Zeydî Usul-i Fıkhı Diye Bir Şey Var mı? Ekolün Tamamlanmış İlk Usul Kitabı Olan Nâtık bi’l-hakk’ın (340-424/951-1033) el-Muczî fî Usûli’l-fıkh Adlı Eseri Üzerinden Zeydî Usul Düşüncesinin Mahiyetine Dair Bir İnceleme

Yıl 2019, Sayı: 15, 369 - 387, 18.09.2019

Ahmet Temel Çevirmen: Sacide Ataş

https://doi.org/10.5281/zenodo.3445520

Öz

Bu çalışma yakın bir zamanda yazması
keşfedilerek basılan Zeydî çevreler tarafından ilk usul eseri olarak kabul
edilen el-Muczî fî usûli’l-fıkh adlı eseri incelemektedir. Mu’tezile
alimleriyle yakın bir mesai içinde olduğu bilinen en-Nâtık bi’l-hakk tarafından
yazılan, Zeydîyye’nin bu ilk usul eseri, fıkıh usulünde Zeydiyye ve Mu’tezile
etkileşimini tespit etmek için oldukça önemlidir. Bu çalışmada Zeydiyye’nin
iddiasının aksine bu eserin Mu’tezile’nin fıkıh usulü içerisinde sayılması
gerektiğini iddia ediyorum. Bu eserin bir bölümü Şerhu’l-Umed olduğu iddiasıyla
Mu’tezile alimlerinden Ebu’l-Huseyn el-Basrî’ye atfedilerek daha önce
basılmıştı. Bu makalede bu isabetsiz atıf da değerlendirilmektedir. Makale üç
bölümden oluşmaktadır. Girişin ardından ilk bölümde en-Nâtık bi’l-hakk’ın özlü
bir biyografisi verilecek, ikinci bölümde ise eserin müellife nispeti, içeriği
ve takip ettiği metot özetlenecektir. Son bölümde ise eserin Zeydiyye ve
Mu’tezile arasında kimliği konusu eserde yapılan atıflar dikkate alınarak ve
daha sonraki dönemden Mu’tezile alimi Ebu’l-Huseyn el-Basrî’nin el-Mu’temed
adlı eseri ve Zeydî alim Abdullah b. Hamza’nın Safvetu’l-ihtiyar adlı eseriyle
mukayese edilerek ele alınacak, eserin ve müellifin sonraki dönemde Zeydî fıkıh
usulü eserlerine etkisi ile çalışma hitama erecektir.

Anahtar Kelimeler

Zeydiyye, Usul, Fıkıh, el-Muczî, en-Nâtık bi’l-hakk

Was There a Zaydī usūl al-fiqh? Searching for the Essence of Zaydī Legal Theory in the School’s First Complete Usūl Work: al-Natiq bi-l-Haqq’s (340-424/951-1033) “al-Mujzī fī usūl al-fiqh”

Öz

This
paper examines a recently discovered and published text, al-Mujzī fī uşūl
al-fiqh, which the Zaydīs have commonly labeled as their school’s first written
work on uşūl al-fiqh. Written by al-Natiq bi-l-Haqq, who reportedly had close
relationships with Mu‘tazīlī scholars, this book is important for tracing the
essence of Zaydī legal theory and interrelation between the Zaydiyya and
Mu‘tazila in the field of uşūl al-fiqh. I argue that this work represents and
draws upon Mu‘tazīlī, as opposed to Zaydī, legal theory. A certain part of this
text was published earlier with attribution to Abū al-Husayn al-Başrī as a
section of his work Sharh al-‘umad. This attribution is also discussed within
the paper. The paper consists of three main sections: a brief biography of
al-Natiq bi-l-Haqq and a list of his works, the attribution of the text and an
outline of the structure and method in al-Mujzī, and an attempt to determine
the text’s identity by examining the authoritative voices in it and its
influence later Zaydī literature and by comparing certain cases to those
existing in a Mu‘tazilī uşūl text (al-Mu‘tamad) and a Zaydī uşūl text (Safwat
al-ikhtiyar).

Anahtar Kelimeler

Zaydiyya, Usul, Fiqh, el-Mujzi, al-Natiq bi-al-haqq

Kaynakça

• Abdullah İbn. Hamza. (2002). Safvetü’l-ihtiyâr fî usûli’l-fıkh. (İbrahim Yahya Dersî, Ed.). Sa’de: Merkezu Ehli’l-Beyt li’d-dirâsâti’l-İslâmiyye.
• Ebu’l-Huseyn el-Basrî. (1983). el-Mu’temed fî usûli’l-fıkh (c. 1). Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye.
• Ebu’l-Huseyn el-Basrî. (1989). Şerhu’l-Umed. (Zuneyd, Ed.) Medine-i Münevvere: Mektebetü’l-ulûm ve’l-hikem.
• el-Hatîb el-Bağdâdî, A. A. (2002). Târîhu Bağdâd (c. VIII). Beyrut: Dâru’l-ğarbi’l-İslâmî.
• en-Nâtık bi’l-hakk. es-Seyyid Ebū Ṭālib Yaḥya b. Ḥuseyn. (2011). Tavâli’u ilmi’l-kelâm el-Mu’tezilî: Kitâbu’l-usûl li Ebi Muhammed İbn. Hallâd el-Basrî ve şurûhuhû: Tab’a muhakkaka li ziyâdâti Şerhi’l-Usûl li’l-imâm en-Nâtık bi’l-hak Ebi Tâlib Yahyâ İbni’l-Huseyn İbn. Hârûn el-Buhtânî ez-Zeydî. (C. M. Adang). Leiden: Brill.
• en-Nâtık bi’l-hakk. es-Seyyid Ebū Ṭālib Yaḥya b. Ḥuseyn. (2013) el-Muczî fî usûli’l-fıkh (c. 1). ( Cadabân, Ed.) San’a, Yemen.
• en-Nâtık bi’l-hakk. es-Seyyid Ebū Ṭālib Yaḥya b. Ḥuseyn. (2001). el-İfâde fî târihi’l-eimmeti’sâde. (I. I. -D. Mueyyedî, Dü.) Sa’de, Merkezu Ehl-i Beyt li’d-Dirâsâti’l-İslâmiyye. en-Nâtık bi’l-hakk. es-Seyyid Ebū Ṭālib Yaḥya b. Ḥuseyn. (2001). Et-Tahrîr, Sa’de, Yemen: Mektebetü ehl-i beyt.
• en-Nâtık, b.-a, H. (2002). Teysîru’l-metâlib fî a’mali’s-seyyid Ebî Tâlib. (‘. A. El-Üzeyy, Dü.). San’a, Yemen, Müessesetü’l-imam Zeyd b. Ali es-Sekâfiyye.
• El-Kâdî, Abdülcebbar. i. -A. (1974). Fazlu’l-i’tizâl ve tabakâtu’l-Mu’tezile. Tunus: ed-Dâru’l-Tunûsiyye li’n-neşr.
• el-Kâdî, Abdülcebbar. i.-A, (1965). el-Muğnî fî ebvâbi’t-tevhîd ve’l-adl, (T. Huseyn, Ed.). Kahire: ed-Dâru’l-mısriyye li’t-te’lîf ve’n-neşr.
• er-Ressî. a.-Q. i. (2001). Mecmûu resâili’l-İmam el-Kâsım b. İbrahim er-Ressî. (‘. a.-K. Jadaban, Dü.). San’a, Yemen: Dâru’l-hikmeti’l-Yemeniyye.
• es-Saymerî. a.-H. (1985). Ahbâru Ebî Hanîfe ve Ashâbihi. Beyrut: Âlemü’l-kütüb.
• eş-Şehristânî. (1968). el-Milel ve’n-nihal (Cilt I). (A.a.-a. el-Vekîl, Dü.). Kahire: el-Müessesetü’l-Halebî.
• Hâdî ile’l-hakk, Y, -H. (2001). Mecmûu resâili’l-İmam el-Hâdî ile’l-hakk el-Kavîm Yahyâ ibni’l-Huseyn İbn. Kâsım ibn. İbrâhim aleyhimu’s-selâm: er-Resâilu’l-usûliyye. (‘. A. Şâzilî, Ed.). Amman: Müessesetü’l-İmâm Zeyd b. Ali es-Sekâfiyye.
• Hamza, Y. b. (2010). er-Risâletü’l-vâzia li’l-mu’tedîn an sebbi ashâbi Seyyidi’l-murselîn. Y. b. Hamza, Mecmûu’l-İmami’l-müeyyid Yahyâ b. Hamzâ’nın içinde. (s. 471). San’a, Yemen: Dâru’l-İmam Zeyd b. Ali li’t-tıbaa ve’n-neşr.
• İbn. Murteza. A. (n.d.). Minhâcu’l-vusûl ilâ mi’yâri’l-ukûl fî ilmi’l-usûl. (M. Sa’d, Dü.). Kâhire: Müessesetü’l-ihlâs li’t-tıbaa ve’n-neşr.
• İbn. Behrân. M.-Y. (2015, Temmuz 18). Kitâbu’l-kâfil bi-neyli’’l-su’ûl fî ilmi’l-usûl. 18 Temmuz, 2015’te alınmıştır, Staatsbibliothek zu Berlin-Preuβischer Kulturbesitsz: http://resolver.staatsbibliothek-berlin.de/SBB0000B49D00030000
• Lukmân, A.-S.-‘. (2004). el-Kâşif li zâvi’l-ukûl an vucûhi’l-meâni’l-kâfil bi neyli’s-sâul. (M.b. el-Mahtûrî, Ed.). San’a, Yemen: Mektebetü merkezi bedr li’t-tıbaa ve’n-neşr ve’t-tevzî’.
• Ressâs, A. (2009). Cevheretü’l-usûl ve tezkiratü’l-fuhûl. (A. ‘. Mâhizî, Dü.). Beyrut: Dâru ihyâi’t-turâsi’l-Arabî li’t-tıbâa ve’n-neşr ve’t-tevzî’.
• Sârimuddin el-Vezîr, I. (2001). el-Fusûlü’l-lü’lüiyye fî usûli’l-fıkhi’l-itrahi’z-zekiye. (M. Y. Azzân, Ed.). San’a, Merkezu’t-turâs ve’l-buhûsi’l-Yemenî.
• Yücel, F. (2011). Fıkıh Usulünde Zeydiyye Mu’tezile Etkileşimi. İslâmî İlimler Dergisi, VI (1), 255-274.
• Zysow, B. H. (2012). What makes a madhhab a madhhab: Zaydi debates on the structure of legal authority. Arabica (59), 332-371.