Borsa İstanbul'da XU100 Endeksi Volatilitesinin Belirleyicileri: Likidite, Döviz Kuru ve Yatırımcı Dinamikleri

Yıl 2025, Cilt: 17 Sayı: 33, 503 - 518, 09.12.2025

Esra Kır Gümüş , Aynur Süsay Alkan

https://doi.org/10.20990/kilisiibfakademik.1728051

Öz

Amaç: Çalışma, Türkiye finansal piyasalarında hisse senedi volatilitesini etkileyen temel belirleyicileri analiz etmeyi amaçlamaktadır. Ocak 2015 – Aralık 2024 dönemine ait aylık veriler kullanılarak yatırımcı türleri, piyasa likiditesi, VIX endeksi, döviz kuru ve enflasyon değişkenlerinin XU100 endeksi volatilitesi üzerindeki etkileri incelenmiştir.
Tasarım/Yöntem: XU100 endeksi volatilitesinin belirleyicileri ile uzun dönemli ilişkilerin varlığını test etmek amacıyla Gecikmesi Dağıtılmış Otoregresif (ARDL) Sınır Testi yöntemi uygulanmıştır. Modelde bağımlı değişken olarak XU100 endeksinin volatilitesi kullanılmıştır. Bağımsız değişkenler ise Amihud (2002) likidite azlığı ölçütü, USD/TL kuru, tüketici fiyat endeksi, VIX endeksi ile yerli ve yabancı yatırımcıların portföy değerlerinden oluşmaktadır.
Bulgular: Bulgular, XU100 endeksi volatilitesi ile modelde yer alan bağımsız değişkenler arasında uzun dönemli bir eşbütünleşme ilişkisinin bulunduğunu ortaya koymaktadır. Uzun dönem analiz sonuçlarına göre, yabancı yatırımcıların portföy değerleri volatilite üzerinde negatif ve istatistiksel olarak anlamlı bir etki yaratmaktadır. Buna karşılık, döviz kurundaki artışlar ve piyasa likiditesindeki azalma volatiliteyi pozitif ve anlamlı şekilde etkilemektedir.
Sınırlılıklar: Analiz yalnızca XU100 endeksi üzerinden gerçekleştirilmiş olup sektörel bazda farklılıklar dikkate alınmamıştır.
Özgünlük/Değer: Bu çalışma, Türkiye piyasasında volatilitenin yatırımcı türleri, piyasa likiditesi, VIX endeksi ve makroekonomik değişkenlerle birlikte değerlendirilmesine odaklanarak literatüre ampirik katkı sunmaktadır. Yabancı yatırımcıların ve likiditenin volatilite üzerindeki etkisine ilişkin elde edilen bulgular, gelişmekte olan ülkelerde finansal istikrarı önceleyen politika yapıcılar için yol gösterici niteliktedir.

Anahtar Kelimeler

Volatilite , ARDL Sınır Testi , Yatırımcı Yapısı , , Piyasa Likiditesi , Döviz Kuru

Kaynakça

• Ahmed, A., Bello, I., Salamatu, I. I., & Umar, A. C. (2018). Long-run relationship between Islamic stock indices and US macroeconomic variables. MPRA Paper No. 104167, 1-19. https://mpra.ub.uni-muenchen.de/104167/1/MPRA_paper_104167.pdf (Erişim Tarihi: 29.06.2025).
• Akar, C. (2004). Finansal piyasalarda volatilite: İMKB örneği. Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi.
• Akarım, Y. D. (2014). Yatırımcı duyarlılığı, piyasa likiditesi ve ekonomik büyüme arasındaki ilişki: Türkiye uygulaması. Dumlupınar Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 42, 269–286.
• Ali, M. (2021). Impact of macroeconomic variability on the stock market volatility of Bangladesh. BİLTÜRK Ekonomi ve İlişkili Çalışmalar Dergisi, 3(2), 66–86. https://doi.org/10.47103/bilturk.837413
• Alkan, S. (2024). Liquidity and market efficiency in Borsa Istanbul. Hacettepe Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, 42(3), 371–384. https://doi.org/10.17065/huniibf.1388807
• Alp, Ö. S., Canbaloglu, B., & Gürgün, G. (2021). Stock liquidity, stock price crash risk, and foreign ownership. Borsa Istanbul Review, 22(2), 477–486. https://doi.org/10.1016/j.bir.2021.06.012
• Amihud, Y. (2002). Illiquidity and stock returns: Cross-section and time-series effects. Journal of Financial Markets, 5(1), 31–56. https://doi.org/10.1016/S1386-4181(01)00024-6
• Arnes, S. K. (2014). Impact of macroeconomic indicators on stock market performance: The case of the Istanbul Stock Exchange. Master’s Thesis, MSc. Finance & Strategic Management. https://research.cbs.dk/files/58450158/sibel_arnes.pdf
• Baker, M., & Wurgler, J. (2006). Investor sentiment and the cross-section of stock returns. Journal of Finance, 61(4), 1645–1680. https://doi.org/10.1111/j.1540-6261.2006.00885.x
• Bekaert, G., Hoerova, M., & Duca, M. L. (2013). Risk, uncertainty and monetary policy. Journal of Monetary Economics, 60(7), 771–788. https://doi.org/10.1016/j.jmoneco.2013.06.003
• Bhowmik, D. D. (2013). Stock market volatility: An evaluation. International Journal of Scientific and Research Publications, 3(10), 1–17.
• Bhowmik, R., & Wang, S. (2020). Stock market volatility and return analysis: A systematic literature review. Entropy, 22(5), 1-18. https://doi.org/10.3390/e22050522
• Brown, R. L., Durbin, J., & Evans, J. M. (1975). Techniques for testing the constancy of regression relationships over time. Journal of the Royal Statistical Society Series B: Statistical Methodology, 37(2), 149–163. https://doi.org/10.1111/j.2517-6161.1975.tb01532.x
• Brunnermeier, M. (2009). Deciphering the liquidity and credit crunch 2007–08. Journal of Economic Perspectives, 23(1), 77–100. https://doi.org/10.1257/jep.23.1.77
• Castagna, A., & Fede, F. (2013). Measuring and managing liquidity risk (1st ed.). John Wiley & Sons. Cheriyan, N. K., & Lazar, D. (2019). Size effect in market-wide liquidity commonality: Evidence from the Indian stock market. Organizations and Markets in Emerging Economies, 10(2), 335–355. https://doi.org/10.15388/omee.2019.10.17
• Cho, J., & Lee, J. (2006). An integrated model of risk and risk-reducing strategies. Journal of Business Research, 59(1), 112–120. https://doi.org/10.1016/j.jbusres.2005.03.006
• Choi, J. H., & Munro, D. (2022). Market liquidity and excess volatility: Theory and experiment. Journal of Economic Dynamics and Control, 139, 104442. https://doi.org/10.1016/j.jedc.2022.104442
• Coşkun, M., Bozkurt, G., & Yavuz, M. S. (2023). Borsa İstanbul 100 endeksini etkileyen yatırımcı profilleri: Yerliler mi yabancılar mı? Ekonomi, Politika ve Finans Araştırmaları Dergisi, 8(2), 263–282. https://doi.org/10.30784/epfad.1284498
• Çakır, Ö., & Özkul, G. (2023). Türkiye’de döviz kuru oynaklığı ile borsa endeks oynaklığı arasındaki etkileşim. Süleyman Demirel Üniversitesi Vizyoner Dergisi, 14(100. Yıl Özel Sayısı), 232-253. ps://doi.org/10.21076/vizyoner.1335725
• Çifçi, G., & Reis, Ş. G. (2020). Risk iştahı ile piyasa likiditesi arasındaki nedensellik ilişkisi. Ekonomi Politika ve Finans Araştırmaları Dergisi, 5(2), 389–403. https://doi.org/10.30784/epfad.687595
• Demir, C. (2019). Macroeconomic Determinants of Stock Market Fluctuations: The Case of BIST-100. Economies, 7(1), 2-14. doi:10.3390/economies7010008
• Dickey, D. A., & Fuller, W. A. (1979). Distribution of the estimators for autoregressive time series with a unit root. Journal of the American Statistical Association, 74(366a), 427–431. https://doi.org/10.1080/01621459.1979.10482531
• Dickey, D. A., & Fuller, W. A. (1981). Likelihood ratio statistics for autoregressive time series with a unit root. Econometrica, 49(4), 1057–1072. https://doi.org/10.2307/1912517
• Ertaş, F. C., & Özkan, O. (2018). Piyasa etkinliği açısından adaptif piyasa hipotezi’nin test edilmesi: Türkiye ve ABD hisse senedi piyasaları örneği. Finans Politik ve Ekonomik Yorumlar, (642), 223–240.
• Forbes, K. J., & Rigobon, R. (2002). No contagion, only interdependence: Measuring stock market comovements. The Journal of Finance, 57(5), 2223–2261. https://doi.org/10.1111/0022-1082.00494
• García, C. B., Salmerón, R., García, C., & García, J. (2020). Residualization: justification, properties and application. Journal of Applied Statistics, 47(11), 1990-2010. https://doi.org/10.1080/02664763.2019.1701638 Guo, H. (2002). Stock market returns, volatility, and future output. Federal Reserve Bank of St. Louis Review, 84(5), 75–86.
• Gupta, A., & Mishra, R. (2024). A comprehensive study of stock market volatility: Types, determinants, and measurement methods. International Journal for Multidisciplinary Research (IJFMR), 6(6), 1–14.
• Gün, M. (2020). Döviz kuru volatilitesinin doğrusal ve doğrusal olmayan yöntemler ile incelenmesi. İstanbul Ticaret Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 19(39), 952–974. https://doi.org/10.46928/iticusbe.763980
• Hossain, T., & Siddiqua, P. (2024). Exploring the influence of behavioral aspects on stock investment decision-making: A study on Bangladeshi individual investors. PSU Research Review, 8(2), 467–483. https://doi.org/10.1108/PRR-10-2021-0054
• Hull, J. C. (2017). Options, futures, and other derivatives (9th ed.). Pearson Education. Karahan, C. C., & Soykök, E. (2023). On illiquidity of an emerging sovereign bond market. Economic Systems, 47(2), 101073. https://doi.org/10.1016/j.ecosys.2023.101073
• Kılıç, R., & Dilber, C. (2017). Türkiye’deki enflasyon ve dolar kuru volatilitesinin BIST-100 endeksi oynaklığı üzerindeki etkisi. Çankırı Karatekin Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 8(1), 164–174.
• Kılıç, S., Delikanlı, İ. U., & Alp, A. (2020). Impact of changes in foreign investors ownership on return, volatility and liquidity: A panel data analysis for BIST REIT market. Business and Economics Research Journal, 11(2), 397–411. https://doi.org/10.20409/berj.2020.245
• Koosakul, S., & Shim, I. (2017). The beneficial aspect of FX volatility for market liquidity (BIS Working Papers No. 629). Bank for International Settlements. https://www.bis.org/publ/work629.htm
• Köse, A. K., & Akkaya, M. (2016). Beklenti ve güven anketlerinin finansal piyasalara etkisi: BIST 100 üzerine bir uygulama. Bankacılar Dergisi, 99, 3-15.
• Lawal, N. A., & Okunola, O. E. (2012). Stock prices, stock market operations and Nigeria’s economic growth: A Granger causality modelling. Global Advanced Research Journal of Management and Business Studies, 1, 375–383.
• Muzaffar, Z., & Malik, I. R. (2024). Market liquidity and volatility: Does economic policy uncertainty matter? Evidence from Asian emerging economies. Plos one, 19(6), 1-13. https://doi.org/10.1371/journal.pone.0301597
• Neffelli, M., & Resta, M. (2018). Is VIX still the investor fear gauge? Evidence for the US and BRIC markets. arXiv. https://arxiv.org/abs/1806.07556
• Nasseh, A., & Strauss, J. (2000). Stock prices and domestic and international macroeconomic activity: A cointegration approach. The Quarterly Review of Economics and Finance, 40(2), 229–245. https://doi.org/10.1016/S1062-9769(99)00054-X
• Orabi, M. M. A., & Alqurran, T. A.A. (2015). Effect of volatility changes on emerging stock markets: The case of Jordan. Journal of Management Research, 7(4), 132-143. http://dx.doi.org/10.5296/jmr.v7i4.7463
• Özkaya, A., & Altun, Ö. (2024). Domestic and global causes for exchange rate volatility: Evidence from Turkey. SAGE Open, 14(2), 1–14. https://doi.org/10.1177/21582440241243200
• Pavabutr, P., & Yan, H. (2007). The Impact of Foreign Portfolio Flows on Emerging Market Volatility: Evidence from Thailand. Australian Journal of Management, 32(2), 345–368. https://doi.org/10.1177/031289620703200209
• Pesaran, M. H., Shin, Y., & Smith, R. J. (2001). Bounds testing approaches to the analysis of level relationships. Journal of Applied Econometrics, 16(3), 289–326. https://doi.org/10.1002/jae.616
• Saka Ilgın, K., & Sarı, S. S. (2020). Döviz kuru, faiz oranı ve enflasyon ile BİST Tüm ve BİST sektörel endeksler arasındaki ilişkinin ampirik analizi. Ekonomi, Politika ve Finans Araştırmaları Dergisi, 5(3), 485–510. https://doi.org/10.30784/epfad.693266
• Schwert, G. W. (1989). Why does stock market volatility change over time? The Journal of Finance, 44(5), 1115–1153. https://doi.org/10.1111/j.1540-6261.1989.tb02647.x
• Schwert, G. W. (1990). Stock volatility. Financial Analysts Journal, 46(3), 23–34. https://doi.org/10.2469/faj.v46.n3.23
• Sokpo, T., J., Iorember, P. T. and Usar, T. (2017). Inflation and stock market returns volatility: Evidence from the Nigerian stock exchange 1995Q1-2016Q4: An E-GARCH approach. International Journal of Econometrics and Financial Management, 5(2), 69-76.
• Sözen, Ç., Şeyranlıoğlu, O., & İspiroğlu, F. (2024). Causality Analysis between BIST-100, Investor Risk Appetite, Exchange Rate, Inflation and Interest Rate in Türkiye Economy. Uluslararası Ekonomi İşletme ve Politika Dergisi, 8(1), 24-37. https://doi.org/10.29216/ueip.1377184
• Sümer, E., & Aybar, Ş. (2016). Etkin piyasalar hipotezinin, finansal piyasaları açıklamadaki yetersizliği ve davranışsal finans. Erzincan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 9(2), 75–84.
• Şentürk, M. ve Dücan, D. (2014). Türkiye’de döviz kuru-faiz oranı ve borsa getirisi ilişkisi: Ampirik bir analiz. Business and Economics Research Journal, 5(3), 67-80. Erişim Adresi http://www.berjournal.com/
• Şengönül, A., Karadaş, H. A., & Koşaroğlu, Ş. M. (2018). Makroekonomik değişkenler ve finansal değişkenlerin uzun dönem ilişkisi: SVAR analizi. BDDK Bankacılık ve Finansal Piyasalar Dergisi, 12(1), 63-85.
• Uzun, U., & Güngör, B. (2017). Borsa endeksleri ile ülkelerin seçilmiş makroekonomik göstergeleri arasındaki ilişkinin uluslararası boyutta incelenmesi. Abant İzzet Baysal Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 17(4), 1–30.
• Yahaya, A., John, S. A., Adegoroye, A., & Olorunfemi, O. A. (2023). Stock market liquidity and volatility on the Nigerian Exchange Limited (NGX). World Journal of Advanced Research and Reviews, 20(3), 147–156. https://doi.org/10.30574/wjarr.2023.20.3.2333
• Yıldırım, B. D. (2011). Türkiye’nin finansal piyasa likiditesi, ölçümü ve analizi. Central Bank Review, 11(1), 11–28.
• Yıldırım, İ. (2021). Volatilite Endeksi ve Dolar Kurunun BIST100 Endeksi Üzerindeki Etkisi: ARDL Sınır Testi Örneği. İnsan ve Toplum Bilimleri Araştırmaları Dergisi, 10(2), 1955-1970. https://doi.org/10.15869/itobiad.863278
• Yurtoğlu, Y., & Süsay, A. (2023). Yatırımcı duyarlılığının pay piyasası yatırımlarına etkisi: Borsa İstanbul’dan kanıtlar. Ömer Halisdemir Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, 16(3), 881-891. https://doi.org/10.25287/ohuiibf.1291847