Hint-Fars Dünyası ve Hicaz’da Bir Kitabın İzini Sürmek: Hatîb et-Tabrîzî’nin el-İkmâl’inin Dolaşımı ve Hint İlim Geleneğine Katkısı

Yıl 2025, Cilt: 8 Sayı: 1, 19 - 34, 15.06.2025

Selim Demirci , Muhammet Ali Tuzlu

https://doi.org/10.52637/kiid.1612934

Öz

İslâm tarihinde bazı eserler hem ilmî değeri hem de geniş coğrafyalara yayılmalarıyla öne çıkmış ve birçok İslam toplumunu etkilemiştir. Bu çerçevede, Hatîb et-Tebrîzî’nin (ö. 740/1339 sonrası?) temel hadis kaynaklarını bir araya getirdiği Mişkātü’l-Meṣābīḥ ile bu kitabın râvîlerini ele aldığı biyografik eseri el-İkmāl fī Esmāi’r-Ricāl, yalnızca yazıldıkları dönemde değil sonrasında da çeşitli İslâm beldelerinde hadis çalışmalarına yön veren temel metinler arasında yer almıştır. Söz konusu iki eserin etkisini en güçlü biçimde ortaya koyan bölgelerden biri Hint alt kıtasıdır. Hint alt kıtasındaki ilim geleneğinde el-İkmāl’e özel bir ilgi gösteren isimlerden biri olan Abdülhak Dihlevî (ö. 1052/1642), Mişkātü’l-Meṣābīḥ vasıtasıyla eserin bu coğrafyada tanınmasında ve hadis tedrisatına entegre edilmesinde önemli bir rol oynamıştır. Bu çalışma, 8./14. yüzyılda Tebriz’de Şiî İlhanlı yönetimi altında, ancak Sünnî geleneğe uygun şekilde telif edilen el-İkmāl’in 11./17. yüzyıl Hindistan’ında şekillenen ilim geleneği üzerindeki etkisini incelemeyi amaçlamaktadır. Ayrıca, eserin farklı coğrafi bölgelerdeki dolaşımı üzerinden, klasik dönem biyografik tarih yazımındaki yeri ve konumu değerlendirilmekte ve özellikle Abdülhak Dihlevî’nin ilmî yaklaşımı çerçevesinde el-İkmāl’in Hint coğrafyasında nasıl yeniden konumlandığı analiz edilmektedir. Çalışmada yöntem olarak, ilgili kaynakların karşılaştırmalı okumalarıyla desteklenen muhteva analizi yaklaşımı benimsenmiştir. Metnin içeriği, isnad yapısı ve râvî tercihleri analiz edilerek el-İkmāl’in nasıl yeniden anlamlandırıldığı aydınlatılmaya çalışılmıştır. Böylelikle el-İkmāl’in telif edildiği dönemdeki değeri ve sonrasında farklı bölgeler üzerindeki dönüşüm süreci birlikte değerlendirilmiştir. Sonuç olarak bu makale, Dihlevî’nin özellikle ilk bin yılın sonunda Hicaz’da aldığı eğitimin ardından Hatîb et-Tebrîzî’nin eserleriyle kurduğu ilişkinin, Hint alt kıtasındaki hadis ilminin gelişim seyrini anlamlı ölçüde etkilediğini savunmaktadır. Nitekim bu etkileşim, klasik hadis mirasının bölgesel ilmî gelenekler içinde yeniden yorumlanarak sonraki nesillere aktarılmasına da zemin hazırlamıştır.

Anahtar Kelimeler

Hadis , İslam Tarihi ve Medeniyeti , Hatîb et-Tebrizî , Abdülhak Dihlevî , Mişkâtü'l-Mesâbîh , el-İkmâl

Tracing the Footprints of a Book in the Indo-Persianate World and Hijaz: The Circulation of Khatīb al-Tabrīzī’s al-Ikmāl and Its Contribution to the Indian Scholarly Tradition

Öz

Throughout Islamic history, certain works have stood out for both their scholarly significance and their wide geographical dissemination, leaving lasting impressions across diverse Muslim societies. In this context, Mishkāt al-Masābīh, a compilation of foundational hadith sources by al-Khatīb al-Tabrīzī (d. after 740 AH [?]), and his biographical companion work al-Ikmāl fî Asmâʾ al-Rijāl, which presents the transmitters featured in the compilation, are among the seminal texts that not only held influence during their own time but also guided hadith scholarship across various Islamic regions in subsequent centuries. One of the regions where these works had the most profound impact was the Indian subcontinent. Among the scholars who showed particular interest in al-Ikmâl within the intellectual tradition of the Indian subcontinent, ʿAbd al-Haqq Dihlavī (d. 1052/1642) played a pivotal role in introducing the work to this region and integrating it into hadith education, through his engagement with Mishkāt al-Masābīh. This article aims to examine the nature of al-Ikmāl, composed in Tabriz during the 8th/14th century under Shî‘î Ilkhanid rule yet firmly rooted in Sunni tradition, and to assess its influence on the Islamic scholarly tradition that developed in 11th/17th century India. Furthermore, by tracing the circulation of the work across different geographical regions, the study evaluates its position within classical biographical historiography and analyzes how al-Ikmāl was recontextualized in the Indian landscape, particularly through the scholarly approach of ʿAbd al-Haqq Dihlavī. The study employs a content analysis approach supported by comparative readings of relevant sources. It analyzes the textual content, isnad structures, and selection of transmitters to illuminate the interpretative frameworks through which al-Ikmāl was received and reinterpreted. In doing so, it evaluates both the original context of the text’s composition and its subsequent transformations in new intellectual and regional settings. The article argues that ʿAbd al-Haqq Dihlavī’s engagement with Tabrīzī’s works—particularly following his education in the Hijaz at the turn of the first millennium—had a significant impact on the trajectory of hadith scholarship in the Indian subcontinent. This interaction laid the groundwork for the reinterpretation and transmission of the classical hadith tradition within local scholarly frameworks, thereby ensuring its continuity across generations.

Anahtar Kelimeler

Ḥadīth , Islamic history and civilization , al-Khaṭīb al-Tabrīzī , ʿAbd al-Ḥaqq Dihlavī , Mishkāt al-maṣābīḥ , al-Ikmāl fī asmāʾ al-rijāl

Kaynakça

• Altıkulaç, Tayyar. “Zehebî’”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 44/180-188. İstanbul: TDV Yayınları, 2013.
• Akbaş, Mustafa Yasin. “Meṣābīḥu’s-Sunne Şerh Literatürü”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 63/1 (2022), 33-80. https://doi.org/10.33227/auifd.978373
• ʿAydarūs, ʿAbd al-Qādir. Nūr al-sāfir ‘an akhbār al-qarn al-‘āshir. ed. Mahmūd al-Arnaʾūt. Beirut: Dār al-Sadr, 2001.
• Aydın, Ahmet. Yavana İslam Medeniyetinin Büyük Havzası: Hint. İstanbul: Ketebe, 2021.
• Banerjee, Sushmita. “Persian Literati, Islam and Politics in Early Modern South Asia: Being a Muslim in ‘Abd al-Haqq Dehlawī’s Texts”. South Asia: Journal of South Asian Studies 46/46 (2024), 1115-1133. https://doi.org/10.1080/00856401.2024.2279391
• Blecher, Joel. Said the Prophet of God. California: Universty of California Press, 2018.
• Daudi, Zaferullah. Pakistan ve Hindistan’da Hadis Çalışmaları. İstanbul: İnsan Yayınları, 1995.
• Demirci, Selim. “Bir Tedris Metni Olarak Mişkâtü’l-Mesâbîh”. Balıkesir Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 14 (2021), 251-273.
• Demirci, Selim. “el-Hatîb et-Tebrizî ve Mişkâtü’l-Mesābîh’i Üzerine”. Hadis Tetkikleri Dergisi 12/2 (2014), 95-113.
• Demirci, Selim. “Memlükler Dönemi İlim Geleneği - II”. Etki̇lenme-Esinlenme ve Ötesine Geçme: Memlük Birikiminin Hint Alt Kıtasına Etkisi. ed. Gürzat Kami vd. 247-269. İstanbul: Istanbul University Press, 2024.
• Dhahabī, Shams al-Din al-. al-Kāshif fī Maʿrifat man lahu Riwāya fi ’l-Kutub al-Sitta. Jeddah: Dār al-Qibla, 1992.
• Dihlavī, ʿAbd al-Haqq. Akhbār al-Akhyār. trans. Mawlānā Subhān Mahmūd - Mawlānā Muhammad Fādil. Delhi: Noor Publishing House, 1990.
• Dihlavī, ʿAbd al-Haqq. Lamaʿāt al-Tanqīh. ed. Taqi al-Dīn al-Nadwī. Beirut: Dār al-Kutub al-ʿIlmiyya, 2020.
• Gümüş, Sadreddin. “Cürcânî, Seyyid Şerîf”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 8/134-136. İstanbul: TDV Yayınları, 1993.
• Haq, Muhammad Fazal - Qureshi, Hafiz Muhammad Faisal. “Mishkat al-Masabih per Sheikh ‘Abd al-Haqq Muhaddith Dehlawī ke kām kā jaaiza”. Al-Amir Research Journal for Islamic Studies 2/2 (2021), 1-15.
• Haytamī, Ibn Hajar al-. Fath al-Ilāh fī sharh Mishkāt al-Masābīh. ed. Ahmad Farid al-Mazidi. Beirut: Dār al-Kutub al-ʿIlmiyya, 2015.
• Ibn Battuta. Ibn Battuta Seyahatnamesi. trans. A. Sait Aykut. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2000.
• India & Sri Lanka. ’t Goy: Antiquariaat Forum & Asher Rare Books, 2020.
• Ishaq, Muhammad. India’s Contribution to the Study of Hadith Literature. Dhaka: University of Dacca, 1955.
• John Kitto (ed.). “Moslem Traditionary Customs’”. The Journal of Sacred Literature. London: C. Cox, 1848.
• Jurjānī, Sayyid al-Sharīf al-. Ḥāshiya ‘alā Mishkāt al-Masābīh. Karachi: Maktaba al-Bushrā, 2012.
• Kallek, Cengiz. “Ibn Hacer el-Heytemî”. Turkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 19/531-534. İstanbul: TDV Yayınları, 1999.
• Khaliq Ahmad. “Fettenî”. Turkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları, 1995.
• Khān, Siddiq Hasan. Abjad al-ʿUlūm. Dimashq: Manshurat, 1978.
• Khān, ʿAlīm Ashraf. Hayāt ʿIlm wa Khidmāt Shaykh ʿAbd al-Haqq Dihlavī. New Delhi: Islamic Wonders Bureau, 2001.
• Khānpurī, ʿAbd al-Rashīd al-Nadwī al-. Malik al-Muhaddithīn ʿAllāmah Muhammad b. Tāhir al-Patanī al-Gujarātī. Gujarat: Adab al-Islāmī, 2010.
• Kugle, Scott. Hajj to the Heart (Sufi Journeys across the Indian Ocean). Chapel Hill: The University of North Carolina Press, 2021.
• Kumullāʾī, Muhammad Hifzur Rahmān. al-Budūr al-Mudiyya fī Tarājim al-Hanafiyya. Dakka: Dār al-Salih, ts.
• Kutlay, Halil İbrahim. al-Imām ʿAlī al-Qārī wa-āthāruh fî ‘ilm al-hadith. Beirut: Dār al-Bashā’ir al-Islāmiyya, 1987.
• Lefèvre, Corinne. “Mughal Early Modernity and Royal ādāb: Shaykh ʿAbd al-Haqq Muhaddith Dihlawī’s Sufi Voice of Reform”. Adab and Modernity. ed. Cathérine Mayeur-Jaouen. Leiden: Brill, 2020.
• Lucknawi, Abd al-Hayy al- - Abd al-Fattah Abū Ghudda. Dhafer al-amānī fī Muhtasari al-Jurjānī. Beirut: Maktaba al-Matbaa al-Islamiyya, 1416.
• Majid, Kulthūm ʿOmar al-. Madrasat al-Hadīth fī al-Hind fī al-Qarnayn al-‘Ashara wa al-Hādī ‘Ashar al-Hijrīyah. Abu Dhabi: Maktabat Ibn al-Qayyim al-Islāmiyyah, 2020.
• Mustawfi, Hamdullah al-. Tarih-i Guzide. trans. Mursel Ozturk. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2018.
• Nadwī, ʿAbd al-Wahhāb al- - Zafar, Sayyid Abū. Tadhkira ʿAllāmah Shaykh Muhammad b. Tāhir al-Muhaddith al-Patanī. Delhi: Dār al-Nadwah al-Musannifīn, 1954.
• Nizāmī, Khāliq Ahmad. Hayāt Shaykh ʿAbd al-Haqq Dihlavī. Lahore: Maktaba Rahmāniyya, 1985.
• Özaydın, Abdülkerim. “Hamdullah el-Mustevfî’”. Turkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. Istanbul: TDV Yayınları, 1997.
• Özşenel, Mehmet. “Sahih-i Buhârî Neşirleri: Sehârenpûrî Neşri ile II. Abdülhamid Neşrinin Karşılaştırılması”. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi 21 (2013), 457-484.
• Özşenel, Mehmet. Pakistan’da Hadis Çalışmaları. İstanbul: IFAV, 2014.
• Qādrī, Ahmad. Tadhkira Shaykh ʿAbd al-Haqq Muhaddith Dihlavī. Delhi: Dilshad Book Depot, ts.
• Qārī, ʿAli al-. Mirqāt al-mafātīh sharh Mishkāt al-Masābīh. ed. Jamāl ʿAytānī. Beirut: Dār al-Kutub al-ʿIlmiyya, 2001.
• Saharanpūrī, Halīl Ahmad. Badhl al-Majhūd fī Halli Sunan Abū Dāwūd. Beirut: Dār al-Bashā’ir al-Islāmiyya, 2006.
• Sainkaplan, İbrahim. Hicrî VIII. Asır Ricâl Tenkidi- Zehebî Örneği. Rize: University of Recep Tayyip Erdogan, Ph.D. Dissertation, 2023.
• Sakhawi, Shams al-Din al-. al-Daw’ al-Lāmi. Beirut: Dār al-Kutub al-ʿIlmiyya, 2003.
• Sakkār, Sāmî es-. “İbn Allân”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 19/307-308. İstanbul: TDV Yayınları, 1999.
• Tabrīzī, al-Khatīb al-. al-Ikmāl fī Asmāʾ al-Rijāl. ed. Ramadan b. Ahmad b. Ali. Beirut: Dar Ibn Hazm, 2003.
• Tabrīzī, Khatīb al-. Mishcat-ul-Masabih. trans. Arnold N. Matthews. Calcutta: T. Hubbard at the Hindoostanee Press, 1809.
• Tībī, Sharaf al-Din al-. Sharh Mishkāt al-Masābīh. thk. ʿAbd al-Hamīd Hindawī. Mecca: Maktaba Nizār Mustafā al-Bāz, 1997.
• Ünal, İsmail Hakkı. “Dihlevi, Abdulhak b. Seyfeddin”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Istanbul: TDV Yayınları, 1994.
• Ziriklī, Khayr al-Dīn al-. al-A‘lām. Beirut: Dar al-‘Ilm, 2002.