Râzî’nin Sahih Kıraatlere Yönelik Eleştirilerinde Zemahşerî Etkisi

Yıl 2023, Sayı: 22, 123 - 139, 18.03.2023

Kadir Taşpınar

https://doi.org/10.5281/zenodo.7748616

Öz

İslâm ilim geleneği gücünü kaynaklarından ve âlimlerin etkileşiminden almaktadır. Kaynaklar arası etkileşimin tezahür ettiği alanların başında ise tefsirler gelmektedir. Haliyle bu etkileşim, hemen hemen bütün tefsir kaynaklarının vazgeçilmez malzemesi olan kıraat ihtilâfları bağlamında da kendisini göstermiştir. Çalışmamızın merkezinde, sahih kıraat ihtilâflarından ziyadesiyle istifade etmiş olan Zemahşerî (ö. 538/1144) ile Râzî’nin (ö. 606/1210) tefsirleri yer almaktadır. Her iki müfessirin sahih kıraatlere bakışı birbirinden farklıdır. Zemahşerî’nin kıraat yorumlarında dilsel veriler ön planda iken Râzî’nin rivayet ve nakle önem verdiği, kıraatlerin senet yoluyla Hz. Peygamber’e ulaşmasını esas aldığı anlaşılmaktadır. Buna rağmen Râzî, sahih kıraatleri değerlendirirken bazen iki sahih kıraat vechinden birini tercih etmiş, kimi zaman sahih bir kıraati şâz olarak nitelemiş, bazen de sahih vecihlerden birisini nahiv kuralları bakımından tenkide tabi tutmuştur. Yedi kıraat imamının ittifak ettiği vechi veya bu imamlardan çoğunun okuyuşunu meşhur/yaygın kıraat olarak tanımlayan Râzî’nin, eleştirilerini genelde tek ya da azınlıkta kalan imamların okuyuşlarına yönelttiği görülmektedir. Bununla birlikte Râzî’nin sahih kıraat eleştirilerinde, kendilerinden istifade ettiği dil âlimlerinin, özellikle de Zemahşerî’nin etkisi büyüktür. Râzî, kıraatleri değerlendirirken Zemahşerî’den yaptığı alıntıları çoğunlukla ismini vermek suretiyle ona atfederken, bazen de ismini belirtmeden iktibasta bulunmuştur. Çalışmamızda Râzî’nin sahih kıraatlere eleştirel yaklaşımı çeşitli örnekler üzerinden tahlil edilecektir. Bu esnada Râzî’nin tespitlerine kaynaklık eden dil âlimlerinin görüşlerine de temas edilecek fakat daha ziyade Zemahşerî etkisine dikkat çekilecektir.

Anahtar Kelimeler

Kıraat, Tefsir, Râzî, Zemahşerî, Sahih, Eleştiri

The Effect of al-Zamakhsharī in Rāzī’s Criticism of Sahih Recitations

Öz

The Islamic scientific tradition derives its strength from its sources and the interaction of scholars. Naturally, this interaction has also manifested itself in the context of recitation disputes, which are the indispensable material of almost all interpretation sources. In the center of our work, there are the interpretations of al-Zamakhsharī (d. 538/1144) and Rāzī (d. 606/1210), who have benefited greatly from the authentic recitation disputes. The viewpoints of both exegetes on authentic recitations are different from each other. While linguistic data is at the forefront in al-Zamakhsharī’s comments about recitations, Rāzī attaches importance to narration and it is understood that he based off transmissions of recitations to the Prophet. Despite this, Rāzī sometimes preferred one of the two wajihs of an authentic recitation while evaluating authentic recitations, sometimes he described an authentic recitation as shaz, and sometimes he criticized one of the authentic vajihs in terms of syntax rules. It is seen that Rāzī, who defines vajihs that seven imams of qiraat agree with or the recitation of most of these imams, as famous/common recitation, generally directs his criticisms to single or minority imam’s recitations. However, the language scholars’, from whom Rāzī made use of, especially al-Zamakhsharī, had a great influence in his critique of authentic recitation. While evaluating the recitations, Razi attributed the quotations he made from al-Zamakhshari to him, mostly by giving his name, and sometimes he quoted it without specifying his name. In our study, Rāzī’s critical approach to authentic recitations will be analyzed through various examples. In the meantime, the views of the language scholars, who are the source of Rāzī’s determinations, will also be touched on, but more attention will be drawn to the effect of al-Zamakhsharī.

Anahtar Kelimeler

Recitation, Tafsir, Rāzī, Zamakhsharī, Sahih, Criticism

Kaynakça

• Adıgüzel, Mehmet. Kıraatler Açısından Fahruddîn Râzî ve Tefsir-i Kebîri. Erzurum: Atatürk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 1998.
• Aktaş, Bayram. “Fahreddin er-Râzî’nin Tefsiri Mefâtîhu’l-Gayb’a Kıraatlerin Sıhhat Şartları Açısından Bir Bakış”. Kilitbahir 20 (2022), 27-52.
• Cebeci, Lütfullah. “Mefâtîhu’l-gayb”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 28/348-350. Ankara: TDV Yayınları, 2003.
• Dânî, Ebû Amr Osman b. Saîd. et-Teysîr fi’l-kırââti’s-sebʻ. thk. Ferîd Muhammed b. Azzûz. Beyrut: Dâru İbni Kesîr, 1437.
• Dimyâtî, Ahmed b. Muhammed. İthâfü fuzalâi’l-beşer. thk. Şaban Muhammed İsmail. 2 Cilt. Beyrut: Alemü’l-Kütüb, 1987.
• Durmuş, İsmail. “Leys b. Muzaffer”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 27/164. Ankara: TDV Yayınları, 2003.
• Fârisî, Ebû Alî Hasan b. Ahmed b. Abdilgaffâr. el-Hucce li’l-kurrâi’s-sebʻ. thk. Bedreddin Kahveci - Beşîr Cüveycâtî. Beyrut: Dâru’l-Me’mûn li’t-Türâs, 1413.
• Ferâhidî, Ebû Abdirrahmân el-Halîl b. Ahmed b. Amr b. Temîm. Kitâbü’l-‘ayn, Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-‘Arabî, 1421/2001.
• Ferrâ, Ebû Zekeriyya Yahya b. Ziyâd el-. Meʻâni’l-Kur’ân. thk. Ahmed Yusuf en-Necati vd. 3 Cilt. Mısır: Dâru’l-Mısriyye, ts.
• Hasan Bulut - Güler, Musa. “Âyetlerin Anlamına Etkisi Açısından Mefâtihu’l-Gayb Adlı Tefsîr’de Kıraat Farklılıkları”. The Journal of Academic Social Science Studies 88 (2021), 167-182.
• İbn Cinnî, Ebu’l-Feth Osman. el-Muhteseb fî Tebyîni Vucûhi Şevâzzi’l-kırâat. thk. Muhammed b. ʻÎd eş-Şaʻbânî. Mısır: Dâru’s-Sahâbe Li’t-Türâs, 2008.
• İbn Hâleveyh, Ebû Abdullah Hüseyin b. Ahmed. Muhtasar fî şevâzzi’l-Kur’ân. thk. G. Bergsträsser. Beyrut: Müessesetü’r-Reyyan, 2009.
• İbn Mücâhid, Ebû Bekr Ahmed b. Mûsâ b. el-Abbâs et-Temîmî. Kitâbü’s-sebʻa fi’l-kırâat. thk. Şevki Dayf. Mısır: Dâru’l-Meârif, 1400.
• İbnü’l-Cezerî, Ebü’l-Hayr Şemsüddin Muhammed b. Muhammed b. Muhammed b. Alî b. Yusuf. en-Neşr fi’l-kırââti’l ʻaşr. thk. Ali Muhammed Dabba. 2 Cilt. Lübnan: Dâru’l-Kütübi’l-’İlmiyye, ts.
• Karaçam, İsmail. Kıraat İlminin Kur’ân Tefsirindeki Yeri. İstanbul: İFAV Yayınları, 2013.
• Kılıç, Mustafa. “Zemahşerî’nin Kıraatleri Kabul Şartları”. Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 48 (2015), 149-184.
• Kula, Nurten. “Râzî’nin Tefsirinde Al-i İmran Sûresinin Kırâat Farklılıkları”. SOBİDER: Sosyal Bilimler Dergisi 52 (2021), 243-258.
• Özek, Ali. “el-Keşşâf”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 329-330. Ankara: TDV Yayınları, 2022.
• Pâluvî, Hâmid b. Abdülfettâh. Zübdetü’l-irfân fî vücûhi’l-Kur’ân. thk. Mustafa Atilla Akdemir. İstanbul, 1999.
• Râzî, Ebû Abdullah Fahreddîn Muhammed b. Ömer. Mefâtîhu’l-gayb. 32 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Turâs, 1430.
• Sarıgül, Murat. “Zemahşerî ve Fahreddin Râzî’ye Meşhur Tefsirlerde Yapılan Atıfların Sayısal Olarak Tespiti ve Değerlendirilmesi”. Fırat Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 25/2 (2020), 129-150.
• Taberî, İbn Cerîr et-. Câmiʻu’l-beyân. thk. Ahmed Muhammed Şâkir. 24 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1420.
• Ünal, Mehmet. Kur’an’ın Anlaşılmasında Kıraat Farklılıklarının Rolü. Ankara: Fecr Yayınları, 2005.
• Vâhidî, Ebü’l-Hasen Alî b. Ahmed b. Muhammed en-Nîsâbûrî. el-Vasît fî tefsîri’l-Kur’âni’l-mecîd. thk. Âdil Ahmed Abdülmevcûd. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1415.
• Vâhidî, Ebü’l-Hasen Alî b. Ahmed b. Muhammed en-Nîsâbûrî. et-Tefsîrü’l-basît, thk. Fazıl b. Salih b. Abdullah eş-Şehrî. 25 Cilt. Riyad: Câmiatü’l-İmâm Muhammed b. Suudi’l-İslâmiyye İmâdetü’l-Bahsi’l-İlmî, 1430.
• Zeccâc, Ebû İshâk İbrâhîm. Meʻâni’l-Kur’ân ve iʻrâbuh. thk. Abdulcelîl Abduh Şelebi. 5 Cilt. Beyrut: Alemü’l-Kütüb, 1988.
• Zemahşerî, Ebü’l-Kâsım Cârullah Mahmûd b. Ömer b. Muhammed. el-Keşşâf. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî, 1407.