Eski Türkçe Ulug’un ‘Büyük’ Yapısı Üzerine

Yıl 2020, Sayı: 2, 23 - 34, 30.06.2020

Erdem Uçar

Öz

Etimoloji filolojinin önemli çalışma alanlarından biridir. Türkçe kelimelerin kökenlerine araştırmak filolojinin zorlu sahalarından biri olmuştur, zira Türkçe uzun tarihi boyunca farklı coğrafyalara yayılmış ve birbirinden farklı dillerle ilişkiye girmiştir. Türkçe kelimenin kökenini artzamanlı olarak incelemek pek kolay değildir. Bu zorluğu aşmak için Türkçenin bugün farklı coğrafyalara yayılan kollarından faydalanmak bir zorunluluktur. Karşılaştırmalı Türk dilleri yöntemi işte bu zorluğu aşmada kullanılacak yöntemin adıdır. Eski Türkçe kelimelerin kökenini araştırmak ise, Türk dilinin diğer dönemlerindeki kelimelerin kökenini araştırmaktan çok daha zordur. Eski Türkçede doğru etimolojik araştırma yapmanın yolu kelimenin yapısının doğru tahlil edilmesinden geçmektedir. Yapısı hakkında belirsizlik bulunan kelimelerden biri de ulug kelimesidir. Makalede kelimenin yapısı hakkında daha önceki görüşler değerlendirilmiş ve daha sonra yeni bir öneri teklif edilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Eski Türkçe, etimoloji, ul, ula-, ulug

Kaynakça

• Arat, R. R. (1947). Kutadgu Bilig I: Metin, İstanbul: Millî Eğitim Basımevi.
• Atalay, B. (1970). Abuşka Lugatı ve Çağatay Sözlüğü, Ankara: Ayyıldız Matbaası.
• Azmun, Y. (2019). Dede Korkut’un Üçüncü Elyazması, Soylamalar ve İki Yeni Boy İle Türkmen Sahra Nüshası, Metin-Çeviri-Sözlük-Tıpkıbasım, İstanbul: Kutlu Yayınevi.
• Bakken, K. (2006). “Lexicalization”, Encyclopedia of Language and Linguistics, Eds. K. Brown vd. Elsevier, Oxford: 106-108.
• Bammatov, Z. Z. (1969). Kumıksko-Russkiy Slovar’ (okolo 13000 Slov), Moskva: İzdatel’stvo “Sovyetskaya Entsiklopediya”.
• Bang, W. (1930). “Turkologische Briefe aus dem Berliner Ungarischen Institut, Fünfter Brief: Lautliches - allzu Lautliches”, Ungarische Jahrbücher, 10: 16-26.
• Boeschoten, H. E. & J. O’kane (2015). Al-Rabghūzī: the Stories of the Prophets, Qiṣaṣ al-Anbiyā’, an Eastern Turkish Version I-II, Leiden-New York-Köln: Brill.
• Brockelmann, C. (1954). Osttürkische Grammatik der islamischen Litteratursprachen Mittelasiens, Leiden: Brill.
• Clauson, Sir G. (1972). An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth Century Turkish, Oxford: Oxford University Press.
• Dankoff, R. & J. Kelly (1982). Mahmut el-Kāşgarī: Compendium of the Turkic Dialects (Dīvān Luγāt at-Türk) I, Harvard: Harvard University Press.
• Doerfer, G. (1963). Türkische und Mongolische Elemente im Neupersischen, unter besonderer Berücksichtigung älterer Neupersischer Geschichtsquellen, vor allem der Mongolen- und Timuridenszeit I, Wiesbaden: Franz Steiner Verlag.
• Doerfer, G. (1965). Türkische und Mongolische Elemente im Neupersischen, unter besonderer Berücksichtigung älterer Neupersischer Geschichtsquellen, vor allem der Mongolen- und Timuridenszeit II, Wiesbaden: Franz Steiner Verlag.
• DS = Türkiye’de Halk Ağzından Derleme Sözlüğü (1993). 12 Cilt., II. Baskı, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Erdal, M. (1979). “Die Morphemfuge im Alttürkischen”, Wiener Zeitschrift für die Kunde des Morgenlandes, 71: 83-114.
• Erdal, M. (1991). Old Turkic Word Formation, a Functional Approach to the Lexicon I-II, Wiesbaden: Harrassowitz Verlag.
• Erdal, M. (2004). A Grammar of Old Turkic, Leiden-Boston: Brill.
• Eren, H. (1999). Türk Dilinin Etimolojik Sözlüǧü, Ankara: Bizim Büro Basım Evi.
• Grønbech, K. (1942). Komanisches Wörterbuch: türkischer Wortindex zu Codex Cumanicus, Kopenhagen: Munksgaard.
• Hamilton, J. R. (1998). Budacı İyi ve Kötü Kalpli Prens Masalının Uygurcası: Kalyāṇaṃkara ve Pāpaṃkara, Çev. E. Korkut & İ. Birkan, Ankara: Simurg.
• İbatov, A. (1974). Qutbtıŋ “Xusrav va Şirin” Poemasınıŋ Sözdigi (XIV Gasır), Almaty: Gylym.
• Kaçalin, M. S. (2017). Oğuzların Diliyle Dedem Korkudun Kitabı, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Kapranov, Y. V. (2018). “Diachronic Interpretation of Nostratic Etymon *wol[a] Based on Proto‐Indo‐European *(e)wel‐ (Gr hw‐/ew‐) and Proto‐Altaic *ulu (~‐o) Forms (According to S. A. Starostin’s Version)”, Scientific Journal of National Pedagogical Dragomanov University (9), Current Trends in Language Development, 17: 68-80.
• Kara, G. & P. Zieme (1976). Fragmente tantrischer Werke in uigurischer Übersetzung, Berliner Turfantexte 7, Berlin: Akademie Verlag.
• Kara, M. (2004). Ayrı Düşmüş Kelimeler, Ankara: Çağlar Yayınları.
• Kara, M. (2005). Hakas Türkçesinde İsim, Gazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı, Ankara. (Yayımlanmamış Doktora Tezi)
• Károly, L. (2009). “Dominancy in Yakut an Historical Approach”, International Journal of Central Asian Studies, 13: 343-353.
• Kaya, C. (1994). Uygurca Altun Yaruk, Giriş, Metin ve Dizin, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Moerloose, E. (1986). “Uighur Ulatı”, Altorientalische Forschungen, 13/1: 123-133.
• Nasilov, D. M. vd. (2016). Drevnetyurkskiy Slovar’, Astana: “Gılım” Paspası.
• Nugteren, H. (2011). Mongolic Phonology and the Qinghai-Gansu Languages, Utrecht: LOT.
• Özçelik, S. (2004). “Orhun Yazıtlarında Geçen ulayu Kelimesi ve başlayu ulayu ikilemesi Üzerine”, İlmî Araştırmalar, 18: 71-78.
• Poppe, N. (1987). Introduction to Mongolian Comparative Studies, Helsinki: Suomalais-Ugrilainen Seura.
• Radloff, W. (1893). Versuch eines Wörterbuches der Türk-Dialecte I, St. Petersburg: Tipografiya İmperatorskoy Akademii Nauk.
• Räsänen, M. (1949). Materialien zur Lautgeschichte der türkischen Sprachen, Helsinki: Studia Orientalia.
• Räsänen, M. (1969). Versuch eines etymologischen Wörterbuchs der Türksprachen, Helsinki: Suomalais-Ugrilainen Seura.
• Schwarz, H. G. (1992). An Uyghur-English Dictionary, Washington: Western Washington.
• Sevortyan, E. V. vd. (1974). Etimologiçeskiy Slovar’ Tyurkskix Yazıkov I (Obşetyurkskiy i Mectyurkskiy Osnovı na Glasnıye), Moskva: Institut Yazıkoznaniya.
• Siemieniec-Gołaś, E. (2000). Karachay-Balkar Vocabulary of Proto-Turkic Origin, Kraków: Księgarnia Akademicka.
• Sinor, D. (1965). “Notes on the Equine Terminology of the Altaic Peoples”, Central Asiatic Journal, 10/3: 307-315.
• Somuncu, M. (2018). Behçetü’l-Hadâyık (Karşılaştırmalı Oğuzca Metin, Gramer, Sözlük), Erciyes Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı, Türk Dili Bilim Dalı, Kayseri. (Yayımlanmamış Doktora Tezi)
• Stachowski, M. (1993). Geschichte des jakutischen Vokalismus, Kraków: Nakładem Uniwersytetu Jagiellońskiego.
• Stachowski, M. (2019). Kurzgefaßtes etymologisches Wörterbuch der türkischen Sprache, Kraków: Księgarnia Akademicka.
• Starostin, S. vd. (2003). Etymological Dictionary of the Altaic Languages I-III, Leiden-Boston: Brill.
• Subrakova, O. V. (2006). Hakassko-Russkiy Slovar’ (Okolo 22 tıs. Slov), Novosibirsk: Nauka.
• Tekin, T. (2016). Orhon Türkçesi Grameri, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Tenişev, E. R. (1968). Tuvinsko-Russkiy Slovar, Moskva: Gosudarstvennoye Izdatel’stvo Inostrannıx i Natsional’nıx Slovarey.
• Tezcan, S. (1981). “Kutadgu Bilig Dizini Üzerine”, Türk Tarih Kurumu Belleten, 178: 23-78.
• Tietze, A. (2019). Türkiye Türkçesi Lugati VIII (T-V), Ed. N. Demir & E. Yılmaz, Ankara: Türkiye Bilimler Akademisi Yayınları.
• TS = XIII. Yüzyıldan Beri Türkiye Türkçesiyle Yazılmış Kitaplardan Toplanan Tanıklarıyla Tarama Sözlüğü (1996). 8 Cilt, II. Baskı, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Tuna, O. N. (1984). “Kelimeler Arasında: İge, İzge”, Türk Dili, 387: 150-155.
• Wilkens, J. (2016). Buddhistische Erzählungen aus dem alten Zentralasien, Edition der altuigurischen Daśakarmapathāvadānamālā I-II-III, Berliner Turfantexte 37, Turnhout (Belgium): Brepols Publishers.
• Yudahin, K. K. (1985). Kirgizsko-Russkiy Slovar’ I-II, Frunze: Glavnaıya Redaktsiya Kirgizskoy Sovyetskoy Entsiklopedii.
• Zajączkowski, A. (1932). Sufiksy imienne i czasownikowe w języku zachodniokaraimskim (przyczynek do morfologji języków tureckich), Prace Komisji Orjentalistycznej Polskiej Akademji Umiejętności 15, Kraków.