Türkçe Bitki Adlarının Oluşumunda Aktarmaların Etkisi

Yıl 2021, Sayı: 4, 115 - 129, 29.04.2021

Yasemin Yıldız

https://doi.org/10.51531/korkutataturkiyat.893101

Cited By: 1

Öz

İnsanoğlu, yaratıldığından beri bitkilerle etkileşim halinde olmuştur. Bitkileri, kimi zaman besin olarak kullanmış, kimi zaman da ilaç olarak kullanarak dertlerine deva aramışlardır. İki temel ihtiyaca da cevap veren bitkiler, zamanla cevap verdikleri ihtiyaç doğrultusunda ya da şekil açısından benzerlikler neticesinde çeşitli adlar almaya başlamıştır. Adlandırma kısmındaki niteliklerde zamanla bir artış olmuştur. Bu artışta, insanoğlunun gün geçtikçe zenginleşmeye başlayan söz varlığının etkisi oldukça fazladır. Bitkiler pek çok yönden incelenmiş ve bu incelemeler doğrultusunda çeşitli adlar verilmeye başlanmıştır. Özellikle benzerlik sebebiyle ad verme eğilimi, ad verme konusunun temelini teşkil etmeye başlamıştır. Bu duruma bir kanıt olarak etkileşim içerisinde olmayan birbirinden uzak iki bölgede de aynı bitkiye aynı adın verilmiş olmasını gösterebiliriz. Görüldüğü üzere bitkilerin adlandırılması kısmı, dil açısından ele alınabileceği gibi sosyal ve kültürel açıdan da incelenmesi gereken geniş çaplı bir konu olarak karşımıza çıkmaktadır.
Benzetme ile aktarmalar arasında çok sıkı bir ilişki vardır. Hatta bu sıkı ilişki sebebiyle dil bilimciler tarafından “benzetme, aktarmaların ilk aşamasıdır” ifadesi kullanılmıştır. Dolayısıyla bu iki söz ve anlam sanatının kullanılış amacı da birbirine benzemektedir. Esas amaç, anlatımı güçlü ve etkili bir hale getirmektir. Bunun yanına ekleyebileceğimiz bir diğer amaç ise dili tasarruflu kullanma amacı olabilir. İki sanat için aktarılabilecek bir diğer ortak özellik de bitkilerin adlandırılmasında çok büyük bir önem taşımalarıdır. Gerek şekil yönünden benzerlikler gerekse birtakım anlam aktarımları bitkilere ad verilmesinde oldukça etkili öğeler olmuştur. Bu çalışmada bitkilerin adlandırılması konusunda aktarmaların önemine vurgu yapılmaktadır. Çeşitli örneklerle de desteklenmek istenen bu çalışmada kırk sekiz çalışma taranmıştır. Ulaşılan bazı bitki adlarının yanında anlamlarına da yer verilmiştir. Bitki adları ve anlamları verildikten sonra, hangi çalışmalardan alındıkları ve bulundukları sayfa sayısı da aktarılmıştır. 

Anahtar Kelimeler

adlandırma, bitki adları, aktarmalar, ad aktarması, deyim aktarması

Kaynakça

• Akerson, Fatma E. (2016). Türkçe Örneklerle Dile Genel Bir Bakış. İstanbul: Bilge Kültür Sanat Yayınları.
• Aksan, Doğan (1990/2009). Her Yönüyle Dil, Ana Çizgileriyle Dilbilim. Ankara: TDK Yayınları.
• Aksan, Doğan (2015). En Eski Türkçenin İzlerinde-Orhun ve Yenisey Yazıtları Üzerinde Sözcükbilim, Anlambilim ve Biçembilim İncelemelerinin Aydınlattığı Gerçekler. İstanbul: Bilgi Yayınları.
• Aksan, Doğan (2006/2009). Anlambilim Konuları ve Türkçenin Anlambilimi. Ankara: Engin Yayınevi.
• Aksan, Doğan (1971). Anlam Bilimi ve Türk Anlam Bilimi (Ana Çizgileriyle). Ankara: Ankara Üniv. Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Yayınları: 217.
• Aksan, Doğan (2004). Dilbilim ve Türkçe Yazıları. Multilingual Yayınları.
• Aksan, Doğan (2003). Anlambilim Açısından Türkçenin Sözvarlığı. Günümüz Dilbilim Çalışmaları, 26-34.
• Aksan, Doğan (1971). Kavram Alanı-Kelime Ailesi İlişkileri ve Türk Yazı Dilinin Eskiliği Üzerine. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten, TDK Yayınları.
• Alkayış, Fatih (2007). Türkiye Türkçesinde Bitki Adları. Kayseri: Erciyes Üniversitesi SBE Doktora Tezi.
• Aydın, Mükerrem B. (2011). İbn Avvâm-Terceme-i Kitâbü’l-Filâha [Ziraat Kısmı], Çevirimetin-İnceleme-Sözlük. İstanbul: Kitabevi Yayınları.
• Bayat, Ali Haydar ve Okumuş, Necdet (2004). Muhammed bin Mahmûd-ı Şirvânî - Mürşid [Göz Hastalıkları]. Ankara: AKM Başkanlığı Yayınları.
• Baytop, Turhan (1994/2007). Türkçe Bitki Adları Sözlüğü. Ankara: TDK Yayınları.
• Bedevian, Armenag K. (1936). İllustrated Polyglottic Dictionary of Plant Names in Latin, Arabic, Armenian, English, French, German, Italian and Turkish Language. Kahire: Argus and Papazian Presses.
• Canpolat, Mustafa ve Önler, Zafer (2016). Edviye-i Müfrede. Ankara: TDK Yayınları.
• Cora, Elif (2007). Burhân-ı Katı’da Yer Alan Türkçe Sözcükler ve Deyim Dizini. Kocaeli: Kocaeli Üniversitesi SBE Yüksek Lisans Tezi.
• Çelik, Anıl (2014). Terceme-i Kâmilü’s-Sınâʿa (Giriş-İnceleme-Metin-Dizin). Bursa: Uludağ Üniversitesi SBE Yüksek Lisans Tezi.
• Derleme Sözlüğü (1993). Ankara: TDK Yayınları.
• Devellioğlu, Ferit (2007). Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lûgat. Ankara: Aydın Kitabevi Yayınları.
• Doğan, Ahmet ve Tuzlacı, Ertan (2015). Tunceli’nin Bazı Yöresel Bitki Adları. Avrasya Terim Dergisi, 3(2).
• Doğan, İsmail ve Usta, Zerrin (2014). Eski Uygur Türkçesi Söz Varlığı. Ankara: Altınpost Yayınları.
• Doğan, Nuh (2011). Vezirköprü ve Havza Ağızlarında Yabani Bitki Adları. Diyalektolog, 2, 7-13.
• Doğan, Şaban (2011). Ebulfeyz Mustafa Efendi - Risâle-i Feyziyye fî Lügâti’l-Müfredâti’t-Tıbbiyye. İstanbul: Değişim Yayınları.
• Duran, Ahmet (1998). Türkçede Bazı Bitki Adlarının Veriliş Sebepleri. Türk Dili Dergisi, 555, 223-229.
• Ebcioğlu, Nejat (2009). Bitki Adları Sözlüğü. İstanbul: İnkılap Kitabevi.
• Efe, Kürşad (2012). Türkiye Türkçesi Ağızlarında Bitki ve Hayvan İsimleri. Ankara: Gazi Üniversitesi SBE Doktora Tezi.
• Erol, Hülya A. (2018). Eski Türkçeden Eski Anadolu Türkçesine Anlam Değişmeleri. Ankara: TDK Yayınları.
• Filizok, Rıza (2001). Anlam Analizine Giriş. İzmir: Ege Üniv. Edebiyat Fakültesi Yayınları.
• Filizok, Rıza (2013). Mantık ve Anlam Tasnifleri. [Erişim tarihi: 10.09.2019]. https://docplayer.biz.tr/46122115-Prof-dr-riza-filizok.html
• Gabain, A. Von. (2007). Eski Türkçenin Grameri. Ankara: TDK Yayınları.
• Guiraud, Pierre (1984). Anlambilim. Ankara: Kuzey Yayınları.
• Gülensoy, Tuncer (2011). Türkiye Türkçesindeki Türkçe Sözcüklerin Köken Bilgisi Sözlüğü I (A-N)/ II (O-Z). Ankara: TDK Yayınları.
• Gümüşatam, Gürkan (2010). Eski Anadolu Türkçesinde Eczacılık Terimleri ve Bu Terimlerin Tıp, Botanik, Zooloji, Madencilik, Kimya Terimleriyle İlişkileri. Turkish Studies, (5)2, 1033-1087.
• Gümüşatam, Gürkan (2009). Haza Kitab u Hukema-yı Tertib-i Mu’alece Adlı Eser Üzerine Bir Dil İncelemesi. Ankara: Ankara Üniversitesi SBE Doktora Tezi.
• Gürlek, Mehmet (2011). Alâ’im-i Cerrâhîn’de Geçen Bitki Adları. Adıyaman Üniversitesi SBE Dergisi, (4)7, 123-145.
• Güven, Meriç (2005). Abdulvehhab bin Yusuf’un Müntahab-ı fi’t-Tıbb’ı. Denizli: Pamukkale Üniversitesi SBE Doktora Tezi.
• Hazar, Mehmet (2014). Türkçe (Sözcük) Anlam Bilimi-I. Konya: Eğitim Yayınevi.
• Hazar, Mehmet (2013). Türkiye Türkçesindeki Anlam Bilimi Bibliyografyası. Türük Dergisi, (1)2, 137-173.
• İnandık, Hamit (1969). Bitkiler Coğrafyası. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Coğrafya Enstitüsü Yayınları.
• İzbırak, Reşat (1976). Bitki Coğrafyası. Ankara: Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi Yayınları.
• Kara, Nimet ve Ağyar, Nesibe (2017). Kitâb-ı Kânûnçe (İnceleme-Metin-Dizin). Ankara: Pegem Akademi.
• Karaağaç, Günay (2013). Anlam (Anlam Bilimi ve İletişim). İstanbul: Kesit Yayınları.
• Karaağaç, Günay (2002). Dil, Tarih ve İnsan. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Karaağaç, Günay (2015). Dil Bilgisi ve Anlam Bilgisi Çözümlemeleri. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Karol, Sevinç; Suludere, Zekiye ve Ayvalı, Cevdet (2010). Biyoloji Terimleri Sözlüğü. Ankara: TDK Yayınları.
• Kıran, Ayşe E. (2014). Dilbilim, Anlambilim ve Edimbilim. Turkish Studies, (9)6, 719-729.
• Kurban, Ferhat (1990). Şirvani Mahmud-Sultâniye. İstanbul: Marmara Üniversitesi SBE Yüksek Lisans Tezi.
• Küçüker, Paki ve Yıldız, Yasemin. Tercüme-i Müfredât-ı İbn-i Baytâr/ Baytâr-nâme.
• Küçüker, Paki (2010). Lügat-i Müşkilât-ı Eczâ’da Türkçe Bitki Adları. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, (3)11, 401-415.
• Küçüker, Paki (1994). Yadigâr-ı İbn-i Şerif. Elazığ: Fırat Üniversitesi SBE Doktora Tezi.
• Mete, Oktay (2009). Kabalcı Şifalı Bitkiler Ansiklopedisi. İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
• Miandji, Anooshirvan (2019). Tıbbi Bitkiler Atlası. Ankara: Bilgi Yayınevi.
• Murad, Sibel (2009). Lügat-ı Müşkilat-ı Ecza - Derviş Siyahi Larendevi. Sakarya: Sakarya Üniversitesi SBE Yüksek Lisans Tezi.
• Önler, Zafer (1999). Müntahab-ı Şifâ I-II. İstanbul: Simurg Yayınları.
• Önler, Zafer (2000). Revnak-ı Bustan. Ankara: TDK Yayınları.
• Önler, Zafer (1998). XIV-XV. Yüzyıl Türkçe Tıp Metinlerinin Dili ve Sözvarlığı, 6, 157-168.
• Önler, Zafer (1990). XIV. ve XV. Yüzyıl Anadolu Türkçesi Botanik Terimleri. Journal of Turkish Studies, 14, 357-392.
• Önler, Zafer (2004). XIV-XV. Yüzyıl Tıp Metinlerinde Türkçe Bitki Adları. Kebikeç, 18, 273-302.
• Özer, Osman (1995). Ahmedî, Tervihü’l-Ervâh (Giriş-Metin-Dizin). Elazığ: Fırat Üniv. Doktora Tezi.
• Özmen, Mehmet (2017). Özel Ad Kökenli Tür Adları. Dil Dergisi.
• Paçacıoğlu, Burhan. (2014). İlaç ve Bitki Adları Sözlüğü. Sivas: Cumhuriyet Üniv. Yayınları.
• Pilten, Şahru (2017). Türk Bilişsel Budun Dil Bilimine Giriş - Türk Halk Bitki Sınıflandırmaları/ Temel Aşamalar. Ankara: Grafiker Yayınları.
• Sakaoğlu, Saim (2001). Türk Ad Bilimi I-Giriş. Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Yayınları.
• Sakaoğlu, Saim (2017). Ad Bilimi Yazıları. Konya: Kömen Yayınları.
• Sakaoğlu, Saim (2014). Bazı Meyve Adları Üzerine Yarenlik (“Bazı Meyve Adları” adıyla). Acta Turcica, (VI) 11/1, 1-6.
• Sakaoğlu, Saim. (1998). Bitkilerin Ad Dünyası. Kültür ve Sanat, 38, 17-23.
• Sami, Şemseddin (2015). Kamus-ı Türki. Ankara: TDK Yayınları.
• Şahin, Hatice (2007). Câmiʿü’l-Fürs Örneğinde XVI. Yüzyıl Bitki İsimleri. Turkish Studies, (2)2, 570-602.
• Şahin, İbrahim (2018). Adbilim. Ankara: Pegem Akademi.
• Şahin, İbrahim (2016). Filoloji ve Botanik Alanlarının Kavşağında Yerel Fitonimler (Bitkiadları) Meselesi. A.Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 56, 775-791.
• Tarama Sözlüğü (1995). Ankara: TDK Yayınları. Telli, Burak (2015). Kenzü’s-Sıhhatü’l-Ebdâniyye Eser-i Mürşid-i Osmâniyye’de Bitki Adları. Kesit Akademi Dergisi, 1 (1).
• Tietze, Andreas (2002). Tarihi ve Etimolojik Türkiye Türkçesi Lûgatı. İstanbul: Simurg Kitapçılık-Yayıncılık.
• Turan, Fikret (2001). Eski Oğuzca Sözlük-Bahşayiş Lügatı. İstanbul: Bilimsel Akademik Yayınlar.
• Tuzlacı, Ertan (2016). Türkiye’nin Geleneksel İlaç Bitkileri. İstanbul: İstanbul Tıp Kitabevleri.
• Tuzlacı, Ertan (2011). Türkiye Bitkileri Sözlüğü. İstanbul: Alfa Yayınları.
• Türkçe Sözlük (2005). Ankara: TDK Yayınları.
• Uçar, İlhan (2009). Hazâ Kitâb-ı Hulâsa-i Tıbb Cerrâh Mes’ûd (Giriş-İnceleme-Metin-Dizinler). Sakarya: Sakarya Üniversitesi SBE Doktora Tezi.
• Uçar, İlhan (2013). Kavram-Çağrışım-Kelime Bağlamında Bitki Adlarına Anlam Bilimsel Bir Yaklaşım. Turkish Studies, (8)1, 2671-2683.
• Uçar, İlhan (2013). Türkiye Türkçesinde Hayvan Adlarından Türetilmiş Bitki Adları. Teke Dergisi, (2)1, 1-9.
• Uçar, İlhan (2013). Yetiştiği/Geldiği Coğrafya veya Etnik Adlandırmayla Oluşturulan Bitki Adları. Zeitschrift für die Welt der Türken Journal of World of Turks, (5)1, 115-135.
• Uçar, İlhan (2012). Türkiye Türkçesinde Organ Adlarıyla Oluşturulmuş Bitki Adları. TÜBAR- XXXII, 285-306.
• Yavuz, Yasemin (2008). Hekim Hayreddin’in Kitab-ı Akrabadin’i. Konya: Selçuk Üniversitesi SBE Yüksek Lisans Tezi.