The Ibāzīs' Approach to the Seven Letters and the Mushāf Istinsāh

Yıl 2024, Sayı: 25, 53 - 72, 20.09.2024

Kenan Aklan

Öz

In this article, the approaches of the scholars belonging to the Ibāzī school, which is said to be a moderate branch of the Khārijites and which continues to exist today, to the seven letters, one of the basic issues of the Qur'ān and the process of the Qur'ān becoming a Mushaf will be discussed. The nature and scope of the seven-letter concession, which manifested itself as the convenience granted to Muslims in the pronunciation of the words of the Qur'an with the spread of Islam, is still one of the issues that are still debated even today. Because there is no clear ruling on the nature of the seven letter concession in the hadiths on the subject. In this context, first of all, the prominent narrations and the views of the scholars on the issue of the seven letters will be discussed, and then, by applying the method of comparison, the approaches of the Ibāzīs to the seven letters will be given.
The Holy Qur'an was not published while the Prophet was alive. The primary reason for this is the continuation of revelation. In this process, the Prophet was both dictating the verses that came down to him to the scribes of revelation and the Companions were memorizing these verses. However, shortly after the Prophet's death, the idea of collecting the verses of the Qur'an came to the fore and was put into practice. The gathering of the Qur'anic verses during the reign of Prophet Abū Bakr and the activities of reproducing and sending the manuscripts to certain centers during the reign of Prophet 'Uthman are important milestones in the context of human preservation of the Qur'anic text. In this context, the second part of the study will include the evaluations of the Ibāzī scholars regarding the Qur'ān's printing activities during the reign of Prophet 'Uthman.
Our aim in the study is to show the points of divergence or overlapping aspects of the Ibāzī scholars from the prominent qiraat conceptions.

Anahtar Kelimeler

Qur'an, Qiraat, Seven letters, Mushaf orthography, Ibāzīism

İbâzîlerin Yedi Harf ve Mushaf İstinsahı ile İlgili Yaklaşımları

Öz

Bu makalede, Hâricîlerin ılımlı bir kolu olduğu söylenen ve günümüzde varlığını sürdüren İbâzî ekolüne mensup âlimlerin kıraatlerin temel meselelerinden olan yedi harf ve Kur’an’ın Mushaf haline gelme sürecine dair yaklaşımları ele alınacaktır. İslâm’ın yayılmasıyla birlikte Kur’an kelimelerinin telaffuzu noktasında Müslümanlara tanınan kolaylık şeklinde kendisini gösteren yedi harf ruhsatının mahiyeti ve kapsamı günümüzde bile hâlâ tartışılan konulardandır. Çünkü konuyla ilgili hadislerde yedi harf ruhsatının mahiyetine dair açık bir hüküm bildirilmemiştir. Bu bağlamda öncelikle yedi harf meselesiyle ilgili öne çıkan rivayetler ve âlimlerin görüşleri ele alınacak, ardından mukayese yöntemi uygulanarak İbâzîlerin yedi harfe dair yaklaşımlarına yer verilecektir.
Kur’an-ı Kerim, Hz. Peygamber hayatta iken kitaplaştırılmamıştır. Bunun başta gelen nedeni vahyin devam ediyor olmasıdır. Bu süreçte Hz. Peygamber hem kendisine inen âyetleri vahiy kâtiplerine yazdırıyor, hem de sahâbe bu âyetleri hıfzediyordu. Ancak Hz. Peygamber’in vefatından kısa süre sonra Kur’an âyetlerinin bir araya getirilme fikri gündeme gelmiş ve hayata geçirilmiştir. Hz. Ebû Bekir devrinde Kur’an âyetlerinin bir araya getirilmesi ve Hz. Osman döneminde istinsah edilen mushafların çoğaltılarak belli merkezlere gönderilme faaliyetleri Kur’an metninin beşerî planda muhafazası bağlamında önemli kilometre taşlarındandır. Bu kapsamda çalışmanın ikinci kısmında Kur’an’ın Hz. Osman döneminde gerçekleştirilen istinsah faaliyetiyle ilgili İbâzî âlimlerin değerlendirmelerine yer verilecektir.
Çalışmadaki amacımız İbâzî âlimlerin, öne çıkan kıraat tasavvurlarından ayrıştığı noktalar veya örtüşen yönlerinin gösterilmesidir.

Anahtar Kelimeler

Kur’an, Kıraat, Yedi harf, Mushaf imlâsı, İbâzîlik

Kaynakça

• Abdülhamid, İrfan. Dirâsât fi’l-fırak ve’l-akâidi’l-İslâmiyye. Bağdat: Matbaatü’l-İrşad, 1967.
• Ahmed b. Hanbel, Ebû Abdillâh Ahmed b. Muhammed b. Hanbel eş-Şeybânî el-Mervezî. el-Müsned. ed. Şuayb el-Arnaût - Âdil Mürşid. Beyrut: Müessesetü’r Risâle, 2001.
• Akcan, Resul. Mushaf İmlâsının İrfânî Yorumu -Merrâkuşî Örneği-. Ankara: İlâhiyât Yayınları, 2022.
• A‘zamî, Muhammed Mustafa. Vahyedilişinden Derlenişine Kur’an Tarihi Eski ve Yeni Ahit ile Karşılaştımalı Bir Araştırma. çev. Ömer Türker - Fatih Serenli. İstanbul: İz Yayıncılık, 2018.
• Berrâdî, Ebü’l-Kâsım b. İbrahim. el-Cevâhiru’l-Müntekâh. Londra: Dâru’l-Hikme, 2014.
• Beyhakî, Ebû Bekir Ahmed b. el-Hüseyin b. Ali. es-Sünenüs-sağir. thk. Abdulmutî‘ Emîn Kal‘acî. Pakistan: Câmiatü Dirâsâti’l-İslâmiyye, 1989.
• Bostan, Osman. “en-Neşr Merkezli Çalışmalar (Tahrîrât Örneği)”. Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 52 (2022), 207-234. https://doi.org/10.17120/omuifd.1078721.
• Bostan, Osman. “Mukaddimetü’l-Cezerî’nin Muhtevası ve Metodu”. Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 54 (Haziran 2023), 185-212. https://doi.org/10.17120/omuifd.1274261.
• Buhârî, Muhammed b. İsmâîl. el-Câmiʿu’s-Sahîh. thk. Muhammed Züheyr b. Nâsır. 9 Cilt. Beyrut: Dâru Tavki’n-Necât, 2001.
• Çetin, Abdurrahman. Kur’ân-ı Kerîm’in İndirildiği Yedi Harf ve Kıraatler. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2013. Dânî, Ebû Amr Osmân b. Saîd b. Osmân. el-Mukni‘ fî rasmi mesâhifi’l-emsâr. thk. Muhammed Sâdık Gamhâvî. Kahire: Mektebetü’l-Külliyati’l-Ezheriyye, t.s.
• Ebû Dâvûd, Süleymân b. el-Eş‘as b. İshâk es-Sicistânî el-Ezdî. Sünenü Ebî Dâvûd. thk. Muhammed Muhyiddîn Abdulhamîd. Mektebetü’l-’Asriyye, 2009.
• Ebû Hayyân el-Endelüsî, Muhammed b. Yûsuf b. Alî b. Yûsuf b. el-Bahrü’l-muhît fi’t-tefsîr. thk. Âdil Ahmed Abdülmevcûd - Alî Muhammed Muavvız. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1993.
• Ebû Şâme, Ebü’l-Kâsım Şihâbüddîn Abdurrahmân b. İsmâîl b. İbrâhîm el-Makdisî. el-Mürşidü’l-vecîz ilâ ʿulûm teteʿalleku bi’l-Kitâbi’l-ʿAzîz. thk. Tayyar Altıkulaç. Beyrut: Dâru Sâdır, 1975.
• Ebû Ubeyd el-Kâsım b. Sellâm, İbn Miskîn el-Herevî. Fezâ’ilü’l-Kur’ân li’l-Kâsım b. Sellâm. thk. Mervân el-Atıyye vd. Beyrut: Dâru İbn Kesîr, 1995.
• Ettafeyyiş, Muhammed b. Yûsuf b. Îsâ b. Sâlih el-Hafsî el-Adevî. Himyânü’z-zâd ilâ dâri’l-meʿâd. Uman: Vizâretü’t-türâsi’l-kavmî ve’s-sekâfe, 1980.
• Fığlalı, Ethem Ruhi. İbâdiye’nin Doğuşu ve Görüşleri. Ankara: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 1983.
• Fırat, Yavuz. Tecvîd ve Kıraat İlmi Terimleri Sözlüğü. Konya: Hacıveyiszade İlim ve Kültür Vakfı Yayınları, 2018.
• Halîlî, Saîd b. Halfân b. Ahmed b. Sâlih b. Ahmed b. Âmir. Ecvibetü’l-Muhakkik el-Halîlî. thk. Bedr b. Abdullah er-Rahbî vd. Mektebetü’l-Ceyl el-Vâid, 2010.
• Halîlî, Şeyh Ahmed b. Hamed. Cevâhiru’t-tefsîr envâru min beyâni’t-tenzîl. 3 Cilt. Umman: Mektebetü’lİstikâme, 1984. Hatîb el-Bağdâdî, Ebû Bekr Ahmed b. Alî b. Sâbit. Târîhu Bağdâd (Medînetü’s-Selâm). thk. Mustafa Abdülkâdir Atâ. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2004.
• Hevvârî, Hûd b. Muhakkem. Tefsîru kitâbillahi’l-ʿazîz. thk. Saîd Şerîfî. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Garbi’lİslâmî, 1990.
• Hourani, Albert. Arap Halkları Tarihi. İstanbul: İletişim Yayınları, 2013.
• İbn Abdülber, Ebû Ömer Cemâlüddîn Yûsuf b. Abdillâh b. Muhammed en-Nemerî. et-Temhîd limâ fi’l- Muvattaʾ mine’l-meʿânî ve’l-esânîd. thk. Beşşâr Avvâd Ma‘rûf. Londra: Müessesetü’l-Furkân, 2017.
• İbn Ebî Davud, Ebû Bekr Abdullah b. Süleymân b. Eş‘as es-Sicistânî. Kitabü’l-Mesâhif. ed. Muhammed b. Abduh. Kahire: el-Fârûku’l-Hadîse, 2002.
• İbn Hacer el-Askalânî, Ebü’l-Fazl Ahmed b. Ali. Fethu’l-bârî şerhu Sahîhi’l-Buhârî. thk. Muhammed Fuâd Abdülbâki. 13 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Ma’rife, 1379.
• İbn Kesîr, Ebü’l-Fidâ’ İmâdüddîn İsmâîl b. Şihâbiddîn Ömer b. Kesîr b. Dav’ b. Kesîr el-Kaysî el-Kureşî el-Busrâvî ed-Dımaşkî eş-Şâfiî. Fezâʾilü’l-Kurʾân. Kahire: Mektebetü İbn Teymiyye, 1995.
• İbn Kuteybe Dîneverî, Ebû Muhammed Abdullāh b. Müslim. Te’vîlü müşkili’l-Kur’ân. thk. İbrahim Şemsüddin. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, ts.
• İbn Mâce, Ebû Abdillâh Muhammed b. Yezîd Mâce el-Kazvînî. es-Sünen. Kahire: Mektebetü Ebi’l-Muâtî, ts.
• İbn Şebbe, Ebû Zeyd Ömer b. Şebbe en-Nümeyrî el-Basrî. Târîhu’l-Medînetü’l-münevvere. thk. Fehîm Muhammed Şeltût. Cidde, 1979.
• İbnü’l Arabî, Ebû Bekr. Ahkâmü’l-Kur’ân. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2003.
• İbnü’l-Cezerî, Ebü’l-Hayr Şemsüddin Muhammed b. Muhammed b. Muhammed b. Alî b. Yûsuf. en-Neşr fi’l-kırââti’l-aşr. thk. Zekeriyya Umayrât. II Cilt. Beyrut: Dâru’l- Kütübi’l-İlmiyye, 2011.
• Jeffery, Arthur. Mukaddimetân fî ‘ulûmi’l-Kur’ân. Bağdat: Mektebetü l-Hâncî, 1954.
• Kalamâvî, Süheyr. Edebü’l-Havâric fi’l-asri’l-Emevî. Kahire: Matbaatü Lücneti’Te’lîf ve’t-Tercüme ve’n- Neşr, 1945.
• Kalhâtî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Saîd el-Ezdî. el-Keşf ve’l-Beyân. thk. Seyyide İsmâîl Kâşif. Umman: Vizâretü’t-türâsi’l-kavmî ve’s-sekâfe, 1980.
• Karaçam, İsmail. Kur’ân-ı Kerîm’in Nüzûlü ve Kırâati. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2012.
• Kâsımî, Muhammed Cemâlüddîn b. Muhammed Saîd b. ed-Dımaşkî. Mehâsinü’t-teʾvîl. thk. Muhammed Bâsil Uyûn es-Sûd. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1997.
• Kastallânî, Ebü’l-Abbâs Şihâbüddîn Ahmed b. Muhammed b. Ebû Bekr. İrşâdü’s-sârî. Mısır: 1872, ts.
• Kılıç, Mustafa. “İbn Kuteybe’nin Yedi Harf Anlayışı”. Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 49 (Aralık 2020), 217-258.
• Kılıç, Mustafa. Kırâat-Tefsîr İlişkisi Zemahşeri Örneği. İstanbul: İFAV, 2015.
• Kurtubî, Ebû Abdullah Muhammed b. Ahmed. el-Câmi‘ li-ahkâmi’l-Kurân. Mısır, 1966.
• Kurtubî, Ebû Abdullah Muhammed b. Ahmed. el-Câmi‘ li-ahkâmi’l-Kur’ân. thk. Abdullâh b. Abdülmuhsin et-Türkî. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 2006.
• Mâlik b. Enes, Ebû Abdillâh b. Mâlik b. Ebî Âmir el-Asbahî el-Yemenî. el-Muvatta’. thk. Muhammed Mustafa el-A‘zamî. Birleşik Arap Emirlikleri: Müessesetü Zâyid b. Sultân Âli Nehyân li’l-A’mâli’l- Hayriyye ve’l-İnsâniyye, 2004.
• Mekkî b. Ebî Tâlip, Ebû Muhammed b. Hammuş b. Muhammed. el-İbâne an meâni’l-kırâât. thk. Abdülfettah İsmail Şelebî. Kahire: Dâru Nahzati Mısr, 1960.
• Mi‘velî, Muhammed b. Âmir b. Râşid. Kitâbü’t-tehzîb fi’-l-fesâhati ve’l-elfâz. thk. Abdullah b. Saîd b. Nâsır el-Kanûbî. 2 Cilt. Umman: Mektebetü Hazâini’l-Âsâr, 2017.
• Müberred, Ebu’l-Abbâs Muhammed b. Yezîd. el-Kâmil fi’l-luga ve’l-edeb. thk. Muhammed Ebu’l-Fadl İbrahim. Kahire: Dârü’l-Fikri’l-Arabî, 1997.
• Müslim, Ebü’l-Hüseyn Müslim b. el-Haccâc. el-Câmiʿu’s-sahîh. Beyrut: Daru ihyâi’t-Türâsü’l-arabiyye, 1955.
• Nâmî, Amr Halîfe. İbâzilik Araştırmaları. çev. Orhan Ateş. Ankara: Astana Yayınları, ts.
• Nesâî, Ebû Abdirrahmân Ahmed b. Şuayb b. Alî. es-Sünenü’l-kübrâ. ed. Şuayb el-Abdülfettah Ebû Gudde. Halep: Mektebetü’l-Matbûâti’l-İslâmiyye, 1986.
• Nîsâbûrî, Nizâmüddîn Hasen b. Muhammed b. Hüseyn el-A‘rec. Garâʾibü’l-Kurʾân ve regāʾibü’l-furkân. thk. Zekeriyya Ümeyrat. Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1995.
• Önen, Hacı. Kıraat Tarihi ve Kıraat Farklılıklarının Kur’ân Tefsirine Etkisi. İstanbul: Rağbet Yayınları, 2017.
• Râfiî, Mustafa Sâdık. İʿcâzü’l-Kurʾân ve’l-belâgatü’n-nübüvve. Beyrut: Dârü’l-Kitâbi’l-Arabî, 2005.
• Rebî‘ b. Habîb, Ebû Amr b. Amr el-Ezdî el-Ferâhîdî el-Basrî. Müsnedü’r-Rebî‘ b. Habîb (el-Câmiʿu’s-sahîh). thk. Muhammed İdris - Âşûr b. Yûsuf. Beyrut: Dârü’l-Hikme, 1994.
• Sâbûnî, Muhammed Ali. et-Tibyân fî ‘ulûmi’l-Kur’ân. Beyrut, 1985.
• Sâlih, Subhî. Mebâhis fî ʿulûmi’l-Kurʾân. Beyrut, 1979.
• Sütşurup, İhsan. Sa‘lebî’nin el-Keşf ve’l-Beyân Tefsirinde Kıraatlere Yaklaşımı. ed. Kenan Aklan - Resul Akcan. Ankara: Sonçağ Akademi, 2023.
• Süyûtî, Abdurrahmân b. Ebî Bekr . el-İtkân fî ʿUlûmi’l-Kur’ân. thk. M. Ebu’l-Fazl İbrâhim. 4 Cilt. Mısır: el-Hey’etü’l Mısriyye, 1974.
• Süyûtî, Celâlüddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr. Tenvîrü’l-havâlik ʿalâ Muvattaʾi Mâlik. thk. Sıdkî Muhammed Cemil el-Attâr. Beyrut: Dârü’l-Fikr, 2005.
• Şemmâhî, Ebü’l-Abbâs Ahmed b. Saîd Ebû Osmân b. Abdulvâhid Bedreddîn. Kitâbü’s-siyer. Umman: Vizâretü’t-türâsi’l-kavmî ve’s-sekâfe, 1987.
• Taberânî, Ebü’l-Kâsım Müsnidü’d-Dünyâ Süleymân b. Ahmed b. Eyyûb. el-Mu’cemü’l-evsat. thk. Târık b. Ivazullah b. Muhammed - Abdülmuhsin b. İbrahim el-Huseynî. 10 Cilt. Kahire: Dârü’l-Harameyn, ts.
• Taberî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Cerîr. Câmiu’l-beyân an te’vîli’l-Kur’ân. thk. Ahmed Muhammed Şâkir. 24 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 2000.
• Tahavî, Ebû Ca‘fer Ahmed b. Muhammed b. Selâme el-Ezdî el-Hacrî el-Mısrî. Şerhu müşkili’l-âsâr. thk. Şuayb el-Arnavut. Beyrut: Müessesetü’r Risâle, 1994.
• Tirmizî, Ebû Îsâ Muhammed b. Îsâ b. Sevre. Sünenü’t-Tirmizî. ed. Beşşâr Avvâd Ma‘rûf. Beyrut: Dârü’l- Garbi’l-İslâmî, 1998.
• Ünal, Mehmet. Kur’ân’ın Anlaşılmasında Kıraat Farklılıklarının Rolü. İstanbul: Hacıveyiszade İlim ve Kültür Vakfı Yayınları, 2019.
• Zerkeşî, Bedreddin Muhammed b. Abdullah. el-Burhân fî ʿulûmi’l-Kur’ân. thk. M. Ebu’l-Fazl İbrahim. 4 Cilt. Kahire: Darü’t-Türâs, 1957.
• Zürkânî, Muhammed Abdülazim. Menâhilü’l-’irfân fî ’ulûmi’l-Kur’an. 2 Cilt. Beyrut: Daru’l-Kitabi’l-Arabî, 3. baskı., t.s.