The Narrations of Abu Bakr al-Asamm in al-Hākim al-Jushamī's Work Titled al-Tahdhīb fî al-Tafsīr

Yıl 2025, Sayı: 25, 37 - 66, 26.03.2025

Halil Sarı

Öz

Hākim al-Jushamī, was born in 412/1022 in the city of "Jusham" in Khorasan. There are some narrations that his ancestry goes back to the Kahtâni Arabs. al-Jushamī adopted the Hanafi madhhab in jurisprudence and was mostly referred to as the "Zaydī exegete" because he took lessons from Zaydī scholars. However, since he fiercely defended the teachings of the Mu'tazilah both in his tafsīr and in his other works, and since he presented the rulings implied by the verses within the framework of the basic dynamics of the Mu'tazilah, it is more accurate to define him as a Mu'tazilah commentator. In some sources, he is even described as a Mu'tazilah inviter, supporter, and the last representative of the Jubbāʾīyya school. This article aims to analyze the main tafsir narrations of Abū Bakr al-Asamm (d. 200/816), who is considered the first Mu'tazilah commentator and whose tafsir has not survived to the present day, in al-Tahdhīb fî al-tafsīr by al-Hākim al-Jushamī (d. 494/1101). Mu'tazilah scholars made a name for themselves mostly with their interpretations of theological issues, but they also left a deep impact on the field of tafsir. In this respect, according to the information in the sources of tanāt and the history of tafsīr, the Mu'tazilah scholars composed many tafsīrs and produced notable works in the tradition of tafsīr. However, due to the unfavorable attitude towards the Mu'tazilites, many Mu'tazilah exegetes' tafsīrs have been lost. al-Jushamī, who lived in the fifth century, was the successor of many Mu'tazilah commentators and theologians before him, and he had the opportunity to transmit Mu'tazilah narrations that have not survived to our time in his tafsir al-Tahdhīb fî al-tafsīr. al-Jushamī accepted most of the views of Mu'tazilah commentators and theologians and transmitted them in his al-Tahdhīb fî al-tafsīr largely without evaluating them. Since al-Jushamī's al-Tahdhīb fî al-tafsīr is a work that largely contains the tafsir narrations of Mu'tazilah commentators and theologians, it has revealed the necessity of conducting studies in this field to unearth the cultural heritage of the Muʿtazilites regarding tafsir. In this respect, the fact that the tafsir narrations of Abū Bakr al-Asamm, one of the most important figures of the Mu'tazilah tafsir tradition, are among the leading sources in al-Tahdhīb fî al-tafsīr, and the fact that such an investigation has not been conducted before in the field of al-Tahdhīb fî al-tafsīr has made it necessary to conduct this research.

Anahtar Kelimeler

Tafsir, Mu'tazilah, Abû Bakr al-Asamm, Hākim al-Jushamī, al-Tahdhīb fî al-Tafsīr

Hâkim el-Cüşemî’nin et-Tehzîb fi’t-Tefsîr Adlı Eserinde Ebû Bekir el-Esamm Rivâyetleri

Öz

Hâkim el-Cüşemî, 412/1022 yılında Horasan’ın “Cüşem” kentinde dünyaya gelmiştir. Soyunun Kahtâni Araplarına dayandığına dair bazı rivâyetlere yer verilmiştir. Fıkıhta Hanefî mezhebini benimseyen Cüşemî, Zeydî âlimlerden dersler alması hasebiyle daha çok “Zeydî müfessir” şeklinde anılmıştır. Ancak, gerek tefsirinde gerekse başka eserlerinde Mu‘tezile’nin öğretilerini diğer mezhep ve fırkalara karşı kıyasıya savunduğundan, ayrıca âyetlerin delâlet ettiği hükümleri Mu‘tezile’nin temel dinamikleri çerçevesinde ortaya koyduğundan dolayı kendisini Mu‘tezilî müfessir olarak tanımlamak daha isabetlidir. Hatta, bazı kaynaklarda Mu‘tezile davetçisi, destekçisi, Cübbâiyye ekolünün son temsilcisi şeklinde sıfatlarla tavsif edilmiştir. Bu makale Cüşemî’nin et-Tehzîb fi’t-tefsîr adlı eserinde bulunan Mu‘tezilî gelenekte ilk müfessir kabul edilen ve tefsiri günümüze intikal etmemiş Ebû Bekir el-Esamm’ın (öl. 200/816) başlıca tefsir rivâyetlerini incelemeyi hedeflemektedir. Mu‘tezile âlimleri daha çok kelâmî meselelerle alakalı yapmış oldukları yorumlarla kendilerinden söz ettirmişler, bununla birlikte tefsir sahasında da derin etkiler bırakmışlardır. Bu açıdan, tabakât ve tefsir tarihi kaynaklarındaki bilgilere göre, Mu‘tezile âlimleri birçok tefsir telif etmiş ve tefsir geleneğinde hatırı sayılır eserler meydana getirmişlerdir. Fakat, Mu‘tezile’ye yönelik menfî tutum sebebiyle birçok Mu‘tezilî müfessirin, tefsiri kaybolmuştur. Cüşemî, hicrî beşinci asırda yaşaması hasebiyle kendisinden önce birçok Mu‘tezilî müfessir ve kelâmcısına halef olmuş, kaleme aldığı et-Tehzîb fi’t-tefsîr adlı tefsirinde çağımıza ulaşmamış Mu‘tezilî rivâyetleri nakletme fırsatı elde etmiştir. Cüşemî, Mu‘tezilî müfessir ve kelâmcılara ait görüşlerin çoğunu kabul etmiş ve onları et-Tehzîb fi’t-tefsîr adlı eserinde büyük ölçüde değerlendirmeye tabi tutmadan aktarmıştır. Cüşemî’nin et-Tehzîb fi’t-tefsîr’i, Mu‘tezilî müfessir ve kelâmcılara ait tefsir rivâyetlerini büyük ölçüde muhteva eden bir eser olduğundan, bu alanda Mu‘tezile’nin tefsire dair kültür mirasını gün yüzüne çıkarmaya yönelik çalışmalar yapılmasının gerekliliğini ortaya koymuştur. Bu itibarla, Mu‘tezile tefsir geleneğinin önemli simalarından olan Ebû Bekir el-Esamm’ın tefsir rivâyetleri et-Tehzîb fi’t-tefsîr’de önde gelen kaynaklar arasında bulunması, ayrıca et-Tehzîb fi’t-tefsîr özelinde daha önce böyle bir tetkikin yapılmamış olması bu araştırmanın yapılmasını gerekli kılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Tefsir, Mu'tezile, Ebû Bekir el-Esamm, Hâkim el-Cüşemî, et-Tehzîb fi't-Tefsîr

Kaynakça

• Bağdâdî, Ebû Bekr Ahmed b. Alî b. Sâbit. Târîhu Medîneti’s-selâm, (Târîhu Bağdâdî). thk. Beşâr Avvâd Ma‘rûf. Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 1. Basım, 1422/2001.
• Cüşemî, Kâdî Ebû Sa’d el-Muhassin b. Muhammed b. Kerrâme el-Hâkim. U’yûnu’l-mesâil fi’l-usûl. thk. Ramazan Yıldırım. İstanbul: Dâru’l-İhsân, 1. Basım, 1439/2018.
• Cüşemî, Kâdî Ebû Sa‘d el-Muhassin b. Muhammed b. Kerâme el-Hâkim. et-Tehzîb fi’t-tefsîr. thk. Abdurrahmân b. Süleymân es-Sâlimî. 10 Cilt. Kahire-Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-Mısriyye-Dâru’lKütübi’l-Lübnâniyye, 1. Basım, 1440/2019.
• Dâvûdî, Şemsüddîn Muhammed b. Alî. Tabakâtü’l-müfessirîn. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye. 1. Basım, 1403/1983.
• Ebû Hayyân, Muhammed b. Yûsuf b. Alî Ebû Hayyân el-Endelüsî. el-Bahru’l-muhît. thk. Âdil Ahmed Abdülmevcûd- Alî Muhammed Muavvız. 9 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 3. Basım, 1431/2010.
• Ebû’r-Ricâl, Ahmed b. Sâlih. Matliu’l-budûr ve mecmau’l-buhûr. thk. Abdü’r-Rakîb Muthir Muhammed Hicr. 4 Cilt. Yemen: Merkezi Ehl-i Beyt’i-Dirâseti’l-İslâmiyyeti, 1424/2004.
• Ebû Zeyd, Nasr Hâmid. el-İtticâhu’l-aklî fi’t-tefsîr: dirâse fî kaziyyeti’l-mecâz fi’l-Kur’ân inde’l-Mu’tezile. Kahire: el-Merkezu’s-Sekâfî’l-Arabî, 1. Basım, 1417/1996.
• Fahreddîn er-Râzî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Ömer. et-Tefsîru’l-kebîr. (Mefâtîhu’l-gayb) thk. Seyyid İmrân. 16 Cilt. Kahire: Dâru’l-Hadîs, 1. Basım, 1433/2012.
• Fîrûzâbâdî, Ebû’t-Tâhir Mecdüddîn Muhammed b. Ya‘kūb Mu’cemu’l-kâmûsi’l-muhît, thk. Halîl Me’mûn Şeyhâ. Beyrut: Dâru’l-Ma’rife, 1. Basım, 1430/2009.
• Hamevî, Ebû Abdillâh Şihâbüddîn Yâkût b. Abdillâh. Mu‘cemu’l-buldân. 5 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdır, 1397/1977.
• İbn Ebî Hâtim er-Râzî, Ebû Muhammed Abdurrahmân. Tefsîru İbn Ebî Hâtim er-Râzî (et-Tefsîr bi’l-me’sûr). thk. Ahmed Fethî Abdurrahmân Hicâzî, 7 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1. Basım, 1427/2006.
• İbn Ebû Zemenîn, Ebû Abdillâh Muhammed b. Abdillâh. Tefsîru’l-Kur’âni’l-azîm. thk. Ebû Abdillâh Hüseyn b. Ukkâşe-Muhammed b. Mustafâ el-Kenz. 5 Cilt. Kahire: el-Fârûku’l-Hadîse. 1. Basım, 1422/2002.
• İbn Funduk, Ali b. Zeyd Beyhâkî. Târîhu Beyhakî. thk. Yûsuf el-Hâdî. Dimeşk: Dâru İkra, 1. Basım, 1424/2004.
• İbn Hacer, Ebû’l-Fazl Şihâbüddîn Ahmed b. Alî b. Muhammed el-Askalânî. Lisânü’l-mizân. thk. Selmân Abdül Fettâh el-Gudde. 10 Cilt. Beyrut: Mektebetü’l-Matbuâti’l-İslâmiyye, 1. Basım, 1422/2002.
• İbn Hişâm, Ebû Muhammed Cemâlüddîn Abdülmelik. Sîretü’n-Nebeviyye. thk. Komisyon. 2 Cilt. Beyrut: Mektebetü’l-İlmiyye. ts.
• İbn Kesîr, Ebû’l-Fidâ İmâdüddîn İsmâil b. Şihâbiddîn. Tefsîru’l-Kur’âni’l-azîm. thk. Muhammed Hüseyn Şemseddîn. 9 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye. 2. Basım, 1426/2006.
• İbn Manzûr, Ebû’l-Fazl Cemâlüddîn Muhammed b. Mükerrem. Lisânu’l-Arab. 9 Cilt. Kahire: Dâru’lHadîs, 1. Basım, 1434/2013.
• İbn Miftâh, Ebû’l-Hasen Abdullâh. el-Muntazau’l-muhtâr mine’l-gaysi’l-midrâr el-ma‘rûf bi şerhi’l-ezhâr. 10 Cilt. Beyrut: Mektebetü’t-Türâsi’l-İslâmî, 2. Basım, 1435/2014.
• İbnû’l-Esîr, Ebû’s-Seâdât Mecdüddîn el-Mübârek en-Nihâye fî ğarîbi’l-hadîs ve’l-eseri, thk. Mahmûd Muhammed et-Tanâhî-Tâhir Ahmed ez-Zâvî. 4 Cilt. ys.: Mektebetü’l-İslâmiyye, 1. Basım, 1382/1963.
• İbnû’l-İmâd, Ebû’l-Felâh Abdülhay b. el-İmâd el-Hanbelî. Şezerâtü’z-zeheb fî ahbârî men zeheb. thk. Abdülkâdir el-Arnâvût-Muhammed el-Arnâvût 10 Cilt. Beyrut: Dâru İbn Kesîr 1. Basım, 1410/1989.
• İbnû’n-Nedîm, Muhammed b. Ebî Ya‘kūb. el-Fihrist. thk. Rıdâ Teceddüd. 2 Cilt. yrs.: b.y., 1. Basım, ts. İbnû’l-Murtazâ, Mehdî-Lidînillâh Ahmed b. Yahyâ. Tabakâtü’l-Mu‘tezile. thk. Susanna Diwald Wilzer. Beyrut: y.y., 1. Basım, 1380/1961. Kâdî Abdülcebbâr, Ebû’l-Hasen Kâdî Abdülcebbâr b. Ahmed el-Hemedânî. Fadlü’l-i‘tizâl ve tabakâtü’lMu’tezile. thk. Fuâd Seyyid. Beyrut: Dâru’l-Fârâbî, 1. Basım, 1439/2007.
• Karataş Ali, “Ehl-i Sünnetin Kur’ân Yorumunda Mu’tezile Etkisi Ebû Bekir el-Esamm Örneği”, Pamukkale Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2 (Ekim 2006), 178-187. https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/338125
• Kehhâle, Ömer Rızâ. Mu‘cemu kabâili’l-arabi’l-kadîme ve’l-hadîse. 5 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1417/1997.
• Kur’ân’ı Kerim Meâli. çev. Halil Altuntaş-Muzaffer Şahin. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 12. Basım, 1432/2011.
• Malatî, Ebû’l-Hüseyin Muhammed b. Ahmed. et-Tenbîh ve’r-red alâ ehli’l-ehvâ ve’l-bid’â. thk. S. Dedering. Beyrut: el-Ma’hedu’l-Almânî li’l-Ebhâsi’ş-Şerkıyye, 1. Basım, 1430/2009.
• Mâtürîdî, Ebû Mansûr Muhammed b. Muhammed. Te’vilâtü ehli’s-sünne (Tefsîru’l-Mâtürîdî). thk. Mecdî Bâslûm. 10 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1. Basım, 1426/2005.
• Mukâtil b. Süleyman, Ebû’l-Hasen, Tefsîru Mukâtil b. Süleyman, thk. Ahmed Ferîd. 3 Cilt. Beyrut: Dâru’lKütübi’l-İlmiyye, 1. Basım, 1426/2003.
• Müeyyed-Billâh, İbrâhîm b. el-Kâsım el-İmâm. Tabakâtü’z-Zeydiyyeti’l-kübrâ. thk. Abdüsselâm b. Abbâsi’l-Vecihî. Ammân: Müessesetü’l-İmâmü Zeyd b. Alî es-Sekâfî, 1421/2001.
• Nebhâ, Hıdr Muhammed. Mevsûatü tefâsîri’l-Mu’tezileti Tefsîru Ebî Bekr el-Esamm. thk. Rıdvân Seyyîd. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1. Basım, 1428/2007.
• Nüveyhîd, Âdil. Mu‘cemü’l-müfessirîn min sadri’l-İslâmi hatte’l-asri’l-hâdiri. thk. Hasen Hâlid. 2 Cilt. Yrs: Müessesetü Nüveyhîd es-Sekâfiyyeti, 1. Basım, 1403/1983.
• Râgıb el-İsfahânî, Ebû’l-Kâsım Hüseyn b. Muhammed. el-Müfredâtü elfâzi’l-Kur’ân. thk. Safvân Adnân Dâvûdî. Dımeşk: Dâru’l-Kalem, 6. Basım, 1435/2014.
• Safedî, Salâhuddîn Halîl b. Aybeg. el-Vâfî bi’l-vefeyât, thk. Ahmed el-Arnâvûd-Türkî Mustafâ. 29 Cilt. Beyrut: Dâru’l-İhyâi’t-Türâsi’l-‘Arabî, 1. Basım, 1420/2000.
• Sa‘lebî, Ebû İshâk Ahmed b. Muhammed. Kısasu’l-enbiyâ (Arâisu’l-mecâlis). thk. Abdülfettâh Abdülhamîd. İskenderiye: Mektebetü’l-Cumhuriyyeti’l-Arabiyyeti, ts.
• Sâlimî, Abdurrahmân Süleymân. “Mukaddime”. et-Tehzîb fi’t-tefsîr. mlf. Kâdî Ebû Sa‘d el- Muhsin b. Muhammed b. Kerâme el-Hâkim el-Cüşemî. 1/41. Beyrut-Kahire: Dâru’l-Kütübi’l-MısriyyeDâru’l-Kütübi’l-Lübnâniyye, 1440/2019.
• Sarı, Halil. “Hâkim el-Cüşemî’nin et-Tehzîb fi’t-Tefsîr Adlı Eserinde Mu‘tezilî Müfessir ve Kelâmcıların Görüş ve Yorumları”, İlahiyat Araştırmaları Dergisi, 20 (Aralık 2023), 1-45. https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/3282345 Sem‘ânî, Ebû Sa‘d Abdülkerîm b. Muhammed b. Mansûr, el-Ensâb. thk. Abdurrahmân b. Yahyâ elMuâlimî el-Yemânî. 13 Cilt. Kahire: el-Fûrûku’l-Hadîseti lit’-tibâati ve’n-nüşûr, 1397/1977.
• Subhî,Ahmed Mahmûd. Fî ilmi’l-kelâm, “Zeydiyye”. 3 Cilt. Beyrut: Dâru’n-Nahdati’l-Arabiyye, 3. Basım, 1411/1991.
• Taberî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Cerîr. Câmiu’l-beyân an te’vîli âyi’l-Kur’ân. thk. Abdullâh b. Abdülmuhsin et-Türkî. 26 Cilt. Kahire: Dâru Hicr, 1. Basım, ts.
• Tabersî, Ebû Alî Emînüddîn el-Fazl b. el-Hasen. Mecmau’l-beyân fî tefsîri’l-Kur’ân. thk. İbrâhîm Şemseddîn. 10 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1. Basım, 1418/1997.
• Tahrânî, Âgā Büzürg-i. ez-Zeri‘a ilâ tesânîfi’ş-Şi’a. 25 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Advâ, 1403/1983.
• Teftâzânî, Sa’düddîn Mes’ûd b. Fahriddîn Ömer b. Burhâniddîn. Şerhu’l-akâidin’n-Nesefiyyeti. thk. Alî Kemâl. Beyrut: İhyâu’t-Türâsi’l-Arabî, 1. Basım, 1435/2014.
• Vâhidî, Ebû’l-Hasen Ali b. Ahmed. el-Vasît fî tefsîri’l-Kur’âni’l-mecîd. thk. Komisyon. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1. Basım, 1415/1994.
• Vâhidî, Ebû’l-Hasen Ali b. Ahmed. et-Tefsîru’l-basît. thk. Muhammed b. Mansûr el-Fâyiz. 22 Cilt. Riyad: Silseletü’r-Rasâi’l-Câmiîye, 1. Basım, 1432/2010.
• Vecihî, Abdüsselâm b. Abbâs. A‘lâmu’l-müellifîne’z-Zeydiyye. 2 Cilt. San‘a: Müessesetü’l-İmâmü Zeyd b. Alî es-Sekâfî, 2. Basım, 1439/2018.
• Yavuz, Yusuf Şevki. “Ebû Bekr el-Esamm”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (İstanbul: TDV Yayınları, 1415/1995).
• Zeccâc, Ebû İshâk İbrâhîm b. es-Serî. Me’âni’l-Kur’ân ve i’râbüh. thk. Abdülcelîl Abduh Şelebî. 5 Cilt. Beyrut: Âlimü’l-Kütüb, 1. Basım, 1408/1988.
• Zemahşerî, Ebû’l-Kâsım Mahmûd b. Ömer. el-Keşşâf an hakâiki ğavâmizi’t-tenzîl ve uyûni’l-ekâvil fî vücuhi’t-te’vîl. thk. Âdil Ahmed Abdülmevcûd-Ali Muhammed Muavvız. 6 Cilt. Riyad: Mektebetü’l-Ubeykân, 1. Basım, 1418/1998.
• Zerzûr, Adnân. el-Hâkim el-Cüşemî ve menhecuhû fî tefsîri’l-Kur’ân. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1398/1971.
• Ziriklî, Ebû Gays Muhammed Hayrüddîn. el-‘A‘lâm. 8 Cilt. Beyrut: Dâru’l-İlmi’l-Malâyîn, 15. Basım, 1422/2002.