Structure and Functions of “-DI + personal ending+ ėrse” in Chagatai Turkish Texts

Yıl 2019, Sayı: 15, 37 - 80, 18.09.2019

Ümit Eker

https://doi.org/10.5281/zenodo.3445497

Öz

“-DI
+ personal ending + ėrse” structure that corresponds to past tense clause in
Turkish has functioned as verbal adverb as from Old Turkish period. Use of related structure
was rare in Old Turkish Period; it gained intensity in Karakhanid Turkish and
hit the top in Khorezmian Turkic Language. Verbal adverb function continued in
Chagatai Turkish, to a lesser extent Khorezmian Turkic Language. However, it
gave place to other suffix and structures in Modern Uzbek Turkish sequent of
Chagatai Turkish.

There
have been conducted many studies on verbal adverb function of“-sA” conjunctive
suffix. “-DI + personal ending + ėrse” type of “-sA” suffix was analyzed in this study.
Functions of this type in Chagatai Turkish were reviewed as well.

Anahtar Kelimeler

Turkish Language, Chagatai Turkish, Verbal Adverb Suffix, Structure of “-DI + Personal Ending + ėrse”, “-sA” Suffix

Çağatay Türkçesi Metinlerinde “-DI + şahıs eki + ėrse” Yapısı ve İşlevleri

Öz

Türk dilinde genel olarak görülen geçmiş zamanın şartını karşılayan “-DI
+ şahıs eki + ėrse” yapısı Eski Türkçe döneminden başlayarak zarf-fiil işlevini
de üstlenmiştir. Yapının kullanımı, Eski Türkçe döneminde seyrek olup Karahanlı
Türkçesi döneminde yoğunluk kazanmış, Harezm Türkçesi döneminde zirve noktaya
ulaşmıştır. Zarf-fiil işlevi Harezm Türkçesindeki kadar olmasa da Çağatay
Türkçesinde de devam etmiş ancak Çağatay Türkçesinin ardılı Modern Özbek
Türkçesinde yerini başka ek ve yapılara bırakmıştır.

“-sA” şart ekinin zarf-fiil işlevi üzerine birçok çalışma yapılmıştır. Bu
çalışmada ise “-sA” ekinin “-DI + şahıs eki + ėrse” şekli ele alınacak, bu
şeklin Çağatay Türkçesindeki işlevleri ortaya konulacaktır. 

Anahtar Kelimeler

Türk Dili, Çağatay Türkçesi, Zarf-Fiil Eki, “-sA” Eki, “-DI + Şahıs Eki + ėrse” Yapısı

Kaynakça

• Akar, Ali. Oğuzların Dili Eski Anadolu Türkçesine Giriş. Ötüken Yayınları. İstanbul, 2018.
• Arat, R. Rahmeti. Kutadgu Bilig II Çeviri. Türk Dil Kurumu Yayınları. Ankara, 1985.
• Arat, R. Rahmeti. Kutadgu Bilig I Metin. Türk Dil Kurumu Yayınları. Ankara, 2007. Ata, Aysu. Kısasü’l-Enbiyâ I, II. Türk Dil Kurumu Yayınları. Ankara, 1997.
• Atalay, Besim. Divanü Lûgat-it-Türk II, Türk Dil Kurumu Yayınları. Ankara, 2006.
• Banguoğlu, Tahsin. Türkçenin Grameri. Türk Dil Kurumu Yayınları. Ankara, 2000.
• Benzer, Ahmet. “-sA Ekinin İşlevleri ve Dilek-Şart Ayrımı”. SÜ Türkiyat Araştırmaları Dergisi. Sayı: 28. 2010, s. 131-140.
• Berbercan, M. Turgut. Buğra Tezkiresi I. Transkripsiyon II. Dil Özellikleri III. Tercüme IV. Dizin. Hâkim Yayınları. Ankara, 2012.
• Bilgegil, Kaya. Türkçe Dilbilgisi. Salkımsöğüt Yayınları. Erzurum, 2014.
• Bulak, Şahap. “-sA Ekinin İşlevleri”. AÜ Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi (TAED). Sayı: 46. 2011, s. 25-38.
• Coşkun, Volkan. Özbek Türkçesi Grameri. Türk Dil Kurumu Yayınları. Ankara, 2000.
• Çakan, Ayşegül. Atabetü’l-Hakayık. Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları. İstanbul, 2017.
• Çakmak, Serkan. Jarring Koleksiyonundan Uygurca Meslek Risaleleri. Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. Yayımlanmamış Doktora Tezi. Erzurum, 2016.
• Demir, Necati. Oğuzname Kazan Nüshası. Kesit Yayınları. İstanbul, 2015.
• Demir, Necati. Oğuzname İngiltere Nüshaları. H Yayınları. Ankara, 2016.
• Demirci, Ümit Özgür. Eski Türkçede Fiiller. Umuttepe Yayınları. Kocaeli, 2016.
• Develi, Hayati. “-sA Eki Nedir? Kip mi, Zarf-Fiil mi?”, İlmî Araştırmalar I. 1995, s. 91-94.
• Develi, Hayati. “{sA} Morfemli Yardımcı Cümleler ve Bunlarla Kurulan Birleşik Cümleler Üzerinde Bir İnceleme”. TDAY-Belleten. 1997, s. 115-152.
• Eckmann, Janos. Nehcü’l-Ferâdîs. (Haz: Semih Tezcan, Hamza Zülfikar). Türk Dil Kurumu Yayınları. Ankara, 2014.
• Eckmann, Janos. Çağatayca El Kitabı, (Çev. Günay Karaağaç), Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, 2017.
• Eker, Ümit. Misbâhu’l-Envâr İnceleme-Metin-Aktarım-Dizin-Tıpkıbasım. Sonçağ Yayınları. Ankara, 2017.
• Eker, Ümit. “Son Dönem Çağatay Türkçesiyle Yazılmış Risâle-i Yafındilik ‘Örtünme Risalesi’ Adlı Eser (Dil Özellikleri, Çevriyazı, Türkiye Türkçesine Aktarma, Tıpkıbasım)”. Uluslararası Uygur Araştırmaları Dergisi. Cilt: 2018/11, 2018, s. 75-98.
• Eker, Ümit. “Çağatay Türkçesiyle Yazılmış ‘Yetmiş İki Farz’ Adlı Eserin Söz Dizimi Özellikleri (Kelime Grubu İncelemesi-Çevriyazı-Aktarım-Tıpkıbasım)”. TÜRÜK Uluslararası Dil, Edebiyat ve Halkbilimi Araştırmaları Dergisi. Yıl: 6. Sayı: 14. 2018, s. 218-246.
• Eker, Ümit. “Çağatay Türkçesiyle Yazılmış Bir Risale: Dört İmam (Dil İncelemesi-Çevriyazı)”. II. Uluslararası Türklerin Dünyası Sempozyumu. 20-22 Nisan 2018, s. 239-255. Eker, Ümit. “Çağatay Türkçesiyle Yazılmış ‘Dört İmam’ Efsanesi (Dil İncelemesi-Çevriyazı- Türkiye Türkçesine Aktarım)”. Turkish Studies Languge / Literature. Cilt: 13/12. 2018, s. 631-681.
• Eraslan, Kemal. Eski Uygur Türkçesi Grameri. Türk Dil Kurumu Yayınları. Ankara, 2012.
• Ercilasun, Ahmet Bican. “Kâşgarlı Mahmud’da –sā-/-sē- Eki”. Makaleler-Dil-Destan-Tarih-Edebiyat. Akçağ Yayınları. Ankara, 2007.
• Ercilasun, Ahmet Bican.; Akkoyunlu, Ziyat. Dîvânu Lugâti’t-Türk Giriş-Metin-Çeviri-Notlar-Dizin, Türk Dil Kurumu Yayınları. Ankara, 2014.
• Erenoğlu, Neşe. “Türkiye Türkçesindeki -sA Eki ile Yeni Uygur Türkçesindeki -sA Ekinin Karşılaştırılması”. Uluslararası Uygur Araştırmaları Dergisi. Sayı: 1/2. 2013. s. 1-14.
• Ergin, Muharrem. Türk Dil Bilgisi. Bayrak Yayınları. İstanbul, 1993.
• Gabain, A. Von. Eski Türkçenin Grameri. (Çev: Mehmet Akalın). Türk Dil Kurumu Yayınları. Ankara, 1995.
• Gulcalı, Zemire. Aç Bars Hikâyesi. Türk Dil Kurumu Yayınları. Ankara, 2015.
• Gülsevin, Gürer. “Türkçede –sa Şart Gerundiumu Üzerine”. Türk Dili. Cilt: 1990/II. Sayı: 467. Kasım 1990, s. 276-279.
• Gülsevin, Gürer. “Türkiye Türkçesinde Birleşik Zarf-Fiiller”. AKÜ Sosyal Bilimler Dergisi. Cilt: II. Sayı: 2. 2001, s. 125-143.
• Gülsevin, Gürer. “{-sA} Zarf-Fiil Eki ve Türk Dilinde Zarf-Fiil Eklerinin Kişi Ekleri Alabilmesi Üzerine”. XII. Uluslararası Büyük Türk Dili Bildiri Kitabı. 25-28 Eylül 2017. Bükreş/Romanya, s. 431-440.
• Hacıeminoğlu, Necmettin. Harezm Türkçesi ve Grameri. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları. Ankara, 1997.
• Hacıeminoğlu, Necmettin. Karahanlı Türkçesi Grameri. Türk Dil Kurumu Yayınları. Ankara, 2003.
• Hamilton, James Russell. İyi ve Kötü Prens Öyküsü. Türk Dil Kurumu Yayınları. Ankara, 1998.
• Karaağaç, Günay. Lutfî Divanı Giriş-Metin-Dizin-Tıpkıbasım. Türk Dil Kurumu Yayınları. Ankara, 1997.
• Karaağaç, Günay. Türkçenin Dil Bilgisi. Akçağ Yayınları. Ankara, 2013.
• Karahan, Leyla. “Zarf-Fiil Eklerinde Genişleme Eğilimi ve -sA(r) Ekinin Yapısı”. Türk Dili Üzerine İncelemeler. Akçağ Yayınları. Ankara, 2011.
• Karahan, Leyla. “-sa/-se Eki Hakkında”. Türk Dili Üzerine İncelemeler. Akçağ Yayınları. Ankara, 2011.
• Karamanlıoğlu, A. Fehmi. Gülistan Tercümesi. Milli Eğitim Yayınları. İstanbul, 1978.
• Karasoy, Yakup. Şiban Han Dîvânı. Türk Dil Kurumu Yayınları. Ankara, 1998.
• Kargı Ölmez, Zuhal. Şecere-i Terâkime. Simurg Yayınları. Ankara, 1996.
• Kaya, Önal. Fevâyidü’l-Kiber. Türk Dil Kurumu Yayınları. Ankara, 1996.
• Korkmaz, Zeynep. “-sa/-se Dilek-Şart Kipi Eklerinde Bir Yapı Birliği Var mıdır?”. Türk Dili Üzerine Araştırmalar I. Türk Dil Kurumu Yayınları. Ankara, 1995.
• Korkmaz, Zeynep. Türkiye Türkçesi Grameri Şekil Bilgisi. Türk Dil Kurumu Yayınları. Ankara, 2009.
• Köktekin, Kazım. Yûsuf Emirî Dehnâme. Türk Dil Kurumu Yayınları. Ankara, 2013.
• Özdemir, Hakan. “Bir Nöbetleşme Hadisesi ve -sA Şart Ekine Yansımaları”. Karadeniz Araştırmaları. Sayı: 37, s. 199-207.
• Öztürk, Rıdvan. Uygur ve Özbek Türkçelerinde Fiil. Türk Dil Kurumu Yayınları. Ankara, 1997.
• Öztürk, Rıdvan.. Yeni Uygur Türkçesi Grameri, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, 2015.
• Tekin, Talat. Orhon Türkçesi Grameri. Ankara, 2003.
• Timurtaş, Faruk Kadri. Eski Türkiye Türkçesi. Enderun Yayınları. İstanbul, 1994.
• Toparlı, Recep. Mu’înü’l-Mürîd. Ankara Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Yayınları Erzurum, 1988.
• Uçar, Filiz Meltem. “Çağatay Türkçesinde –sA Ekinin İşlevleri”. The Journal of Social Science JASSS. Sayı: 48. 2016, s. 144-154.
• Üşenmez, Emek. Modern Özbek Türkçesi. Akademik Kitaplar. İstanbul, 2012.
• Yıldırım, Hüseyin. Özbek Türkçesi. Gazi Kitabevi. Ankara, 2012.
• Yıldırım, Talip. Hüseyin Baykara Dîvânı. Hat Yayınevi. İstanbul, 2010.
• Yücel, Bilal. Bâbür Dîvânı. Atatürk Kültür Merkezi Yayınları. Ankara, 1995.
•