-Fârûku’l-Hadîse, 1427/2006.
• İbn Ebî Yaʿlâ, Ebü’l-Hüseyn Muhammed b. Muhammed. Tabakâtu’l-Hanâbile. thk. Muhammed Hâmid el-Fakî. 2 cilt. Beyrût: Dâru’l-Maʿrife, t.y.
• İbn Hacer, Ebü’l-Fazl Şihâbüddîn Ahmed b. Alî b. Muhammed el-Askalânî. Fethu’l-bârî şerhu Sahîhi’l-Buhârî. thk. Muhibbuddîn el-Hatîb. 13 cilt. Beyrût: Dâru’l-Ma‘rife, 1379/1959.
• İbn Hacer, Ebü’l-Fazl Şihâbüddîn Ahmed b. Alî b. Muhammed el-Askalânî. Tehzîbü’t-tehzîb. Hindistan: Dâiretu’l-Maʿârifi’n-Nizâmiyye, 1326/1908.
• İbn Hibbân, Ebû Hâtim Muhammed el-Büstî. es-Sikât. thk. Şerefu’d-Dîn Ahmed. 9 cild. Lübnan: Dâru’l-Fikr, 1395/1975.
• İbn Saʿd, Ebû Abdullâh Muhammed b. Saʿd b. Menîʿ. et-Tabakâtü’l-kübrâ. thk. Alî Muhammed Ömer. 11 cilt. Kahire: Mektebetu’l-Hancî, 1421/2001.
• İbnü’l-Cezerî, Ebü’l-Hayr Şemsüddîn b. el-Cezerî Muhammed. Gâyetü’n-nihâye fî tabakâti’l-kurrâʿ. thk. Gotthelf Bergstraesser. 3 cilt. Kahire: Mektebetü İbn Teymiyye, 1351/1932.
• Juynboll, Gualtherus Hendrik Albert. Oryantalistik Hadis Araştırmaları. çev. Mustafa Ertürk. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2020.
• Kahveci, Nuri. “İslâmî İlimlerde Fıkıh-Siyer İlişkisi”. İslâmî İlimlerde Siyer. ed. Feyza Betül Köse. 77-92. Kahramanmaraş: SAMER, 2019.
• Kızıl, Fatma. “Sîret ya da Sünnet: Oryantalistler Tarafından Çizilen Sınırlar”. Hadis Tetkikleri Dergisi 13/2 (Aralık 2015), 7-25.
• Kızıl, Fatma. Müşterek Râvi Teorisi ve Tenkidi. Ankara: TDV Yayınları, 2019.
• Kızıl, Fatma. Oryantalistlerin Hadislerin Menşeini Tespite Yönelik Yöntemleri. Bursa: Uludağ Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2005.
• Lammens, Henri. “Qoran et tradition, comment fut composée la vie de Mahomed”. Recherches de Science Religieuse 1/1 (1910), 27–51.
• Mizzî, Cemâlüddîn Ebû’l-Haccâc Yûsuf b. Abdirrahmân Cemâlüddîn. Tehzîbu’l-kemâl fî esmâi’r-ricâl. thk. Beşşâr Avvâd Maʿrûf. 35 cilt. Beyrût: Müessesetü’r-Risâle, 1400/1980.
• Montgomery, James E. The Biography of Muhammad. çev. Uwe Vagelpohl. New York: Routledge, 2011.
• Motzki, Harald. İsnad ve Metin Bağlamında Hadis Tarihlendirme Metotları. çev. Bekir Kuzudişli. İstanbul: İz Yayıncılık, 2011.
• Mustafa es-Sibâi. es-Sünnetü ve mekânetuhâ fi’t-teşrîʿi’l-İslâmiyyi. Kahire: Dâru’s-Selâme, 2017.
• Öz, Şaban. İlk Siyer Kaynakları ve Müellifleri. İstanbul: İslam Tarih, Sanat ve Kültürünü Araştırma Vakfı, 2008.
• Özer, Salih. İsnad Analiz Yöntemleri: G.H.A. Juynboll, Joseph Schacht, Herald Motzki. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2017.
• Schacht, Joseph. ““Peygamberin Sünneti” Tabiri Hakkında”. çev. Mehmet Said Hatiboğlu. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 18/1 (1970), 81-84.
• Schacht, Joseph. The Origins of Muhammadan Jurisprudence. Oxford: Clarendon Press, 1950.
• Schöller, Marco. Exegetisches Denken und Prophetenbiographie: Eine quellenkritische Analyse der Sīra-Überlieferung zu Muhammads Konflikt mit den Juden. Wiesbaden: Harrassowitz, 1998.
• Sehâvî, Şemsuddîn Ebû’l-Hayr Muhammed b. Abdurrahmân b. Muhammed. et-Tuhfetu’l-latîfe fî târîhi’l-Medîneti’ş-şerîfe. 2 cilt. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1414/1993.
• Semʿânî, Ebû Saʿd Abdulkerîm b. Muhammed b. Mansûr el-Mervezî. Edebü’l-imlâ ve’l-istimlâʿ. thk. Marx Weisweiler. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1401/1981.
• Sezgin, Fuat. Buhârî’nin Kaynakları. İstanbul: İbrahim Horoz Basımevi, 1956.
• Tirmizî, Ebû Îsâ Muhammed b. Îsâ. es-Sünen. thk. Heyet. Kahire: Dârü’t-Te’sîl, 1435/2015.
• Topgül, Muhammed Enes. Rivayetten Râviye: Cerh-Taʿdîl Hükümleri Nasıl Oluştu? İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2019.
• Urve b. Zübeyr, Ebû Abdullah el-Esedî el-Kureşî. Meğâzî Rasûlillâh li-ʿUrve b. ez-Zübeyr. Riyad: Mektebetü’t-Terbiyeti’l-Arabî li-Düveli’l-Halîc, 1401/1981.
• Wansbrough, John E. The Sectarian Milieu: Content and Composition of Islamic Salvatıon History. Oxford: Oxford University Press, 1978.
• Yahyâ b. Maîn, Ebû Zekeriyyâ el-Bağdâdî. Suʿâlâtu İbni’l-Cuneyd. thk. Muhammed b. Alî el-Ezherî. Kahire: el-Fârûkû’l-Hadîse, 1428/2007.
• Yahyâ b. Maîn, Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b. Maîn. Târîhu İbn Maʿîn rivâyetu’d-Dârimî. thk. Ahmed Muhammed Nûr Seyf. Dımaşk: Dâru’l-Me‘mûn, 1401/1981.
• Yılmaz, Halil İbrahim. Urve b. Zübeyr (öl. 94/713). İstanbul: Siyer Yayınları, 2021.
• Yücel, Ahmed. Hadîs Istılahlarının Doğuşu ve Gelişimi. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2020.
• Zehebî, Ebû Abdullâh Muhammed b. Ahmed. Mîzânu’l-iʿtidâl fî nakdi’r-ricâl. thk. Muhammed Rıdvân v.d.. Dımaşk: Müessesetü’r-Risâle, 1430/2009.
• Zehebî, Ebû Abdullâh Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Osman. Siyeru aʿlâmi’n-nübelâ. 18 cilt. Kahire: Dâru’l-Hadîs, 1427/2006.
• Zehebî, Ebû Abdullâh Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Osman. Târîhu’l-İslâm ve vefeyâtü’l-(tabakātü’l-)meşâhîr ve’l-aʿlâm. thk. Beşşâr Avvâd Maʿrûf. 15 cilt. Beyrût: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 1424/2003.