Hanefî Mezhebinde Ribevi Mal Anlayışı

Yıl 2024, Sayı: 24, 1 - 20, 20.03.2024

Kübra Ertürk

Öz

Ribâya konu olan mallar, klasik fıkıh kaynaklarında tartışılan meselelerden birisi olmuştur. Bu mesele Hanefî fukahâsı tarafından da ele alınmıştır. Hanefîler ribâyı fazlalık (artış), sözleşme ve mübadele (değiş tokuş) eylemi olmak üzere üç şekilde tanımlamışlardır. Bu tanımlar arasında ribâyı fazlalık merkezli ele alan tanımlar diğerlerine göre daha öne çıkmıştır. Ribâ konusu da kimi zaman “kitâbü’l-büyû‘” adlı genel bir başlığın içinde kimi zaman da “bâbü’r-ribâ” şeklinde müstakil bir konu olarak altı malı ele alan hadisler çerçevesinde incelenmiştir.
Hanefî mezhebi ilgili hadislerden hareketle ribânın illetini ve bu illetten hareketle ribevî malların ne olduğu sorusunu cevaplamaya çalışmıştır. Ribevî malların en doğru şekilde belirlenebilmesi için değinilmesi gereken en önemli konulardan birisi mal konusudur. Hanefîler mal kavramını insanlığın kendisine değer biçmesi, biriktirilebilir ve ihrâz edilebilir olması çerçevesinde ele almış ve bir hurma tanesi gibi iktisadî değeri olmayan malları ribâya konu etmemişlerdir. Sözlüklerde ise mal kavramının hem dar anlamı hem de geniş anlamı kapsayacak şekilde ele alındığı görülmektedir.
Hanefîlere göre ribâya konu olan mallar miktarı ölçek (keyl) ve tartı (vezn) ile tayin edilen mallardır. Bunun dışındaki mallar ribâya konu olmazlar. Bu iki ölçü biriminin esas alınmasındaki temel sebep mallar arasındaki standartlığın sadece bu iki ölçü birimiyle belirlenebilmiş olmasıdır. Onlara göre ribâya konu olan mallar kendi cinsleri ile değiştirildiğinde arada fazlalığın ve vadenin bulunmaması gerekir.
Çalışmamızın temel amacı Hanefî mezhebinin ribevî mallara dair görüşlerine ayrıntılarıyla değinilmesi ve meselenin fıkhın temel ilkeleri çerçevesinde incelenip anlaşılmasını sağlamaktır. Bu amaç doğrultusunda mal ve ribâ kavramlarına ayrıntılarıyla yer verilmeye çalışılmıştır. Konunun anlaşılması için önem arz eden ilgili âyet ve hadisler incelenmiş ve Hanefîlerin konuyu işleyiş şekline değinilmiştir. Hanefîlerin ribevî mallara dair görüşlerinin naklî ve aklî deliller çerçevesinde ele alınması bu çalışmayı diğer çalışmalardan ayıran en önemli özelliktir.

Anahtar Kelimeler

Riba, İllet, Mal, Borç, Alım satım

Ribevi Understanding Of Goods In The Hanefi Sect

Öz

TThe riba-bearing goods have been one of the discussed matters in classical fiqh literature. This intricate subject has been addressed by the Hanafi school, which propounds three distinct definitions of riba, namely as excess, a contractual entity, and an exchange action. Notably, the emphasis on excess within these definitions has garnered prominence in scholarly discourse.
According to Hanafis, riba-bearing goods are those whose quantification is determined by measurement and weight, while other goods exempt from riba considerations. The pivotal rationale for employing these two units of measurement is rooted in the Hanafi conviction that standardization of goods is contingent solely upon these two units of measurement. In the exchange of riba-bearing goods within their own categories, the Hanafi stance advocates the absence of excess and predetermined terms.
The purpose of this study is to delve into the Hanafi school's perspectives on riba-bearing goods, examining the issue within the framework of fundamental principles of fiqh. To achieve this, I have undertaken a detailed exploration of the concepts of goods and riba, considering relevant Quranic verses and hadiths crucial for understanding the subject. What sets my study apart is the comprehensive consideration of Hanafi viewpoints on riba-bearing goods, grounded in both rational (aklî) and scriptural (naklî) evidence.

Anahtar Kelimeler

Riba, Prohibition, Commodities, Dept, Purchase and Sale

Kaynakça

• Apaydın, H. Yunus. “Karz”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 24/520-525. İstanbul: TDV Yayınları, 2001.
• Askerî, Ebû Hilâl el-Hasen b. Abdillâh b. Sehl. el-Furûḳu’l-Luğaviyye. Kahire: Dâru’l-İlm, 1431/2010.
• Askerî, Ebû Hilâl el-Hasen b. Abdillâh b. Sehl. Kitâbü’t-Telḫîṣ fî Maʿrifeti Esmâi’l-Eşyâʾ. Dımaşk: Dâru Tılâs, 1417/1996.
• Aynî, Ebû Muhammed Mahmûd b. Ahmed Bedrüddîn. el-Binâye şerḥu’l-Hidâye. 13 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1421/2000.
• Bayındır, Abdulaziz. Ticaret ve Faiz. İstanbul: Süleymaniye Vakfı Yayınları, 2007.
• Bayındır, Servet. “VII. İslâm Hukuku Anabilim Dalı Koordinasyon Toplantısı Mezheplerde Tutarlılık: Tebliğler Metni”. Faiz Meselesine Kur’an ve Sünnet Çerçevesinde Farklı Bir Bakış. İstanbul: Süleymaniye Vakfı, 2012.
• Cevherî, Ebû Nasr İsmail b. Hammad. es-Sıhâh Tacü’l-Lüğa ve Sıhâhi’l-Arabiyye. 6 Cilt. Dâru’l İlm li’l Melâyîn, 1407/1987.
• Dârekutnî, Ebü’l-Hasen Alî b. Ömer b. Ahmed. Sünenü’d-Dâreḳuṭnî. 5 Cilt. Beyrut: Dâru’l İlm li’l Melâyîn, 1425/2004.
• Derdîr, Ebü’l-Berekât Ahmed b. Muhammed b. Ahmed el-Adevî. eş-Şerḥu’ṣ-ṣaġīr ʿalâ Aḳrebi’l-mesâlik. 4 Cilt. Kahire: Dâru’l-Maârif, 1392/1972.
• Ebû Dâvûd, Süleymân b. el-Eş‘as b. İshâk es-Sicistânî. Sünenü Ebî Dâvûd. 4 Cilt. Delhi: el-Matbaaü’l-Ensâriyye, 1323/1905.
• Ertürk, Kübra. Fıkıhta Faiz Konusu Mallar. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2018.
• Ferâhîdî, Ebû Abdirrahmân el-Halîl b. Ahmed b. Amr b. Temîm. Kitâbü’l-ʿAyn. 8 Cilt. Beyrut: Mektebetü’l-Hilâl, 1419/1988.
• Feyyûmî, Ebü’l-Abbas Ahmed b. Muhammed b. Ali el-Hamevî. el-Misbâhü’l-Münîr. Beyrut: el-Mektebetü’l-İlmiyye, 1431/2010.
• Fîrûzâbâdî, Ebü’t-Tâhir Mecdüddîn Muhammed b. Ya‘kûb b. Muhammed. el-Ḳāmûsü’l-muḥîṭ. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1426/2005.
• Halebî, İbrâhîm b. Muhammed İbrâhîm. Mülteḳa’l-ebḥur. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1419/1998.
• Haskefî, Alâüddîn Muhammed b. Alî b. Muhammed ed-Dımaşkî. ed-Dürrü’l-muḫtâr şerḥu Tenvîri’l-ebṣâr ve câmiʾi’l-biḥâr. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1423/2002.
• İbn Âbidîn, Muhammed Emîn b. Ömer b. Abdilazîz el-Hüseynî ed-Dımaşkî. Reddü’l-muḥtâr ʿale’d-Dürri’l-muḫtâr. 6 Cilt. Beyrut: Dâru’l Fikr, 1386/1966.
• İbn Fâris, Ebü’l-Hüseyn Ahmed b. Fâris b. Zekeriyyâ b. Muhammed er-Râzî el-Kazvînî. Muʿcemu Meḳâyîsi’l-Luğa. 6 Cilt. b.y.: Dâru’l-Fikr, 1399/1979.
• İbn Manzûr, Muhammed b. Mükerrem b. Ali Ebü’l-Fazl Cemâlüddîn. Lisânü’l-ʿArab. 15 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdır, 1414/1993.
• İbn Nüceym, Zeynüddîn b. İbrâhîm b. Muhammed el-Mısrî. el-Baḥru’r-râîḳ şerḥu Kenzi’d-deḳâiḳ. 8 Cilt. b.y.: Dâru’l-Kütübi’l-İslâmî, ts.
• İbnü’l-Hümâm, Kemâleddîn Muhammed b. Abdülvâhid b. Abdülhamîd. Şerhu Fethü’l-Kadîr. 10 Cilt. b.y.: y.y., 1390/1970.
• Kâsânî, Ebû Bekr Alaeddin Ebû Bekr b. Mes’ud b. Ahmed el-Hanefî. Bedâ’i‘ü’s-Sanâ’î‘ fî Tertîbi’ş-Şerâ’i‘. 7 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1328/1910.
• Kudûrî, Ebü’l-Hüseyn Ahmed b. Ebî Bekr Muhammed b. Ahmed el-. Muḫtaṣaru’l-Ḳudûrî fî’l fıḳhi’l-Ḥanefî. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1418/1997.
• Lâm b. İbrâhîm, Abdullah. Aḥkâmü’l-‘Agniya. Amman: Dâru’n-Nefâis, 1424/2003.
• Mergînânî, Ebü’l-Hasen Burhânüddîn Alî b. Ebî Bekr b. Abdilcelîl el-Fergânî. el-Hidâye fî şerḥi Bidâyeti’l-mubtedî. 4 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî, ts.
• Mevsılî, Ebü’l-Fazl Mecdüddîn Abdullâh b. Mahmûd b. Mevdûd. el-İḫtiyâr li-taʿlîli’l-Muḫtâr. 5 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1356/1937.
• Mısrî, Refik Yunus. Maṣrifü’t-tenmiyeti’l-islâmî. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1431/1981.
• Müslim, Ebü’l-Hüseyn el-Kuşeyrî Müslim b. el-Haccâc. Ṣaḥîḥ-i Müslim. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî, 1416/1995.
• Nesefî, Ebü’l-Berekât Hâfızüddîn Abdullah b. Ahmed b. Mahmûd. Kenzu’d-deḳâʾiḳ. Dâru’l Beşâiri’l-İslâmiyye, 1432/2011.
• Semerkandî, Ebû Bekr Alâüddîn Muhammed b. Ahmed b. Ebî Ahmed. Tuḥfetü’l-fuḳahâ. 3 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1415/1994.
• Serahsî, Ebû Bekr Şemsü’l-eimme Muhammed b. Ebî Sehl Ahmed. el-Mebsûṭ. 31 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Maʿrife, 1414/1993.
• Suğdî, Ebü’l-Hasen Alî b. el-Hüseyn b. Muhammed. en-Nütef fi’l-fetâvâ. 2 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1404/1984.
• Şübeyr, Muhammed Osman. el-Medḫal ilâ Fıkhi’l-Muâmelâti’l-Mâliyye. Amman: Dâru’n-Nefâis, 1425/2004.
• Zeydân, Abdülkerim. el-Medḫal li dirâseti’ş-şerîati’l-islâmiyye. Dımaşk: Müessesetü’r- Risâle Nâşirûn, 1427/2006.
• Zeylaî, Ebû Muhammed Fahruddîn Osmân b. Alî b. Mihcen b. Yûnus es-Sûfî el-Bâriî. Tebyînu’l-ḥaḳâîḳ şerḥu Kenzi’d-daḳâiḳ ve Ḥâşiyeti’ş-Şelebî. 6 Cilt. Kahire: el-Matba‘atu’l-Kübrâ’l- Emîrîyye, 1313/1895.