Kitâb-ı Melhame’de Konuşma Dilinin Yazı Diline Yansıması

Yıl 2021, Sayı: 6, 140 - 155, 30.12.2021

Nimet Kara Kütükçü

https://doi.org/10.51531/korkutataturkiyat.1019055

Öz

Bu çalışmada, XVI. yüzyılda yazılmış olan Kitâb-ı Melhame adlı eser, konuşma dilinin yazı diline yansıması, imla farklılığı, söyleyiş özelliği ve lehçeler arası etkileşim gibi açılardan değerlendirilmiştir. Kitâb-ı Melhame, Pervâne bin Abdullah tarafından Sofya’da Hicri 960 (Miladi 1552) tarihinde kaleme alınmış, her bir varakta 9 satır olan 145 varaklık mensur bir eserdir. Melhame; ay ve güneş tutulması, yeni ay görünmesi, şiddetli kar veya yağmur yağması, deprem olması, yıldırım düşmesi gibi doğa olaylarından hareketle gelecekten haber veren metinlerin adıdır. Kitâb-ı Melhame, harekeli nesih yazı stili ile yazılmıştır.
Dil, konuşma dili ve yazı dili olarak ikiye ayrılır. Yazı dili konuşmanın kalıplara dökülmüş hâlidir. Konuşma dili, günlük hayatta insanlarla iletişim kurmak için konuşurken kullanılan dildir. Bu dil doğal olduğu için konuşurken kullanılan cümlelerin kurallı olup olmadığına, kelimelerin doğru sıralanıp sıralanmadığına, söyleyişin doğru olup olmadığına pek dikkat edilmez. Bu sebeple zaman ve sözcük farklılıkları ortaya çıkar. Konuşma dili yazı dilini besleyen en önemli kaynak ve kültür öğesidir. Bu nedenle nadir de olsa yazılı eserlerde konuşma dilinden örnekler görülür. İncelenen metinde genellikle alıntı kelimelerin yazımında Türkçenin tesiri ile bazı değişiklikler olmuştur. Bu çalışmada, XVI. yüzyılda yazılmış olan Kitâb-ı Melhame adlı eser, konuşma dilinin yazı diline yansıması (ana, birez, bilmegiçün), alıntı sözcüklerin Türk imlası ile yazılmaya çalışılması/ imla farklılığı (sünet, úuvatlana), söyleyiş özelliği (daòra) ve lehçeler arası etkileşim (şivşek, şüŋşek, àaziz) gibi açılardan değerlendirilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Kitâb-ı Melhame, konuşma dili, yazı dili, söyleyiş özellikleri.

The Reflection of Colloquial Language on Written Language in Kitâb-ı Melhame

Öz

In this study, a work titled Kitâb-ı Melhame, written in the 16th century, will be evaluated in terms of the reflection of colloquial language on written language, alphabet differences, phraseology, and interactions among dialects. Kitâb-ı Melhame was written by Pervane bin Abdullah in Sofia in hijri 960 (Gregorian 1552), and it is a 145-foil prose work, 9 verses in each foil. Melhame refers to the type of works which prophesies the future by observing sun and moon eclipses, appearance of the new moon, bizarre snowing or raining, earthquakes and streak of lightning. Kitâb-ı Melhame was written in the style of vowel point naksh.
The language is divided into two as spoken and written. The written language is the moulded format of the spoken language. Spoken language is one which people use to communicate in daily life. As this language is natural, it is not paid attention whether the sentences are grammatically true, the words are in syntax, or the saying is right. For this reason, tense and word differences occur. Colloquial language is the most important source and culture element that supplies written language. Thus, colloquial language is seen in written works even it is rare. In the text we analysed, there are some changes in the written formats of words because of the effect of Turkish language. In this work, XVI. dec polish written in the XVIII century, the book-i Melhame was evaluated in terms of the reflection of the spoken language in the written language (main, individual, bilingual), the attempt to write quoted words with the Turkish spelling / spelling difference (sunet, úuvatlana), the feature of utterance (daòra) and inter-dialect interaction (şivşek, şüşşek, àaziz).

Anahtar Kelimeler

Kitâb-ı Melhame, colloquial language, written language, phraseology.

Kaynakça

• Boz, E. (2002). Türkçe Asıllı Kelimelerde Son Ses Ç, K, P, T Ünsüzlerinin Ötümlüleşme veya Ötümsüz Kalma Sorunu. Türk Dili, 605, 447-455. Ankara: TDK Yayınları.
• Boyraz, Ş. (2006). Fal Kitabı Melhameler ve Türk Halk Kültürü. İstanbul: Kitabevi Yayınları.
• Boz, E. (2019). Türkiye Türkçesi I Ses Bilgisi. Ankara: Gazi Kitabevi.
• Buran, A. (2002). Konuşma Dili Yazı Dili İlişkileri ve Derleme Faaliyetleri. Türkbilig, (4), 97-104.
• Demir, N. (2019). Türkçe Ses ve Biçim Bilgisi. Ankara: Altınordu Yayınları.
• Demir, R. (1999). Melhameler ve Bir On yedinci Yüzyıl Osmanlı Âlim ve Edibi Cevri Çelebi’nin Melhamesi. İstanbul: Osmanlı Ansiklopedisi, C. 8, 431.
• Devellioğlu, F. (2006). Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lugat. Ankara: Aydın Kitabevi.
• Dursunoğlu, H. (2010). Türkiye Türkçesinde Konuşma Dili ile Yazı Dili Arasındaki İlişki. Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 12(30), 1-21.
• Eren, H. (1999). Şimşek. Türk Dili 1999/574, Ankara: TDK, 835-843.
• Eren, H. (1999). Türk Dilinin Etimolojik Sözlüğü. Ankara: Bizim Büro Basım Evi.
• Ergin, M. (2007). Türk Dil Bilgisi. İstanbul: Bayrak Yayınları.
• Ersoy, H. Y. (2014). Başkurt Türkleri ve Dilleri. TDD/ Jof EL, 3(4-5).
• Gülensoy, T. (1998). Türkçe El Kitabı. Kayseri: Kıvılcım Yayınları.
• Gülensoy, T. (2007). Türkiye Türkçesinde Türkçe Sözcüklerin Köken Bilgisi Sözlüğü. Ankara: TDK Yayınları.
• Hengirmen, M. (2007). Türkçe Dilbilgisi. Ankara: Engin Yayınevi.
• Kara, N. (2013). Pervâne Bin Abdullah’ın Kitâb-ı Melhame’si Üzerinde Tarihî Dil Bilgisi Çalışması. Doktora Tezi. Sivas: Cumhuriyet Üniv.
• Karaağaç, G. (2000). Yine “Şimşek-1”. Türk Dili 2000/577, Ankara: TDK, 43-50.
• Kılıç, M. A. (2003). Türkiye Türkçesi’ndeki Ünlülerin Sesbilgisel Özellikleri.
• Studies Turkish Linguistics. İstanbul: Boğaziçi University Press.
• Korkmaz, Z. (2019). Gramer Terimleri Sözlüğü. Ankara: TDK Yayınları.
• Korkmaz, Z. (2005). Eski Türkçedeki Oğuzca Belirtiler. Türk Dili Üzerine Araştırmalar, Ankara: TDK Yayınları, 205-216.
• Korkmaz, Z. (2005). Eski Türk Yazı Dilinden Yeni Yazı Dillerine Geçiş Devri ve Özellikleri. Türk Dili Üzerine Araştırmalar, Ankara: TDK Yayınları, 296-303.
• Özkan, F. (2007). Türkçede Kelime Başı y- Meselesi ve Şimşek Kelimesi Üzerine Bir Etimoloji Denemesi. IV. Uluslararası Türk Dili Kurultayı Bildirileri (2000) I–II, Ankara: TDK Yayınları, 1345-1354.
• Özkan, M. (1995). Türk Dilinin Gelişme Alanları ve Eski Anadolu Türkçesi. İstanbul: Filiz Kitabevi.
• Özkan, M. (2009). Türkiye Türkçesi Ses ve Yazım Bilgisi. İstanbul: Filiz Kitabevi.
• Parlatır, İ. (2011). Osmanlı Türkçesi Sözlüğü. Ankara: Yargı Yayınevi.
• Steingass, F. J. (2005). A Comprehensive Persian-English Dictionary. İstanbul: Çağrı Yayınları.
• Topaloğlu, A. (1989). Dil Bilgisi Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Ötüken Yayınları.
• Tekin, T. (1997). Tarih Boyunca Türkçenin Yazımı. Ankara: Simurg Yayınları.
• Türkçe Sözlük (2011). Ankara: TDK Yayınları.
• Yavuzarslan, P. (2013). Tarihî Türk Dili Metinlerinde şimşek (< süğşek? ~süŋşek < süŋüşek) Kelimesinin Varyantları ve Etimolojisi, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Türkoloji Dergisi 20(2), 135-170.
• Yılmaz, E. (1991). Ana Türkçede Kapalı e Ünlüsü. Türk Dilleri Araştırmaları. 151-165.
• Yeni Tarama Sözlüğü (1983). Ankara: TDK Yayınları.