Muhammed Abduh’un Ahkâmın Değişmesi Kaidesi Çerçevesindeki Görüşlerinin Tahlili

Yıl 2023, Sayı: 22, 183 - 206, 18.03.2023

İbrahim Hata

https://doi.org/10.5281/zenodo.7748622

Öz

XIX. yüzyılın ikinci yarısından itibaren, ilerleme adına, fıkıh düşüncesinin yenilenmesini savunan modern fikir akımları ortaya çıkmıştır. Bunların en önemlilerinden biri öncülüğünü Cemâleddin Efgânî, Muhammed Abduh ve Reşîd Rızâ gibi yenilikçi düşünürlerin yaptığı Mısır merkezli modern yenilik hareketidir. Bu hareketin temel tezi, klasik fıkıh usulünün ilke ve kavramlarının yenilenmesi gerektiğidir. Yeni bir anlayışla yorumlanması gereken ilkelerden biri de “zamanın değişmesiyle hükümlerin değişmesi” kaidesidir.
Klasik fıkıh geleneği ve Mecelle, ahkâmın değişmesi kaidesinin nassla sabit olmayan örf ve âdete dayalı ikincil hükümlerde geçerli olduğunu kabul eder. Modern yenilik hareketleri ise, Mecelle sonrasında, klasik yaklaşımın ahkâmın değişmesi kaidesine getirdiği sınır ve kayıtları dikkate almamış, onu sınırsız bir şekilde genişletmiş ve fıkıhta yenilenme projesinin en önemli argüman ve dayanağı haline getirmiştir.
Ahkâmın değişmesi kaidesi, Muhammed Abduh’un hukuk ve yenilenme görüşünün de temel unsur ve prensiplerinden biridir. O, bu kaideyi, klasik fıkıh düşüncesinden farklı değerlendirmiş; örfe dayalı hükümlerle sınırlamamış, fıkhın muhtelif alanlarına dâhil hükümlerin tümünü kapsayacak şekilde genişletmiştir. Abduh’un değişim düşüncesi, maslahat ilkesine dayanır. O, dinin değişmez hükümlerini itikad ve ibadet alanları ile sınırlı tutmuş, muamelat sahasının ise bütünüyle değişim sahası olduğunu iddia etmiştir. Abduh’a göre, muamelat sahasında en önemli delil maslahattır. Maslahatlar ise çağa ve zamana göre değişir. Bu nedenle, muamelat hükümleri her çağın değişen maslahat ve şartlara göre değişmelidir. Öyle ki, maslahat ilkesiyle çelişen nasslar terk edilebilir. Bu makalede Muhammed Abduh’un ahkâmın değişmesi kaidesi çerçevesindeki görüşleri incelenecek ve değerlendirilecektir.

Anahtar Kelimeler

Hükümlerin Değişmesi, Değişme, Muhammed Abduh, İslâm Hukuku, İslâm Modernizmi

Analysis of Muhammed Abduh’s Views within the Framework of the Principle of the Change of Judgements

Öz

Since the second half of the nineteenth century, modern intellectual movements have emerged that advocated the renewal of fiḳh thought in the name of progress. One of the most important of these was the Egyptian modernist school led by reformist thinkers such as D̲j̲amāl al-Dīn al-Afg̲h̲ānī, Muhammad ‘Abduh and Rashīd Rizā. The basic thesis of this school is that the principles and concepts of classical uṣūl al-fiḳh need to be renewed. One of these principles is “change of rulings with the change of time”.
Classical Islamic Law and the Med̲j̲elle recognized that the principle of change of rulings applies to secondary rulings based on custom (‘urf) that are not fixed by text (naṣṣ). The modernist schools, on the other hand, did not take into account the limits and restrictions imposed by the classical approach on the principle, expanded it unlimitedly, and made it the most important argument and basis of the project of renewal in fiḳh.
The principle of the change of rulings is one of the basic elements of ‘Abduh’s view of law and renewal. He evaluated this principle differently from classical Islamic Law and did not limit it to customary rulings, but extended it to the whole fiḳh. ‘Abduh’s view of change is based on the idea of maṣlaḥa (interests). He confined the unchangeable rules of the religion to the faith and rituals (‘ibādāt) and claimed that the bilateral contracts (mu‘āmalāt) was a field of change. According to ‘Abduh, the most important evidence in mu‘āmalāt is maṣlaḥa. Maṣlaḥa varies according to age and time. For this reason, the rulings in mu‘āmalāt should change according to the changing interests and conditions of each age and time.
In this article, the views of Muhammad ‘Abduh within the framework of the rule of changing the rules will be examined and evaluated.

Anahtar Kelimeler

Change of Judgements, Change, Muhammed Abduh, Islamic Law, Islamic Modernism

Kaynakça

• A.N. Amır, A.O. Shurıye, A.F.Ismaıl. “Muhammed Abduh’un Moderniteye Katkısı”. çev. Osman Şahin. Birey ve Toplum 3/6 (Güz 2013), 223-241.
• Abduh, Muhammed Abduh b. Hasan. el-A’mâlü’l-kâmile lil-imam Muhammed Abduh, haz. Muhammed Ammara. 5 Cilt. Beyrut: Dâru’ş-Şürûk, 1994.
• Abdürrahîm, Alâi İbrahim. Teğayyuru’l-fetvâ bi-teğayyuru’z-zamân ve’l-mekân, y.y.: Merkezü Selef lil-Buhûs ve’d-Dirâsât, ts.
• Adams, Charles C. Islam And Modernısm In Egypt: A Study Of The Modern Reform Movement Inaugurated By Muhammad Abduh, New York: Russel and Russel, 1968.
• Ali Haydar Efendi. Dürerü’l-hükkâm fî şerhi mecelleti’l-ahkâm. 4 Cilt. Riyâd: Dâru Âlemi’l-Kütüb, 2003.
• Apaydın, Yunus. “Kıyas”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 25/528-538. Ankara: TDV Yayınları, 2002.
• Apaydın, Yunus. “Klasik Fıkıh Usûlünün Yapısı ve İşlevi”. İslâm Hukuku Araştırmaları Dergisi 1 (2003), 7-28.
• Azmeh (al), Aziz. Islams and Modernities. London-New York: Verso, 1996.
• Azmeh (al), Aziz. İslâmlar ve Moderniteler. çev. Elçin Gen. İstanbul, İletişim Yayınları, 2003.
• Bûtî, Muhammed Saîd Ramadan. Ḍavâbiṭü’l-maṣlaḥa fi’ş-şerîʿati’l-İslâmiyye. Dımaşk: Dâru’l-Fikr, 2014.
• Durmuş, Ali. Osmanlı Hanefîlerinin Hanefîliğe Eleştirisi Kadızâdeliler Hareketi. İstanbul: Ketebe Yayınları, 2021.
• Ekinci, Ekrem Buğra. İslâm Hukukunda Değişmenin Sınırı. İstanbul: Arı Sanat Yayınları, 2005.
• Eraslan, Şule. Klasik İcmâ Teorisine Modern Yaklaşımlar. Bursa: Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2011.
• Erdem, Sami. Tanzimat Sonrasında Osmanlı Hukuk Düşüncesinde Fıkıh Usûlü Kavramları ve Modern Yaklaşımlar. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2003.
• Erdoğan, Mehmet. İslâm Hukukunda Ahkâmın Değişmesi. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 1994.
• Gencer, Bedri. İslâm’da Modernleşme. Ankara: Doğu Batı Yayınları, 2012.
• Gibb, Hamilton A.R. İslâm’da Modern Eğilimler. çev. M. Kürşad Atalar. Ankara: Çağlar Yayınları, 2006.
• Güzelhisarî, Menâfi’u’l-hakâ’ik şerhu mecâmi’u’l-hakâ’ik. İstanbul: Matbaa-yı Âmire, 1308.
• Hâdimî, Ebû Saîd Muhammed. Mecâmi’u’l-hakâ’ik. İstanbul: Mahmut Bey Matbaası, 1318.
• Hallaq, Wael b. A History of Islamic Legal Theories. An Introduction to Sunnî usûl al-fiqh. Cambridge: Cambridge University Pres,1997.
• Hasanova, Samira. Modernleşme Sürecinde İslâm Hukukunda Maslahat Tartışmaları. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2007.
• Hatiboğlu, İbrahim. İslâm Dünyasının Çağdaşlama Serüveni. İstanbul: İz Yayıncılık, 2012.
• Hourani, Albert. Arabic Thought in the Liberal Age 1798-1939. London: Cambridge University Press, 1983.
• İbn Âbidîn, Muhammed Emin b. Ömer b. Abdülaziz. Neşru’l-arf fî binâi ba’di’l-ahkâmi âla’l-urf (Mecmûatu Resâil-i İbn Âbidîn). y.y.: t.y..
• İbn Nüceym, Zeynüddin b. İbrahim. el-Eşbâh ve'n nezâir. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1999.
• İnayet, Hamid. Arap Siyâsî Düşüncesinin Seyri. çev. Hicabi Kırlangıç. İstanbul: Yöneliş Yayınları, 1991.
• İzmirli, İsmail Hakkı, “Sebilü'r-Reşad Ceride-i İslamiyyesi Heyet-i Muhtereme-i İlmiyyesine [Gönderilen Sorulara] Cevap”. Sebilü'r-Reşad (Sırat-ı Müstakim). Eşref Edib, 12/292 (3 Nisan 1330).
• Kartal, Abdülkadir. Bazı Ahkâm Ayetlerini Yorumlamada Muhammed Abduh’un Yaklaşımı. Erzurum: Atatürk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2009.
• Kâsânî, Alauddin Ebû Bekr b. Mes’ud. Bedâi’u’s-sanâi’ fî tertîbi’ş-şerâi’. 7 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübü’l-Arabî, ts.
• Kavak, Özgür. Modern Fıkıh Düşüncesi: Reşid Rıza Örneği. İstanbul: Klasik Yayınları, 2011.
• Kavak, Özgür. “Tecdîd Mi, Yeniden İnşa Mı? Şah Veliyyullah Dihlevî’den Muhammed İkbal’e Hind Alt-Kıtasında İctihad ve Taklide Farklı Yaklaşımlar”. İslâm Hukuku Araştırmaları Dergisi 17 (2011), 193-206.
• Kerr, Malcolm H. Islāmic Reform: The Political and Legal Theories of Muhammad Abduh and Rashīd Rıdā. Berkeley: University of California, 1966.
• Kevserî, Muhammed Zâhid. Makâlâtü’l-Kevserî. Kahire: el-Mektebetü‘t-Tevfîkiyye, ts.
• Layish, Aharon. “Modernistlerin İslâm Hukukunun Sekülerleşmesine Katkısı”. çev. Sami Erdem, Dini Modernizmin Üç Şövalyesi Cemaleddin Efgânî Muhammed Abduh Reşîd Rıza ve Türkiye’deki Takipçileri. çev. Ali Nar ve Sezai Özel. İstanbul: Bedir Yayınları, 1998.
• Mecelle Esbâb-ı Mûcibe Mazbatası. Karşılaştırmalı Mecelle-i Ahkâm-ı Adliye. haz. Ahmed Akgündüz. İstanbul: Osmanlı Araştırmaları Vakfı, 2017.
• Merad, Ali. “Islah”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 19/143-156. İstanbul: TDV Yayınları, 1999.
• Mevsılî, Abdullah b. Mahmud b. Mahmud. el-İhtiyâr li-ta‘lîli’l-muhtâr, 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Hayr, 1998.
• Özen, Şükrü. “İstislâh”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 23/383-388. İstanbul: TDV Yayınları, 2001.
• Rıza, Muhammed Reşid. Târihu’l-üstâzi’l-imâm. 3 Cilt. Kahire: Dâru Fadîle, 2. Basım, 2006.
• Serahsî, Muhammed b. Ebî Sehl Ahmet, el-Mebsût, 31 Cilt. Beyrut: Dâru’l-marife, 1989.
• Zeylaî, Osman b. Ali. Tebyinü’l-hakâik şerhu kenzi’d-dekâik. 6 Cilt. Bulak: Matbaatü’l-Kübra’l-Emiriyye,1314.