The Position of al-Bāqillānī in the Ash'arite Madhhab in the Context of al-Taqrīb wa al-irshād

Yıl 2024, Sayı: 25, 1 - 25, 20.09.2024

Şuheda Bozyel

Öz

Al-Bāqillānī, a fourth-century scholar, played an influential role in the systematization of Ashʿarite theology. Apart from theology, al-Bāqillānī has an important position for the Ashʿarite madhhab in terms of usūl al-fıqh. His work al-Taqrīb wa al-irshād, which he wrote at a time when the science of usul was maturing in a way to cover all the topics of this science, has the characteristic of being a founding work of usūl. In this work, al-Bāqillānī systematized the basic principles of the Ashʿarite madhhab. The fact that al-Taqrīb remained lost until a later period prevented it from being the subject of academic studies sufficiently. Although it contains the prominent criteria of the method of writing of the mutakallimūn, al-Taqrīb is often not mentioned when examples of this writing tradition are mentioned. However, al-Bāqillānī had a great influence on al-Juwaynī and al-Ghazālī, the authors of the works mentioned as typical examples of this method. Al-Juwaynī transmitted al-Bāqillānī's scholarship to the next generations through his works, and al-Ghazālī closely followed al-Taqrīb in his late work al-Mustasfā. The aim of this study is to highlight al-Taqrīb wa'l-irshād, which has a very important position in terms of the science of usūl, and the author of this work, al-Bāqillānī's usūlī aspect. In this context, the impact of al-Taqrīb on the works of two Ashʿarite scholars, al-Juwaynī and al-Ghazālī, will be analyzed. In recent years, some newly discovered volumes of al-Taqrīb have been criticized and brought to the scholarly world. This study includes an interpretation of these published fragments. Thus, there will be a clarity in the minds about which parts of al-Taqrīb have survived to the present day and which parts are still missing.

Anahtar Kelimeler

Ash, Mutaqallīm, Usūlī, al-Bāqillānī, al-Taqrīb wal al-irshād

et-Takrîb ve’l-irşâd Eseri Bağlamında Bâkıllânî’nin Eş‘arî Mezhebindeki Konumu

Öz

Hicrî dördüncü asır âlimlerinden Bâkıllânî, Eş‘arî kelâmının sistemleşmesinde etkili bir rol oynamıştır. Bâkıllânî’nin kelâm ilmi dışında usûl ilmi açısından da Eş‘arî mezhebi için önemli bir konumu bulunmaktadır. Usûl ilminin olgunlaştığı bir dönemde bu ilmin bütün konularını içerecek şekilde ele aldığı et-Takrîb ve’l-irşâd eseri kurucu bir usûl eseri olma özelliğine sahiptir. Bâkıllânî bu eserde Eş‘arî mezhebinin temel prensiplerini sistemli bir şekilde işlemiştir. et-Takrîb’in geç bir döneme kadar kayıp kalması akademik çalışmalara yeterince konu olmasını engellemiştir. Zira mütekellimîn yazım yönteminin öne çıkan kriterlerine sahip olduğu halde et-Takrîb’e, söz konusu yazım geleneğinin örnekleri zikredilirken çoğunlukla temas edilmemiştir. Halbuki Bâkıllânî’nin bu yöntemin tipik örnekleri olarak zikredilen eserlerin müellifleri Cüveynî ve Gazzâlî üzerinde büyük bir etkisi bulunmaktadır. Cüveynî, eserleri vasıtasıyla Bâkıllânî’nin ilmi birikimini sonraki nesillere aktarmış, Gazzâlî de son dönem eseri el-Mustasfâ’da et-Takrîb’i yakından takip etmiştir. Bu çalışmanın amacı usûl ilmi açısından oldukça önemli bir konumda yer alan et-Takrîb ve’l-irşâd’ın ve bu eserin müellifi Bâkıllânî’nin usûli yönünü ön plana çıkarmaktır. Bu kapsamda et-Takrîb’in Eş‘arî iki âlim olan Cüveynî ve Gazzâlî’nin eserleri üzerindeki etkisi incelenecektir  Son yıllarda et-Takrîb’in yeni bulunan bazı cüzleri tahkik edilerek ilim dünyasına kazandırıldı. Bu çalışma yayınlanan bu parçalara dair bir değerlendirmeyi de içermektedir. Böylece et-Takrîb’den günümüze hangi kısımlarının ulaştığı hangilerinin henüz kayıp olduğuna dair zihinlerde bir netlik oluşacaktır.

Anahtar Kelimeler

Eş‘arî Mezhebi, Mütekellim, Usûlcü, Bâkıllânî, et-Takrîb ve’l-irşâd

Kaynakça

• Ahmed, Şâyib Firâs Abdülhamit. el-Arâu’l-Usûliyye lî Ebî Bekr b. Tayyib el-Bâkıllânî fi’l-Mukaddimâti’l- Usûliyye ve Delâlâti’l-Elfâz ve Avâridiha (Câmiatu Âlî ’l-Beyt, Yüksek Lisans Tezi, 2000.
• Bâcî, Ebü’l-Velid Süleyman b. Halef. İhkâmü’l-fusûl fî ahkâmi’l-usûl. thk. Abdullah Muhammed el-Cubûrî. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1989.
• Bâkıllânî, Ebû Bekr Muhammed b. Tayyib b. Muhammed el-Basrî. el-İnsâf fîmâ yecibu i’tikâduhu velâ yecûzü’l-cehl bihi. Kahire: Müessesetü’l-Hanci, 1963.
• Bâkıllânî, Ebû Bekr Muhammed b. Tayyib b. Muhammed el-Basrî. et-Takrîb ve’l-irşâd. thk. Abdülhamîd b. Alî Ebû Züneyd. 3 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1998.
• Bâkıllânî, Ebû Bekr Muhammed b. Tayyib b. Muhammed el-Basrî. et-Takrîb ve’l-irşâd fî usûli’l-fıkh. thk. Muhammed Seyyit Osman. Beyrut: Dârü’l-Kutubi’l-İlmiyye, 2012.
• Bâkıllânî, Ebû Bekr Muhammed b. Tayyib b. Muhammed el-Basrî. et-Takrîb ve’l-İrşâd -İmlâu’l-Kâdî-. thk. Muhammed b. Abdurrezzak b. Ahmed er-Ruveyş. Kuveyt: el-Evkâf ve’ş-Şûuni’l-İslamiyye, 2015.
• Bâkıllânî, Ebû Bekr Muhammed b. Tayyib b. Muhammed el-Basrî. Cüz'un mine't-Takrîb ve’l-irşâd fi usûli’lfıkh. thk. Adnân b. Fehd el-Abiyyât Havallî: Esfâr li-Neşr Nefisi’l-Kütüb ve’r-Resâili’l-İlmiyye, 2022.
• Bâkıllânî, Ebû Bekr Muhammed b. Tayyib b. Muhammed el-Basrî. Temhîdu’l evâil ve telhîsu’d-delâil. thk. Şeyh İmâdüddîn Ahmed Hayder. Beyrut: Müessesetü’l-Kütübi’s-Sekâfiyye, 1987.
• Başoğlu, Tuncay. Hicrî Beşinci Asır Fıkıh Usûlü Eserlerinde İllet Tartışmaları. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2001.
• Bedir, Murteza. Fıkıh Mezhep ve Sünnet: Hanefi Fıkıh Teorisinde Peygamberin Otoritesi. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2004.
• Bozyel, Şuheda. İlahi Hitabın Mahiyeti Çerçevesinde Bâkıllânî’nin Usul Düşüncesi. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2024.
• Cüveynî, İmamü’l-Haremeyn Ebü’l-Meâlî Rüknüddîn Abdülmelik b. Abdullâh b. Yûsuf. el-Burhân fî usûli’l-fıkh. thk. Abdülazim ed-Dîb. 2 Cilt. Doha: Câmiatu Katar, 1978.
• Cüveynî, İmamü’l-Haremeyn Ebü’l-Meâlî Rüknüddîn Abdülmelik b. Abdullâh b. Yûsuf. Kitâbü’t-Telhîs fî usûli’l-fıkh. thk. Abdullah Cevlem en-Nîbâlî-Şübbeyr Ahmed el-Ömerî. 3 Cilt. Beyrut: Dârü’l- Beşâiri’l-İslâmiyye, 1996.
• Çavuşoğlu, Ali Hakan. Irak Mâlikî Ekolü (III.-V./IX.-X.yy.). İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2004.
• Çelik, Ahmet. “Mağrib’de Eş‘arîliğin Yayılmasında Bâkıllânî ve Cüveynî’nin Etkileri”. V. Uluslararası Şeyh Şa’ban-ı Velî Sempozyumu -Eş’arîlik-. ed. Mustafa Aykaç vd. Kastamonu: Kastamonu Üniversitesi Matbaası, 2018.
• Demir, Hilmi. “Kelam Düşünce Tarihinde Yaygın Bir Hatanın Tashihi (İn‘ikâs-ı Edille) ve Mütekaddimin Kelamı ile Mantık İlişkisi Üzerine Bir Eleştiri”. Dinî Araştırmalar 10/29 (2007), 79-114.
• Dündar, Abdulhamit. 4/10. Yüzyılda Bağdat (Topografya, Toplumsal Yapı, Gündelik Hayat). Bilecik: Bilecik Şeyh Edebali Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2019.
• Ebû Süleyman, Abdülvehhab b. İbrâhim. el-Fikru’l-usûlî. Cidde: Dârü’ş-Şürûk, 1984.
• Eşit, Davut. IV/X-V/XI. Asırlarda Irak ve Horsan’da Şâfi’î Fıkıh Usûlünün Gelişimi. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2019.
• Gazzâlî, Ebû Hamid Huccetülislam Muhammed b. Muhammed. el-Menhûl min ta’likâti’l-usûl. thk. Muhammed Hasan Hayto. Dımaşk: Dârü’l-Fikr, 1980.
• Gazzâli, Hüccetü’l-İslâm Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed b. Muhammed b. Ahmed. el-Müstasfâ. thk. Nâci es-Süveyd. 2 Cilt. Beyrut: el-Mektebetü’l-Asriyye, 2012.
• Gazzâli, Hüccetü’l-İslâm Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed b. Muhammed b. Ahmed. Mustasfâ: İslam Hukuk Metodolojisi. çev. Yunus Apaydın. İstanbul: Klasik Yayınları, 2019.
• Güman, Osman. Fıkıh Geleneğinde Hukuk Felsefesi. İstanbul: Beka Yayıncılık, 2019.
• Güner, Ahmet. Büveyhîler’den Adudu’d-Devle ve Dönemi (338-372/949-983). İzmir: Dokuz Eylül Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 1992.
• Hacak, Hasan. “Klasik Dönemde Fıkıh Usûlü”. İslam Düşünce Atlası: Klasik Dönem. ed. İbrahim Halil Üçer. Konya: Konya Büyükşehir Belediyesi Kültür Yayınları, 2022.
• Hın, Mustafa Saîd. Dirâse Târihiyye li’l-Fıkh ve Usûlih. Dımaşk: eş-Şeriketü’l-Müttehide, 1984.
• İbn Asâkir, Ebü’l-Kasım Ali b. Hasan b. Hibetullah. Tebyînü kezibi’l-müfterî fî mâ nüsibe ile’l-İmam Ebi’l- Hasan el-Eş‘arî. Dımaşk: Dâru’l-Fikr, ts.
• İbn Fûrek, Ebû Bekr Muhammed b. el-Huseyn el-Asbâhânî. Mukaddime fî nuket min usûli’l-fıkh (Mecmuu resâil min Usûli’l-Fıkh’ın içinde). Beyrût: el-Matbaatu’l-Ehliyye, 1906.
• İbn Fûrek, Ebû Bekr Muhammed b. Hasan b. Fûrek el-Ensârî. Mücerredü makâlâti’ş-şeyh Ebi’l-Hasan el- Eş‘arî. thk. Daniel Gimaret. Beyrut: Dâru’-l Meşrik, 1987.
• İbnü’l-Kassâr, Ebü’l-Hasan Ali b. Ömer. el-Mukaddime fi’l-usûl: Dirâsât ve nusûs fî usûli’l-fıkhi’l-Mâlikî. thk. Muhammed b. el-Hüseyin es-Süleymânî. Beyrut: Dârü’l-Garbi’l-İslâmî, 1996.
• İltaş, Davut. Kelâmcı Usûlcülerin Delâlet Anlayışı. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı İslam Araştırmaları Merkezi (İSAM), 2020.
• Kâdî İyâz, Ebü’l-Fazl İyâz b. Musa b. İyâz es-Sebtî. Tertîbu’l-medârik ve takrîbu’l-mesâlik li-ma’rifeti a‘lâmi mezhebi Mâlik. thk. Sa‘îd Ahmed E‘râb. 8 Cilt. Rabat: Vizâretü’l-Evkâf ve’ş-Şuûni’l-İslâmiyye, 1982.
• Kalaycı, Mehmet. Tarihsel Süreçte Eşarilik-Maturidilik İlişkisi. Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2011.
• Kesgin, Hafsa. “Bâkıllânî ve et-Takrîb ve’l-İrşâd es-Sağîr İsimli Usûl Eseri”. Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 20/1 (2020).
• Köksal, Asım Cüneyd. Fıkıh Usûlünün Mahiyeti ve Gayesi. Ankara: İsam yayınları, 2017. Melchert, Christopher. Sünnî Düşüncenin Teşekkülü: Din-Yorum-Dindarlık. ed. Ali Hakan Çavuşoğlu. İstanbul: Klasik Yayınları, 2018.
• Nas, Taha. “İcmâ Teorisi ve Bâkıllânî’nin Etkisi”. Sakarya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 16/30 (2014).
• Onuş, Muhammed Usame. VI.-VII. Asırlarda Dımaşk Hanbelîliği. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2020.
• Saltekin, Abdulbasıt. Fıkıh Usûlü Tarihinde Kayıp Halka: Hicri III. ve IV. Asırlarda Usûlî Görüşler. Diyarbakır: Dicle Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2015.
• Sânû, Kutub b. Mustafa. Arâu’l-Kâdî Ebî Bekr el-Bâkıllânî ve Eseruhâ fî İlmi Usûli’l-fıkh. Riyâd: Câmiatu’l- Melik Suûd, Yüksek Lisans Tezi, 1992.
• Seyyid, Mehmed. Usûl-i fıkıh: Medhal. İstanbul: Işık Akademi Yayınları, 2011.
• Sübkî, Ebû Nasr Taceddin İbnü’s-Sübki Abdülvehhab b. Ali b. Abdilkâfî. Tabakatü’ş-Şafiiyyeti’l-kübrâ. thk. Mahmûd Muhammed Tanâhî - Abdülfettah Muhammed el-Hulv. 5 Cilt. Kâhire: İsa el-Bâbî el-Halebî, 1964.
• Şa’ban, Zekiyüddîn. İslam Hukuk İlminin Esasları (Usûlü’l Fıkh). çev. İbrahim Kâfi Dönmez. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı, 2008.
• Şavluk, Hikmet. “İslam Hukuk Düşüncesinde Aklîlik Şer’îlik Ayrımının Somut Örneği: Şer’î Bildirim Öncesi Eylemlerin Hükmü”. Theosophia: Felsefe, İlahiyat, Sosyal ve Beşeri Bilimler Dergisi = Journal for Philosophy, Theology, Social Sciences and Humanities 3 (2021).
• Şen, Muhammed Seyyit. “Büveyhîler Dönemi Bağdat’ında Yaşayan Sünnî Bir Âlim ve Diplomat: Bâkıllânî’nin Farklı İnanç Mensuplarıyla Etkileşimi”. İslâm Tetkikleri Dergisi 13/1 (2023), 243- 261.
• Temel, Ahmet. The Missing Link in the History of Islamic Legal Theory: The Development of Uṣūl Al-Fiqh Between Al-Shāfi’ī and Al-Jaṣṣāṣ During the 3rd/9th and Early 4th/10th Centuries. Santa Barbara: University of California Santa Barbara, Doktora Tezi, 2014.
• Vishanoff, David R. The Formation of Islamic Hermeneutics: How Sunni Legal Theorists Imagined a Revealed Law. New Haven: American Oriental Society, 2011.
• Yamanus, Ayşe Nur. Eş‘arî Hadis Ekolü. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2023.
• Yetkin, Hacer. “Fukahâ Metodu Usûl Yazımının Ortaya Çıkışında Hilâfiyâtın ve Fıkıh Münazâralarının Rolü”, Kader 21/1 (2023), 350-377.
• Yıkar, Yasemin. Eş‘arî Usûlünün Oluşum Sürecinde Kıyas. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2018.
• Yıldırım, İlyas. Fıkıh Usûlünde el-Bâkıllânî’nin el-Gazzâlî’ye Tesiri (Hüküm Çıkarma Metodları Çerçevesinde). Rize: Rize Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2008.
• Yılmaz, Ayşegül. Fıkıh Usûlünde Husün-Kubuh -El-Mu‘temed ve el-Müstasfâ Karşılaştırması Işığında-. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2012.
• Zerkeşî, Ebû Abdullah Bedreddin Muhammed b. Bahadır b. Abdullah. el-Bahru’l-muhît fî usûli’l-fıkh. thk. Abdülkadir Abdullah el-’Âni. 6 Cilt. Kuveyt: Vizâretü’l-Evkâf ve’ş-Şuûni’l-İslâmiyye, 1992.