Ibn Adil's Approach to Qirāʾāt in His Work al-Lubāb fī ʿulūm al-Kitāb (In the Context of Sūrah al-Anbiyā)

Yıl 2025, Sayı: 25, 18 - 36, 26.03.2025

Ayşenur Koçak

Öz

Ibn Adil (d. 8th/14th century), though the exact date of his death remains unknown, was a scholar who lived in the 8th century AH. His famous work, al-Lubāb fī ʿulūm al-Kitāb, is an extensive tafsir that deeply examines various topics such as the meanings of words, grammatical analysis (iʿrāb), differences in qirāʾāt (variant readings), and the opinions of exegetes on the interpretation and explanation of Qur'anic verses. It is particularly significant for its extensive treatment of qirāʾāt. However, the work has not gained sufficient academic recognition, despite its potential to serve as a valuable source for later researchers on non-canonical (shādh) qirāʾāt. This study aims to examine how Ibn Adil addresses the qirāʾāt in Sūrat al-Anbiyāʾ within his tafsir. The methodology involves collecting necessary data on the qirāʾāt mentioned in the work, analyzing this data, and drawing conclusions. It was found that Ibn Adil frequently attributes the recitations to specific individuals, citing the qirāʾāt of the Prophet Muhammad (PBUH), the Companions, and the tābiʿūn. He also provides extensive coverage of the non-canonical readings of the Ten Readers and their transmitters. There are instances where he transmits a reading without mentioning specific names. Some of the readings discussed by Ibn Adil are also found in traditional qirāʾāt sources, while others are unique to his tafsir. It is revealed that Ibn Adil generally justifies qirāʾāt based on linguistic evidence, drawing upon Arabic poetry, morphological and syntactical rules, and dialects. Additionally, he utilizes the opinions of language scholars and exegetes. It is concluded that Ibn Adil also addresses the relationship between qirāʾāt and their meanings where he deems necessary.

Anahtar Kelimeler

Qur’ān, Qirāʾāt, Tafsir, Ibn Adil, Sūrah al-Anbiyā

İbn Âdil’in El-Lübâb fî ‘ulûmi’l-Kitâb Adlı Eserinde Kıraatlere Yaklaşımı (Enbiyâ Sûresi Bağlamında)

Öz

İbn Âdil (öl. VIII./XIV. yüzyıl), ölüm tarihi net bilinmemekle birlikte hicrî sekizinci yüzyılda yaşamış âlimlerden biridir. Meşhur eseri el-Lübâb fî ‘ulûmi’l-Kitâb, lafızların manası, irabı, okuyuş vecihleri, âyetler hakkında müfessirlerin yorumları gibi pek çok konuyu derinlemesine ele alan hacimli bir tefsirdir. Özellikle de kıraatler bakımından önemli bir niceliğe haizdir. Fakat eserin bu bağlamda akademik çalışmalara konu olacak kadar yeterli şöhrete ulaşamaması ve dahi şâz kıraatler bakımından kendisinden sonraki araştırmacılara kaynaklık edecek niteliğe sahip olması bu çalışmanın temel saiklerindendir. Bu çalışmada İbn Âdil’in tefsirinde Enbiyâ Sûresi’nde yer alan kıraat vecihlerini ele alışı incelenecektir. Eserde yer alan kıraatler ile ilgili gerekli verilerin toplanması, bu verilerin analizlerinin yapılarak bir sonuca ulaşılması şeklinde bir yöntem takip edilmiştir. İbn Âdil’in kıraat vecihlerini aktarırken çoğunlukla okuyuşun isnat edildiği şahıslara yer verdiği, Hz. Peygamber (sav), sahabe ve tâbiînin kıraatlerini zikrettiği gibi onlu kurranın, râvilerinin şâz okuyuşlarına da çokça yer verdiği tespit edilmiştir. İsim zikretmeksizin sadece kıraat veçhini naklettiği de olmuştur. Müellifin eserinde temas ettiği vecihlerin bir kısmı kıraat kaynaklarında nakledilmiştir. Bununla birlikte kıraat kaynaklarında yer almadığı halde eserinde aktardığı vecihler de bulunmaktadır. İbn Âdil’in genel olarak kıraatlerin tevcihini lügavî hüccetlere dayandırdığı, bu bağlamda Arap şiiri, sarf ve nahiv kaideleri ile lehçelere başvurduğu bazen de dil âlimleri ile müfessirlerin görüşlerinden istifade ettiği ortaya konulmuştur. Müfessirin gerekli gördüğü yerde kıraat mana ilişkisine de temas ettiği sonucuna varılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Kur’ân, Kıraat, Tefsir, İbn Âdil, Enbiyâ Sûresi

Kaynakça

• Bâbânî, İsmâil Paşa b. Muhammed Emîn b. Mir Selîm. Hediyyetü’l-‘ârifîn esmâ’ü’l-müellifîn ve âsârü’lmusannifîn. 2 Cilt. İstanbul: Vekâletü’l-Meârif, 1955.
• Çelebi, Kâtib. Keşfü’z-zunûn ‘an esâmi’l-kütüb ve’l-fünûn. thk. Âdil Ahmed Abdülmevcûd – Alî Muhammed Muavvaz. 6 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-‘Arabî, ts.
• Dânî, Ebû Amr Osmân b. Saîd. Câmi‘u’l-beyân fi’l-kırâ’âti’s-seb‘. 4 Cilt. Birleşik Arap Emirlikleri: Câmiatü’ş-Şêrika, 2007.
• Dimyâtî, Şihâbüddîn Ahmed b. Muhammed b. Ahmed b. Abdilganî el-Bennâ. İthâfü fuzalâ’i’l-beşer fi’lkırâ’âti’l-erba‘ate ‘aşer. thk. Enes Mühre. Lübnan: Dârü’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 3. Basım, 2006.
• Ezherî, Ebû Mansûr Muhammed b. Ahmed b. el-Herevî. Me‘âni’l-kırâ’ât. 3 Cilt. Merkezü’l-Bühûs fî Külliyyeti’l-Êdêb, 1991.
• Fârisî, Ebû Alî Hasen b. Ahmed b. Abdilgaffâr. el-Hücce li kurrâ’i’s-seb‘a. thk. Bedreddîn Kahvecî. 7 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Me’mûn li’t-Türâs, 2. Basım, 1993.
• Ferrâ’, Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b. Ziyâd b. Abdillâh el-Absî. Me‘âni’l-Kur’ân. thk. Ahmed Yûsuf Necâtî - Muhammed Alî en-Neccâr. Mısır: Dârü’l-Mısrıyye, ts.
• Heysemî, Ebü’l-Hasen Nûrüddîn Alî b. Ebî Bekr b. Süleymân. Mecma‘u’z-zevâ’id ve menba‘u’l-fevâ’id. thk. Hüsâmeddîn el-Kudsî. 10 Cilt. Kahire: Mektebetü’l-Kudsiyye, 1414/1994.
• Husayn, Abdullâh b. Umeyr b. Abdillâh. İhtiyârâtü İbn ‘Âdil en-nahviyye fî kitâbihi’l-Lübâb fî ‘ulûmi’l-Kitâb min evveli sûreti’l-Fâtiha ilâ nihâyeti sûreti’n-Nisâ’. Mekke-i Mükerreme: Ümmülkurâ Üniversitesi, Doktora Tezi, 1430.
• Hüzelî, Ebü’l-Kâsım Yûsuf b. Alî b. Cübâre. el-Kâmil fi’l-kırâ’ât. thk. Cemâl b. es-Seyyid b. Rufâ‘î eş-Şâib. Müessesetü Semâ li’t-Tevzi‘ ve’n-Neşr, 2007.
• İbn Âdil, Ebû Hafs Sirâcüddîn Ömer b. Alî en-Nu‘mânî ed-Dımaşkî. el-Lübâb fî ‘ulûmi’l-Kitâb. thk. Ahmed Abdülmevcûd - Alî Muhammed Muavvaz. 20 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1419/1998.
• İbn Atiyye, Ebû Muhammed Abdülhak b. Gâlib b. Abdirrahmân b. Gâlib el-Muhâribî el-Endelüsî. elMuharrerü’l-vecîz fî tefsîri’l-kitâbi’l-‘azîz. thk. Abdüsselâm Abdüşşâfî Muhammed. 6 Cilt. Dârü’lKütübi’l-‘İlmiyye, Beyrut, 1422.
• İbn Cinnî, Ebü’l-Feth Osmân. el-Muhteseb fî tebyîni vücûhi şevâzzi’l- kırâ’ât ve’l- îzâh ‘anhâ. thk. Muhammed Abdülkâdir Atâ. 2 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1998.
• İbn Hâleveyh, Ebû Abdillâh Hüseyin b. Ahmed. el-Hücce fi’l-kırâ’âti’s-seb‘. thk. Abdülâl Sâlim Mükerrem. Beyrut: Dârü’ş-Şürûk, 4. Basım, 1401.
• İbn Hâleveyh, Ebû Abdillâh Hüseyin b. Ahmed. İ‘râbü’l-kırâ’âti’s-seb‘ ve ‘ilelühâ. nşr. Abdurrahmân elUseymîn. 2 Cilt. Kahire: Mektebetü’l-Hâncî, 1992.
• İbn Humeyd, Muhammed b. Abdillâh b. Alî en-Necdî. es-Sühubü’l-vâbile ‘alâ darâihi’l-Hanâbile. nşr. Bekr b. Abdillâh Ebû Zeyd - Abdurrahmân b. Süleymân el-Useymîn. ٣ Cilt. Beyrut: Müessesetü’rRisâle, 1416/1996.
• İbn Mücâhid, Ebû Bekr Ahmed b. Mûsâ b. el-Abbâs et-Temîmî el-Bağdâdî. Kitâbü’s-seb‘a fi’l-kırâ’ât. thk. Şevkî Dayf. Mısır: Dârü’l-Meârif, 2. Basım, 1400.
• İbn Zencele, Ebû Zür‘a Abdurrahmân b. Muhammed. Hüccetü’l-kırâ’ât. thk. Saîd el-Efgânî. Dârü’r-Risâle, ts.
• Kehhâle, Ömer Rızâ. Mu‘cemü’l-mü’ellifîn. 15 Cilt. Beyrut: Mektebetü’l-Müsennâ, ts.
• Muhaysın, Muhammed Muhammed Sâlim. el-Kırâ’ât ve eseruhâ fî ‘ulûmi’l-‘Arabiyye. 2 Cilt. Kahire: Mektebetü’l-Külliyyeti’l-Ezheriyye, 1984.
• Muhibbî, Muhammed Emîn b. Fazlillâh b. Muhibbiddîn b. Muhammed. Nefhatü’r-Reyhâne ve reşhatü tıla’i’l-hâne. thk. Abdülfettâh Muhammed el-Hulv. 6 Cilt. Kahire: Dârü’l-Kütübi’l-Mısriyye, 1969.
• Nüveyhiz, Adil. Mu‘cemü’l-müfessirîn. 2 Cilt. Beyrut: Müessesetü Nüveyhizi’s-Sekâfiyye, 3. Basım, 1409/1988.
• Nüveyrî, Ebü’l-Kâsım Muhammed b. Muhammed. Şerhu Tayyibeti’n-Neşr fi’l-kırâ’âti’l-‘aşr. thk. Mecdî Muhammed Sürûr Sa‘d Bâslûm. 2 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 2003.
• Özel, Ahmet. “İbn Âdil”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 1/582-584. Ankara: TDV Yayınları, 2020.
• Süyûrî, Ebû Abdillâh Cemâlüddîn Mikdâd b. Abdillâh b. Muhammed b. el-Hüseyn. Kenzü’l-‘irfân fî fıkhi’l-Kur’ân. 2 Cilt. Tahran: Mektebetü’l-Mürtedaviyye, 1343.
• Şirbînî, Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed el-Hatîb el-Kâhirî. es-Sirâcü’l-münîr fi’l-i‘âne ‘alâ marifeti ba‘zı me‘ânî kelâmi rabbine’l-hakîmi’l-habîr . 4 Cilt. Kahire: Matba‘atü Bûlâk, 1285.
• Zemahşerî, Ebü’l-Kâsım Mahmûd b. Ömer b. Ahmed el-Hârizmî. el-Keşşâf ‘an hakâ’iki gavâmizi’t-tenzîl ve ‘uyûni’l-ekâvîl fî vücûhi’t-te’vîl. thk. Âdil Ahmed Abdülmevcûd. 6 Cilt. Riyad: Mektebetü’lUbeikân, 1418/1998.
• Ziriklî, Ebû Gays Muhammed Hayrüddîn b. Mahmûd b. Muhammed ed-Dımaşkî. el-A‘lâm. Beyrut: Dârü’l-’İlmi li’l-Melâyîn, 15. Basım, 2002.