Kur’an ve Sünnete Göre Bitkiler ve Cansız Varlıklarda İdrak, Hisler ve Duyular

Yıl 2020, Sayı: 17, 169 - 203, 18.09.2020

Enes Salih

https://doi.org/10.5281/zenodo.4033477

Öz

Çağdaş dönemde bilimsel yaşamın gelişim kaydetmesiyle birlikte dış dünyadaki varlıklarla ilişkili kavramlar farklılaşmıştır. Bunun sonucunda insanın dünyaya bakışı değişmiş ve iletişim araçlarının insan bilgisi üzerindeki etkisi artmıştır. Geçmiş dönemlerde (insanlar arası) iletişim araçları işitme, görme ve konuşma ile sınırlıydı. Fakat günümüzde iletişim araçlarında meydana gelen değişiklik, amaçlanan iletinin ikinci veya üçüncü şahıslara gönderimini ve alımını sağladı. İnsanlar alemi ve diğer alemler (melekler, cinler vs.) arasındaki iletişim araçları/yöntemleri farklı olduğu için insanoğlu ve diğer varlıklar arasında iletişim söz konusu değildir. Çünkü –ister insanlar alemi olsun isterse melekler veya cinler alemi olsun– her bir alemin (aleme ait varlıkların) kendine özgü iletişim yöntemi vardır. Bu sebeple insanlar alemi ile diğer alemler arasındaki iletişim imkansız durumdadır. Aynı şekilde bitkiler ve cansız varlıklar aleminin de kendine özgü iletişim yöntemi vardır. Sem’i (Kur’an ve sünnet) ve ilmi (bilimsel araştırmalarla ilgili) delillerin bu âlemlerin varlığına dair beyanlarına rağmen iletişim yöntemlerindeki farklılık insanların bitkiler ve cansız varlıklarla sözsel ve işitsel irtibat (iletişim) kurmasını imkansızlaştırmıştır. Bitkiler ve cansız varlıkların yaşamı (idrak, işitme ve konuşma alanları) önceki asırlarda tasavvur edilmemesine rağmen günümüzde algılanabilen bir olgudur. Örneğin elektrik, enerji gibi güçler, gözle görülür olmamasına rağmen cansız varlıklarda mevcut olan etkin (hareket ettirici) güçlerdir. Bitkiler ve diğer cansız varlıklardaki yaşam biçimleri ve iletişim yöntemleri de görülmezlik ve etkinlik (hareket ettirici güç olmaklık) bakımından bunlara benzemektedir. Cansız varlıklarda yaşamın olduğuna dair [kesinlik niteliği taşıyan] sem’i delillerde (ayetler ve hadisler) pek çok beyan yer almaktadır. Ancak bu deliller delalet açısından zanni [delâlet-i zannî] nitelik taşımaktadır. Klasik dönemde âlimler bu delillerin anlamları konusunda (iki farklı) görüşe ayrılmışlardır. Bir kısmı cansız varlıklardaki hayata dair beyanları hakikat olarak değil mecazi olarak yorumlamış ve görüşlerini bu düşünce üzerine inşa etmişlerdir. Bazı âlimler de bu delilleri hakikat olarak anlamlandırmışlar ve ilk mezhebe aksi yönde görüş beyan etmişlerdir. Bu âlimlere göre cansız varlıklar yaşam, işitme, konuşma ve idrak gibi varlıksal koşullara sahiptir. Nitekim modern bilim de cansız varlıklarda ve bitkilerde bu gerçeği teyit etmektedir. Bu çalışmada, çağdaş bilimde iletişim kavramını ve farklı iletişim araçlarını, insan-dışı âlemdeki imkânını delillerle ve mantıki sonuçlarla birlikte açıklamaya çalıştık. Sonrasında âlimlerin bu konudaki görüşlerini ve esas aldıkları yöntemleri beyan ettik. Nihayet zaruri delilleri temel alarak bitkilerde ve cansız varlıklarda hayat, hisler ve idraki kabul eden görüşü tercih ettik. Bunun yanı sıra Kur’an ve sahih sünnetten pek çok sem’i delili, âlimlerin bu delilleri değerlendirme biçimini ve kanaatlerini aktarma yolunu dile getirdikten sonra çağdaş bilimin bu meseleye yaklaşımını ele aldık. Son olarak bitkilerde ve cansız varlıklarda hayatın, idrakin, duyguların, hafızanın ve özgürlüğün sınırlarını açıkladık. Böylece bitkilerde ve cansız varlıklarda işitme, konuşma ve görme gibi duyuların sınırlarını delilleriyle birlikte ortaya koyduk.

Anahtar Kelimeler

Hadis, Cansız varlıklar, Bitkiler, İdrak, Hisler

الإدراك والتمييز والعاطفة والحواس عند النباتات والجمادات في ضوء الكتاب والسنة

Öz

تطورت الحياة العلمية في العصر الحديث، وتطورت عنها المفاهيم المتعلقة بكثير من الأشياء، بل وتغيرت النظرة الإنسانية في كثير من الأمور، ومن ذلك آلية التواصل، ففي العصور السابقة كانت آلية التواصل محصورة في حاسة السمع والبصر والنطق، ولكن في هذا العصر تغير ذلك المفهوم واتسع ليصبح التواصل قائما على الإرسال والاستقبال مهما تنوعت آليتهما ووسائلهما، ولاختلاف نظام آليات الإرسال والاستقبال بين عالم الإنسان وغيره من العوالم انعدم التواصل بينها، إذ لكل عالم من العوالم نظام خاص به في التواصل، سواء أعلمه الإنسان كالتواصل فيما بين عالم الإنس، أم جهله كالتواصل في عالم الملائكة أو عالم الجن، ولعدم وقوفه عليه انعدم التواصل بينه وبين تلك العوالم، وعالم النباتات والجمادات أيضا لها نظام خاص بها في التواصل، وهو من النظام الذي ما زال الإنسان يجهله مع أن الأدلة السمعية والعلمية أثبتته. والحياة عند النباتات والجمادات (بما في ذلك إدراكها وسمعها ونطقها) وإن كان لا يمكن تصورها في العصور السابقة لعصر الحداثة، ولكنها في هذا العصر من الأمور التي يمكن تصورها، تماما كالكهرباء والطاقة، فإنها هي القوة المتصرفة في الجمادات ومع ذلك لا يمكن رؤيتها، على أن ما نقصده من الحياة في الجمادات والنباتات هو غير هذه القوى، وإن كانت تشبهها من حيث كونها موجودة ومتصرفة وغير مرئية. وقد ورد كثير من الأدلة السمعية القطعية الثبوت سواء من الآيات أم الأحاديث الصحيحة في إثبات الحياة عند الجمادات، ولكن الأدلة لم تكن قطعية الدلالة، وذلك لأن العلماء انقسموا في معاني هذه الأدلة على مذهبين: منهم من يرى أن هذه الحياة وما يلحق بها مجازية وليست حقيقية، وبنوا مذهبهم على أصل يلتزمون به، ومنهم من يرى أن الأدلة على حقيقتها، ولم يسلموا بالأصل الذي بني عليه المذهب الأول، فهم يرون للجمادات حياة وسمع ونطق وإدراك وإن كان بقدرها، والعلم الحديث أكد على وجود نحو ذلك عند الجمادات والنباتات. والباحث في هذا البحث سعى لبيان مفهوم التواصل وآلياته المختلفة في العلم الحديث، وإمكانية ذلك في العوالم الأخرى غير عالم الإنسان مع بيان أدلة ذلك ومنطقيته، ثم ذكر مذاهب العلماء في ذلك والأصول التي بنوا عليها، وبعد ذلك رجح المذهب المثبت للحياة والحواس والتمييز عند الجمادات والنباتات مستدلا بالأدلة اللازمة لذلك. كما قدم الباحث بعدها العديد من الأدلة السمعية من القرآن والسنة الصحيحة، وكيف تناولها العلماء، وناقش آراءهم فيها، وحققها، ثم قدم رؤية العلم الحديث لهذه المسألة. بعد ذلك بين الباحث حدود الحياة عند الجماد والنبات فتحدث فيه عن حدود التمييز والإدراك والعاطفة والذاكرة وحسن الاختيار، وكذلك بين حدود الحواس، كالسمع والنطق والبصر عندها بحسب ما ورد من الأدلة.

Anahtar Kelimeler

الحديث, الجمادات, النباتات, الإدراك, الحواس

Perception, Distinction, Emotion and Senses in Plants and Inanities in Light of What was Mentioned in the Quran and the Sunnah

Öz

Scientific life has evolved in the modern period, and concepts related to many things have developed with it, and the human outlook has changed in many matters. And from that the mechanism of communication, in previous times the mechanism of the communication ways was limited to the sense of hearing, sight and speech, but in this time that concept changed. And expanded to become a communication based on transmission and reception, regardless of the diversity of their mechanisms and means, and the difference in the system of transmission and reception mechanisms between the human world and other worlds, the lack of communication between them. For each of the worlds has its system of communication, whether human beings have known it as communication between the human world, or his ignorance as communication in the world of angels or the world of the jinn, and for not standing on him there is no communication between him and those worlds, and the world of plants and inanimate objects also has its system for communication , And it is from a system that the human being is still unaware of, even though auditory and scientific evidence has proven it. And life in plants and inanities (including their perception, hearing, and pronunciations), though unimaginable in the pre-modern times. But it was found in this time some things that can be imagined, just like electricity and energy, it can be control of the inanimate objects, and yet it cannot be seen, However, what we mean by life in inanimate objects and plants is other than these powers, even if they are similar in terms of being present, acted and invisible. A lot of definitive auditory evidence has been established, whether from the Quran or hadiths in proving life when inanimate objects, but the evidence was not conclusive. This is because the scholars were divided in the meanings of this evidence on two doctrines: Some of them see that this life and what is attached to it are metaphorical and not real, and they built their doctrine based on adherence to it. And some of them see that the evidence is true, and they did not recognize the original principle upon which the first doctrine was built. And the researcher in this research sought to clarify the concept of communication and its various mechanisms in modern science, and the possibility of that in other worlds other than the human world with a statement of evidence for that and its logic, then he mentioned the doctrines of scholars in that and the principles on which they were built, and after that the correct doctrine established for life and senses and distinction in inanimate objects and plants Evidence necessary for that. The researcher then presented several auditory evidences from the Qur’an and the correct Sunnah, and how the scholars approached it, discussed their opinions on it and achieved it, then presented the vision of modern science to this issue. After that, the researcher explained the limits of life when inanimate objects and plants, and he talked about it about the limits of discrimination, perception, emotion, memory, and good choice, as well as between the boundaries of the senses, such as hearing, speaking, and sight at them according to the evidence.

Anahtar Kelimeler

Hadith, Inanimate Objects, Plants, Perception, Senses

Kaynakça

• Abdullah b. Mübârek. Kitâbü’z-zühd ve’r-reḳāʾiḳ. Beyrut: Dâru'l kütübil' ilmiyye, t.s..
• Aynî, Mahmûd b. Ahmed b. Mûsâ. Umdetü’l-Kârî fî Şerhi Sahihi’l-Buhârî. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-Arabi, t.s..
• Azîmâbâdî, Muhammed Şemsü’l-Hak b. Emîr Alî ed-Diyânüvî. Avnü’l-Ma‘Bûd. Beyrut: Dâru'l kütübil' ilmiyye, 1415.
• Begavî, Hüseyn b. Mes‘ûd b. Muhammed. Meâlimü’t-Tenzîl. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-Arabi, 1420.
• Beyhâkî, Ebû Bekr Ahmed b. el-Hüseyn. Delailü’n-Nübüvve. Beyrut: Dâru'l kütübil' ilmiyye, 1405.
• Beyhâkî. Şuabü’l-îmân. Riyâd: Mektebetu'r-Ruşd, 2003.
• Beyzâvî, Abdullāh b. Ömer b. Muhammed. Envârü’t-tenzîl. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-Arabi, 1418.
• Bezzar, Ahmed b. Amr. Müsnedü'l-Bezzar. el-Medînetü’l münevvere: Mektebetü’l-Ulum ve’l-Hikem, 1988.
• Buhârî, Muhammed b. İsmâîl el-Cu‘Fî. Sahihu’l-Buhârî. Beyrut: Dâru Tavk en- Necât, 1422.
• Çalişkan, Necmettin. Kur’an’da Insanin Canli Nebâtât-Hayvânât Ve Cansiz Cemâdât Varliklarla Ilişkisi. Ankara: Ankara Üniversitesi، Sosyal Bilimler Enstitüsü، Doktora Tezi، 2010.
• Dârimî, Abdullah b. Abdurrahman. es-Sünen. Suudi Arabistan: Dâru'l mugnî, 2000.
• Davud, Muhammed Muhammed. el-İ‘Câzü’l-Savtî fi’l-Kur'an-ı Kerim. Suudi Arabistan: Dâru ciyâd, 2001.
• Ebû Bekir İbnü’l-Arabî, Muhammed b. Abdillâh. el-Ḳabes fî şerḥi Muvaṭṭaʾi Mâlik b. Enes. Beyrut: Dâr'ul Garb el-İslamî, 1400.
• Ebû Bekr İbn Ebû Âsim, Ahmed b. Amr b. ed-Dahhâk b. Mahled eş-Şeybânî. es-Sünne. Beyrut: el-Mektebu’l-İslamî, 1400.
• Ebû Dâvûd, Süleyman b. el-Eş’as es-Sicistânî. Sünenü Ebî Dâvûd. Beyrut: mektebetul' asriyyah, t.s.. Ebû Nuaym el-İsfahânî, Ahmed b. Abdillâh b. İshâk. Hilyetü’l-evliyâʾ ve tabakātü’l-asfiyâ. Mısır: Dâru-s 'sâde, 1974.
• Ebû Yâlâ, Ahmed b. Ali b. el-Mevsılî. Müsnedu Ebî Ya’lâ. Dımaşk: Dâru’l-Me’mûn, 1984.
• Ebu'ş-Şeyh el-İsfahani, Abdullah b. Muhammed. el-Azame. Riyâd: Dâru'l Âsime, 1408.
• Esyûbi, Muhammed b. Ali b. Âdem. zekiretü’l-Ukbâ fi şerh el-Müctebâ. Dımaşk: Dâru'l-mîrac, 2003.
• Heysemî، Ali bin Ebî Bekr bin Süleymân. Mucmeu’z-Zevâid. Kahire: Mektebetü'l-Kudsî, 1994.
• Ismail b. Muhammed el-İsfahânî. Delâilü’n-Nübüvve. Riyâd: dâru taybe, 1409.
• İbn Abdilber, Ebû Ömer, Yûsuf b. Abdillâh b. Muhammed. el-İstiẕkâr. Beyrut: Dâru'l kütübil' ilmiyye, 2000.
• İbn Acîbe, Ebü’l-Abbâs Ahmed b. Muhammed b. Mehdî. el-Baḥrü’l-medîd fî tefsîri’l-Ḳurʾâni’l-mecîd. Kahire: y.y, 1419.
• İbn Âşûr, Muhammed Tâhir b. Muhammed. et-Tahrîr ve’t-Tenvîr. Tunus: ed-Dar et-Tunisye, 1984.
• ibn Bişrân el-bâğdadî, Abdülmelik b. Muhammed b. Abdullah. Emâlî İbn Bişrân. Riyâd: Dâru’l-Vatan, 1999.
• İbn Hacer, Ahmed b. Ali el-Askalânî. Fethu’l-Bârî fi Şerhi Sahihi’l-Buhari. Beyrut: Dâru’l- Marife, 1379.
• İbn Hibbân, Ebû Hâtim Muhammed B. Hibbân el-Büstî. Sahîhu İbni Hibbân. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1993.
• İbn Kesîr, İsmail b. Ömer. Tefsîrü’l-Ḳurʾâni’l-ʿaẓîm. Riyâd: dâru taybe, 1999.
• İbn Receb el-Hanbelî, Abdurrahmân b. Ahmed. Fethu’l-Bârî Şerhi Sahihi’l-Buhari. el-Medînetü’l münevvere: Mektebetü'l-Gurabaî el-Eseriyye, 1996.
• İbni Ebî Şeybe, Abdullah b. Muhammed b. Osman el- Abbasî. Musannef. Riyâd: Mektebetu'r-Ruşd, 1409.
• İbnü Mâce el-Kazvinî, Muhammed b. Yezîd. Sünen ibnü Mâce, thk. . Mısır: Dâru İhyâi’l-Kütübi’l-Arabiyye, ts..
• Kurtubî, Muhammed b. Ahmed. el-Câmiʿ li-aḥkâmi’l-Ḳurʾân. Kahire: Dâru'l kütübil'-Mısriyye, 1964.
• Kürânî, Ahmed İbn İsmail İbn Osman. el-Kevseru’l-Cârî ilâ Riyâdı Ehâdîsi’l-Buhârî. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-Arabi, 2008.
• Müslim b. el-Haccâc, en-Nisâburi, el-Kuşeyri. Sahîh-İ Müslim. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-Arabi, 1992.
• Müzhiri, el-Hüseyin b. Mahmud b. el-Hasan. el-Mefâtîh Fi Şerhi’l Mesâbîh. Kuveyt: Dâru'n Navâdir, 2012.
• Nevevî, Yahya b. Şeref. el-Minhac fî şerhi Sahihi Müslim, Nisâburi, Müslim b. el-Huccâc. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-Arabi, 1392.
• Râzî, Muhammed b. Ömer. Mefâtihu’l-gayb. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-Arabi, 1420.
• Râzi. Ebu Bişr Muhammed b. Ahmed b. Hammad, El-Küna ve'l-Esma. Beyrut: Dâru İbn Hazm, 2000.
• San‘Ânî, Muhammed b. İsmâîl. et-Tenvîr Fî Şerhi el-Câmiu’s-Sagīr. Hindistan: el-Meclis el-İlmî, 1417.
• Seâlibî, Abdurrahman b. Muhammed. el-Cevâhirü’l-Hisân. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-Arabi, 1418.
• Semani, Mansur b. Muhammed b. Abdulcebbar Et-Temimi. Tefsîr es-Sem‘Ânî. b.y.: Dâru’l-Vatan, 1997.
• Şa‘râvî, Muhammed Mütevellî. Ḫavâṭırî ḥavle’l-Ḳurʾâni’l-Kerîm. Mısır: Matbaatu Ahbâri'l yaûm, 1997.
• Şevkânî, Muhammed b. Ali. Fethu’l-Kadîr. Dımaşk: Dâru İbn Kesîr, 1414.
• Şeybânî, Ahmed b. Muhammed b. Hanbel. el-Musned. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 2001.
• Şeybânî, Yahyâ b. Muhammed b. Hübeyre. el-İfṣâḥ ʿan meʿâni’ṣ-ṣıḥâḥ. b.y.: Dâru’l-Vatan, 1417.
• Taberânî Ebu’l-Kâsım, Süleyman b. Ahmet. el-Mu’cemu’l-Evsat. Kahire: Dâru’l-Harameyn, t.s..
• Taberânî. el-Mu’cemu’l-kebîr. Kahire: Mektebetü ibni Teymiyye, 1994.
• Tirmizî, Ebû Îsâ, Muhammed b. Îsâ. Sünenü’t-Tirmizî. Mısır: Matbaatü Mustafa el-Bâbî el-Halebî, 1975.
• Vahdânî, Ebü’l-Hasen Alî b. Ahmed b. Muhammed. el-Vecîz fî tefsîri’l-kitâbi’l-ʿazîz. Dımaşk: Dâru’l-Kalem, 1415.
• Zemahşerî, Mahmûd b. Ömer b. Muhammed el-Hârizmî. el-Keşşâf. Beyrut: Dâru’l-Kitabi’l-Arabi, 1407.