CEVÂLİKÎ’NİN ZECCÂC’A YÖNELTTİĞİ ELEŞTİRİLER

Yıl 2022, Sayı: 21, 137 - 148, 18.09.2022

Mahfuz Geylani

Öz

Cevâlikî Arap dili ve edebiyatı alanında devrinin otoritesiydi. Nizamiye medresesinde müderrislik yapmış ve Semânî, İbnu’l-Enbârî ve Ebu’l-Ferec İbnu’l-Cevzî gibi meşhur simalar ona talebelik etmiştir. Bağdâd’ın kendisiyle iftihar ettiği önemli bir nahiv ve lügat âlimidir. Edebiyat ilmini Ebû Zekeriyyâ et-Tebrîzî’den ders almıştır. Abbasi halifelerinden Muktefî-Billâh’ın sevgisini kazanmış ve halife kendisinden bazı kitaplar okuyarak kendisinden istifade etmiştir. Nahiv, lügat ve edebiyat alanında birçok faydalı eser telîf etmiştir. Telîf ettiği en önemli eseri ise el-Mu‘arreb adlı eserdir. Eser telîf edidiği zamandan itibaren büyük bir rağbet görmüştür. Cevâlikî bu eserinde Arapça’ya başka dillerden gelen kelimeleri ele almıştır. Yirmi altı bölümden oluşan sözlükte 732 yabancı kökenli kelime alfabetik sıraya göre açıklanmıştır. Zeccâc, Sa‘leb’in el-Fasîh adlı eserinde zikrettiği bazı meselelerde Sa‘leb’e yönelik itirazlarda bulunmuş Ebû Mansûr el-Cevâlikî de Saleb’i savunmuş ve Zeccâc’ın eleştirilerini çürütmeye çalışmıştır. Zeccâc’ın bazı meselelerde Sa‘leb’i eleştirmesinin altındaki neden muhtemelen Zeccâc’ın Basra dil elolüne Sa‘leb’in ise Kûfe dil ekolüne mensup oluşunda aramak gerekir. Bilindiği gibi Basra ve Kûfe dil ekolü mensuplarının ihtilâfı nahiv meselelerinde kendisini gösterdiği gibi nahiv ilminde kullanılan ıstılahlarda da kendisini göstermiştir. Çalışmamız iki bölümden oluşmaktadır. Çalışmamızın birinci bölümünde Arap dilbilimcilerin önde gelenlerinden olan Cevâlikî’nin hayatı, ilmî kişiliği ve eserleri hakkında bilgiler verilmiştir. İkinci bölümde ise çalışma konumuzu oluşturan er-Red ‘ale’z-Zeccâc adlı eser hakkında bazı bilgiler verilmiş ardından bu eser çerçevesinde Cevâlikî’nin Zeccâc’a yönelik eleştiriler ele alınmıştır.

Anahtar Kelimeler

Saleb, Zeccac, Cevaliki, Gramer, Eleştiri

CEVÂLIKİ'S CRITICISM ON ZECCÂC

Öz

Cevâlikî was the authority of his time in the field of Arabic language and literature. He worked as a professor in the Nizamiye madrasah and famous figures such as Semânî, İbnu'l-Enbarî and Ebu'l-Ferec İbnu'l-Cevzi were his students. Baghdad by himself he is a scholar who proud of his syntax and lexicon.He took lessons of literature from Ebû Zekeriyya et-Tabrîzî. He gained the love of Muktafi-Billah, one of the Abbasid caliphs, and he benefited from caliph himself by reading some of his books.He has written many useful works in the field of syntax, lexicon and literature. The name of the most important work he wrote is el-Mu‘arreb. The work has been in great demand since the time it was copyrighted.In this work, Cevâlikî he's took the words that came from other languages to arabic language. 732 words of foreign origin are explained in alphabetical order in the dictionary, which consists of twenty-six sections. Ebû Mansûr al-Cevâlikî defended Saleb and Zeccâc made objections to Sa'leb in some of the issues that Sa'leb mentioned in his work al-Fasîh. He tried to refute his criticisms. The reason behind Zeccaj's criticism of Sa'leb on some issues should probably be sought in the fact that Zeccaj belongs to the Basra language school and Sa'leb belongs to the Kufe language school. As it is known, the disagreement of the Basra and Kufe language schools is, as it showed itself in the syntax issues also it showed itself in the terms which used in the syntax sciences. Our work consists of two parts. In the first part of our study, information about the life, scientific personality and works of Cevâlikî, one of the leading Arab linguists, is given. In the second part, some information about er-Red 'ale'z-Zeccâc, which is our study subject, is given, and then wihin the framework of the work Cevâlikî's criticisms of Zeccâc, which he includes in this work, are discussed.

Anahtar Kelimeler

Saleb, Zeccac, Cevaliki, Gramer, Eleştiri

Kaynakça

• Bağdâdî, İsmail Paşa. Hediyyetu’l-‘ârifîn esmâul müellifin ve âsâru’l-musannifîn. İstanbul: Müessesetü’t-Târihu’l-‘Arabî, 1951.
• Bulut, Selahattin. “Talîk ve Cevâlikî’nin el-Mu‘arrabı”. Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Konya, 2007.
• Cevâlikî, Ebû Mansûr Mevhûb. “Mukaddime”, er-Red ‘ale’z-Zeccâc fî mesâile ahezehâ ‘ale’s-Sa‘leb, Thk. Abdulmun‘im Ahmed Sâlih, Sabîh Hamûd eş-Şâtî, Süleymaniye Üniversitesi, 1979.
• Çelebî, Muharrem. “El-Cevâlikî’nin el-Muhtasar’da Metodu ve Kaynakları”. D.E.Ü. İlahiyat Fakültesi Dergisi, Sayı 6 (1989), 121-157.
• Çelebî, Muharrem. “Cevâlikî”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. İstanbul, 1993.
• Ferrûh, Ömer. Târîhu’l-edebi’l-‘Arabî. Beyrût: Dâru’l-İlmi li’l-Melâyîn, 1981.
• Hamevî, Yâkût. Mu‘cemu’l-udebâ. Thk. İhsân Abbâs, Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 1993.
• İbn Hallıkân, Ebu’l-Abbâs Şemsuddîn Ahmed b. Muhammed b. Ebî Bekr. Vefeyâtu’l-A‘yân ve enbâu ebnâi’z-zemân. Thk. İhsân Abbâs, Beyrût: Dâru Sâdır, 1397/1977.
• İbn Kesîr, Ebu’l-Fidâ. el-Bidâye ve’n-Nihâye. Beyrût: Mektebetu’-l Ma‘ârif, 1412/1991.
• İbn Receb, Abdurrâhmân b. Ahmed el-Hanbelî. ez-Zeylu ‘alâ Tabakâti’l-Henâbile. Thk. Abdurrahmân b. Süleymân el-Üseymîn, Riyâd: Meketebetu’l-Ubeykân, 1425/2005.
• İbnu’l-Enbârî, Ebu’l-Berekât Kemâluddîn Abdurrahmân b. Muhammed. Nuzhetu’l- elibbâ fî tabakâti’l-elibbâ. Thk. İbrâhim es-Sâmirrâî, Ürdün: Mektebetu’l-Menâr, 1405/1985.
• İbnu’l-İmâd, Abdul-Hay b. Ahmed b. Muhammed el-Hanbelî. Şezerâtu’z-zeheb fî ahbâri men zeheb. Thk. Abdulkâdir el-Arnâvût, Mahmûd el-Arnâvut, Beyrût: Dâru İbn Kesîr, 1406/1986.
• Kehhâle, Ömer Rızâ. Mu‘cemu’l-müellifîn. Beyrût: Müessesetü’r-Risâle, 1414/1993.
• Sem‘ânî, Abdulkerîm Muhammed b. Mansûr et-Temîmî, el-Ensâb, Haydarâbâd: Dâiretu’l-Ma‘ârîfu’l-İslâmiyye, 1397/1977.
• ‘Uvaydah, Mustafâ. Ebû Mansûr el-Cevâlikî ve cuhûduhu fi’l-luga. Yüksek Lisans Tezi, Ayn-Şems Üniv. Edebiyat Fak., Dâru Tûbâs li’n-Neşri ve’t-Tevzi‘, 1994.
• Yemânî, Abdulbaki b. Abdulmecîd. İşâretu’t-tayîn ve terâcimu nuhât ve’l-lugaviyyîn. Thk. Abdulmecîd Deyyân, Riyâd: Şirketu Tıbâ‘atu’l-‘Arabiyye, 1406/1986.
• Zehebî, Şemsuddîn Muhammed b. Ahmed b. Osmân. Siyeru a‘lâmi’n-nubelâ. Thk. Şuayb el-Arnavût, Muhammed Na‘îm el-Araksûsî, Beyrût: Müessesetü’r-Risâle, 1405/1985.
• Zehebî, Şemsuddîn Muhammed b. Ahmed b. Osmân. Târihu’l-İslâm. Thk. Ömer Abdusselâm Tedmurî, Beyrût: Dâru’l-Kitâbi’l-‘Arabî, 1415/1995.
• Zehebî, Şemsuddîn Muhammed b. Ahmed b. Osmân. el-‘İber fî haberi men haber. Beyrût: Dâru’l-Kutubi’l-‘İlmiyye, 1405/1985.
• Ziriklî, Hayruddîn. el-‘A‘lâm kâmusu terâcimi li eşheri’r-ricâl ve’n-nisâ mine’l-‘Arabî ve’l-musta‘rebîn ve’l-musteşrikîn. Beyrût: Dâru’l-İlmi lil Melâyîn, 2002.