Ali b. Osman el-Ûşî’nin Fıkhî Görüşleri Bağlamında Hanefî Mezhebi’ndeki Yeri

Yıl 2024, , 1750 - 1763, 28.04.2024

Ali Yüksek

https://doi.org/10.51531/korkutataturkiyat.1451087

Öz

Siracüddin Ali b. Osman el-Ûşî, (ö. 575/1179) VI/XII. asırda Orta Asya/Türkistan coğrafyasında Karahanlılar döneminde bugünkü Kırgızistan topraklarının güney batısındaki Fergana vadisinde bulunan Oş (Ûş) şehrinde yaşamış bir Türk-İslam alimidir. Kendisi itikatta Maturidi ve fıkıh alanında ise Hanefi mezhebine müntesiptir. Bölgenin İslamlaşmasına ve Hanefi mezhebinin bölgede yayılmasına büyük katkılar sağlamıştır. Ûşî’nin yazdığı eserlere bakıldığında onun birçok İslami ilim alanında yetkin olduğu görülür. Nitekim o fıkıh, kelam, hadis, itikat, edebiyat alanlarında birçok kıymetli eser yazmıştır. Ancak o, diğer İslami ilim dallarından ziyade fıkıh alanında şöhret bulmuştur. Özellikle onun fıkıh/İslam hukuku alanında yazmış olduğu el-Fetâva’s-Sirâciyye adlı eseri, asırlar boyu Osmanlı’da ve Orta Asya’da medreselerde ders kitabı olarak okutulmuştur. Bu eserinde ve diğer eserlerinde kendine ait birçok özgün içtihatları bulunmaktadır. Mesela Uşi, Kur’an okumayı bilmeyen bir Müslümanın, kendi dilinde Kur’an’ın tercümesini okuyarak namaz kılabileceğini, ezanın bölge halkının dilinde okunabileceğini, bir erkeğin kendi cariyesiyle evlenebileceğini, Kur’an öğretmek karşılığında ücret alabileceğini İslam dinine uygun görürken, bir insanın cinlerle evlenmesini, çocuklara Abdullah, Abdurahman gibi isimlerin verilmesini, bayram namazlarından sonra tekbir getirilmesini, namazın sonunda Kelime-i şahadet duasını okurken işaret parmağının kaldırılmasını dini açıdan uygun görmez. Onun bu özgün içtihatları, yaşadığı dönem ve çevrenin hukuki problemlerine çözümler sunduğu gibi kendinden sonraki kuşaklara da önemli bir ilmi miras olmuştur. Fıkıh alanındaki konuları incelerken ve yazarken sadece Hanefi mezhebine ait eserleri kaynak olarak kullanmıştır. Ancak fıkhi görüşleri incelerken bazen farklı görüşler arasından birini tercih etmiş bazen de kendi mezhebine aykırı görüşler ortaya koyarak özgün fetva ve içtihatlarda bulunmuştur. Ayrıca onun Mâtürîdi mezhebi akaidine dair yazmış olduğu manzum el-Emâli adlı risâlesinin farklı dillere çevirileri ve şerhleri yapılmış, asırlarca Orta Asya coğrafyası ve Osmanlı Devleti medreselerinde okutulan dersler arasında yer almıştır.

Anahtar Kelimeler

Oş, fıkıh, Siracüddin, Ûşî, el-Fetâva’s-Siraciyye.

Etik Beyan

"Ali b. Osman el-Ûsî’nin İslam Hukuk Tarihindeki Yeri ve Özgün Düşünceleri" başlıklı makale çalışmamı başka bir dergide yayınlamadığımı, makaleyi özgün şekilde hazırladığımı beyan ederim.

Destekleyen Kurum

-

Teşekkür

teşekkür ederim

Ali b. Osman al-Ûshî’s Place in the Hanafi Sect in the Context of His Fiqh Views

Öz

Siracuddin Ali b. Osman el-Ûşî (d. 575/1179) is a Turkish and Islamic scholar who lived in the city of Osh (Ûş), located in the Fergana valley in the southwest of today's Kyrgyzstan, during the Karahanlı period in the Central Asia/Turkestan geography in the VI./XII th century. He is a follower of the Hanafi sect in the field of faith and fiqh. He made great contributions to the spread of Islam and the Hanafi sect in the region. When we look at the works written by Ûşî, it is seen that he is competent in many Islamic sciences. As a matter of fact, he wrote many valuable works in the fields of fiqh, kalam, hadith, creed and literature. However, he became famous in the field of fiqh rather than other branches of Islamic science. Especially his work called al-Fatawa's-Sirâciyye, which he wrote in the field of fiqh/Islamic law, was taught as a textbook in Ottoman and Central Asian madrasahs for centuries. He has many original jurisprudences of his own in this and his other works. For example, while Ushi sees it as compatible with the religion of Islam that a Muslim who does not know how to read the Quran can pray by reading the translation of the Quran in his own language, that the call to prayer can be recited in the language of the local people, that a man can marry his own concubine, and that he can receive a wage in return for teaching the Quran, it is not religiously appropriate for a person to marry a genie, to give children names such as Abdullah or Abdurahman, to say takbir after Eid prayers, or to raise the index finger while reciting the Shahadah prayer at the end of the prayer. These original jurisprudences not only provided solutions to the figh problems of the period and environment in which he lived, but also became an important scientific legacy to subsequent generations. He used only the books of the Hanafi sect as a source when studying and writing about the subjects in the field of fiqh. However, while examining fiqh views, he sometimes preferred one among different views, and sometimes made original fatwas and jurisprudence by presenting views contrary to his own sect. In addition, his poetic treatise called al-Emâli, which he wrote about the belief system of the Maturidi sect, was translated into different languages and explained. This small book was taught as a course in Central Asian and Ottoman madrasahs for centuries.

Anahtar Kelimeler

Osh, Fıqh, Sirāj al-Dīn, al-Ûshî, al-Fatāwā al-Sirājiyya.

Kaynakça

• Aynakulova, G. (2004). Fergana Vadisinin Türk Kültür Tarihindeki Yeri (IX-XIII. Yüzyıllar arası). Doktora Tezi. Ankara: Gazi Üniversitesi.
• Bağdâdî, Ebu’l-Hüseyin Ahmed bin Muhammed. (2013). el-Kudûrî. Muhtasaru‟l-Kudûrî fi’l-fıkhi’l-Hanefî. (haz. Kâmil Muhammed Muhammed Uveyza). Beyrut.
• Bağdadî, İ. P. (1951). Hediyyetü’l-ârifîn. İstanbul.
• Bilmen, Ö. N. (1993). Büyük İslam İlmihali. (sad. Ali Fikri Yavuz). İstanbul.
• Brockelmann, C. (1942). Supplementband (Suppl.). Leiden.
• Çıybılov, K. (2007). Sirâcüddin el-Ûşî’nin Hayatı ve Kimliği. Araşan Gumanitardık İnstitutunun İlimiy Jurnalı. Bişkek.
• Damla, R. H. (2018). Diyarımız Allameleri: Sirâcüddîn Ali b. Osmân el-Oşî. Bişkek.
• İbn Âbidîn, Muhammed Emîn. (2003). Reddü’l-muhtâr ‘ale’d-Dürri’l-muhtâr. (nşr. Âdil Ahmed Abdülmevcûd-Ali Muhammed Muavviz), Riyad.
• İbn Nüceym, Z. (ty). el-Bahru’r-râik şerhu kenzi’d-dekaik. Beyrut: Daru’l-ma’rife.
• İlhan, A. S. (2023). İbn Nüceym’in el-Bahrü’r-Râik Adlı Eserindeki Tercihlerinin Değerlendirilmesi. Doktora Tezi. Çorum: Hitit Üniversitesi.
• Kâtib Ç. (ty). Keşfü’z-zunûn an esâmi’l-kütüb ve’l-fünûn. Beyrût: Dârü ihyâ’i’t-türâsi’l-Arabî.
• Kudûrî, A. (2013). Muhtasaru’l-Kudûrî fi’l-fıkhi’l-Hanefî, (nşr. Kâmil Muhammed Muhammed Uveyza), Beyrut.
• Kürkçüoğlu, K. E. (1954). Lâmiyye-i Kelâmiyye. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 3(1-2), 1-21.
• Mahmutoğlu, Y. (2012). İslâm Hukukunun Kazuistik Yapısı Üzerine. Süleyman Demirel Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, 2(1), 131-151.
• Mevsılî, Abdullah b. Mahmûd. (2009). el-İhtiyâr li-ta’lîli’l-Muhtâr. (haz. Şu’ayb el-Arnaût). Dimaşk.
• Musahanov, Y. (2001). Oşî ve Emâlî Kasîdesi. Basılmamış Yüksek Lisans Tezi. Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Neccârî, Halîl b. Alâ. (ty). Nefîsü’r-riyâz li-i’dâmi’l-emrâz. vr. 2a, Süleymaniye kütüphanesi Kadızade Mehmed bl, nr: 315.
• Okur, Kâşif Hamdi. (1999). Temel Fıkıh Kaynaklarına Göre İbadetin Dili. Dinî Araştırmalar, 1(3), 171-203.
• Özbek, D. (1994). el-Ûşî ve Kasîdetü’l-Emâlî. Selçuk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 5(5), 261-308.
• Özervarlı, M. S. (1995). el-Emâli. TDV İslâm Ansiklopedisi. İstanbul.
• Pekdemir, Ş. (2021). Namaz. Delilleriyle İslam İlmihali. (ed. Osman Şahin). İstanbul: Ensar neşriyat.
• Râzî, Muhammed b. Ebû Bekir. (ty). el-Hidâye mine’l-i’tikâd. vr. 2a, Süleymaniye kütüphanesi, Ayasofya, nr: 2286. İstanbul.
• Sâdikî, C. F. (2004). el-Ûşî, Ebû Muhammed Sirâcüddîn, Ali b. Osmân. Mevsûatü A’lâmi’l-ulemâ ve’lüdebâ’i’l-Arab ve’l-müslümîn ansiklopedisi. Beyrut.
• Sâdikî, C. F. (2005). Kitâbü Nisâbi’l-ahbâr li-tezkireti’l-ahyâr. Hadis Tetkikleri Dergisi, 3(1), 153-158.
• Sebetov, Z. (2015). el-Fetâva’s-Sirâciyye Adlı Eseri Çerçevesinde Ali b. Osmân el-Ûşî’nin Fıkıh İlmindeki Yeri. Doktora Tezi. İstanbul: Marmara Üniversitesi.
• Sönmez, K. (2000). Ali b. Osmân el-Oşî. Ala-Too Jurnalı, (Oş 3000 Özel Sayısı). Bişkek.
• Sönmez, K. (2018). Ebû Muhammed Ali b. Osman b. Muhammed b. Süleyman el-Ûşî el-Fergânî’nin (ö. 569/1174) Hanefî-Mâtürîdî Kültür Çevresi. Uluslararası Ali b. Osman el-Ûşî Sempozyumu Bildirileri kitabı. (ed. Ferhat Gökçe). Türkiye Diyanet Vakfı Oş Devlet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi. Bişkek.
• Şen, Y. (2016). Mâverâünnehir Fıkıh Kültürünün Etkileri (Kırgızistan Örneği). Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi [TAED], 56, 1399 – 1423.
• Türkiye Diyanet Vakfı. (2006). İslam İlmihali. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı yay.
• Toprak, M. S. (2005). Hadiste Derlemecilik Devrinin Başlaması ve Ûşî’nin Nisâb’ül-Ahbâr’ı. Basılmamış Doktora Tezi. İzmir: Dokuz Eylül Üniversitesi.
• Toprak, M. S. (2006). Ali b. Osmân el-Ûşî: Hayatı ve Eserleri. Dokuz Eylül Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, XXIII, 65-86.
• Toprak, M. S. (2007). Ali b. Osman Sirâceddîn el-Ûşî ve Hadis İlmine Katkıları. Uluslararası Türk Dünyasının İslâmiyete Katkıları Sempozyumu Bildiriler Kitabı. Isparta.
• Toprak, M. S. (2012). Ûşî. TDV İslam Ansiklopedisi (C. 42, s. 230-231). İstanbul: TDV Yayınları.
• Ûşî, Sirâcüddin Ali b. Osmân. (2011). el-Fetâva’s-Sirâciyye. (thk. Muhammed Osmân el-Bistevî). Beyrût.
• Yazıcı, N. (2002). İlk Türk-İslâm Devletleri Tarihi. Ankara: Diyanet Vakfı Yayınları.
• Yıldız, K. ve Sebetov, Z. (2016). Orta Asyalı Hanefî Fakihi Sirâceddin Ali b. Osmân el-Ûşî’nin el-fetâva’s-Sirâciyye Adlı Eseri ve Bazı Fıkhî Görüşleri”, Uluslararası İslam Araştırmaları Dergisi (İHYA) = International Journal of Islamic Studies (IIJIS), C. II, sy. 1.
• Ziriklî, H. (2002). el-A’lâm: kâmûsu terâcimi li-eşheri’r-ricâl ve’n-nisâ mine’l-arabi ve’l-musta’rabîne ve’l-müsteşrikîn, (haz. Züheyr Fethullah). Beyrut