The Uses of About The Jaundice in Ali Shir Navayi’s Turkish Diwans

Yıl 2021, Sayı: 6, 268 - 284, 30.12.2021

Nesibe Yazgan Uslu

https://doi.org/10.51531/korkutataturkiyat.1029116

Cited By: 3

Öz

As a poet and a statesman Ali Shir Navayi (9 February 1441-3 January 1501), has contributed greatly to Turkish language and culture. Ali Shir Navayi has combined his expertice of various science and his poetic ability in his works which were splendid as form and content. So he is one of the greatest poet of Turkish-Islamic literature. Ali Shir Navayi’s works contain remarkable materials in fields such as history, sociology, cosmology and folk medicine, as well as linguistic and literary riches. This rich content in his works has attracted the attention of researchers and his poems have become an important part of interdisciplinary studies in recent years. From this point of view, in this article, information about the relationship between poetry and medicine in classical Turkish literature will be given and the usages related to jaundice in Ali Şhir Navayi’s Turkish diwans will be examined. The aim of this study is to determine how and to what extent the folk beliefs and folk medicine practices, which are reflected in Navayî’s Turkish diwans about jaundice, have transformed into today’s beliefs and practices.

Anahtar Kelimeler

Ali Şhir Navayi, Chagatai literature, the art of medicine, folk medicine, jaundice.

Ali Şîr Nevâyî’nin Türkçe Divanlarında Sarılık Hastalığı ile İlgili Kullanımlar

Öz

Ali Şîr Nevâyî (9 Şubat 1441-3 Ocak 1501), şair ve devlet adamı kimliğiyle Türk dili ve kültürüne büyük katkıda bulunmuştur. Çeşitli ilim dallarındaki bilgisini, şairlik yeteneğiyle birleştiren Ali Şîr Nevâyî, şekil ve muhteva yönünden çağını aşan eserler kaleme alarak Türk İslam edebiyatının zirve şahsiyetlerinden biri olmuştur. Ali Şîr Nevâyî’nin eserleri, dilsel ve edebi zenginliklerinin yanı sıra tarih, sosyoloji, kozmoloji ve halk hekimliği gibi alanlarda da dikkat çekici malzemeler barındırmaktadır. Ali Şîr Nevâyî’nin eserlerindeki bu zengin muhteviyat, araştırmacıların da dikkatini çekmiş ve son yıllarda Nevâyî’nin şiirleri disiplinlerarası çalışmaların önemli bir parçası hâline gelmiştir. Bu noktadan hareketle, bu makalede klasik Türk edebiyatı ve Çağatay edebiyatındaki şiir ve tabâbet ilişkisi hakkında bilgi verilerek Ali Şîr Nevâyî’nin Türkçe divanlarında sarılık hastalığını nasıl ele aldığı incelenecektir. Bu inceleme ile amaçlanan sarılık hastalığı hakkında Nevâyî’nin Türkçe divanlarına yansıyan halk inanışları ve halk hekimliği pratiklerinin, günümüzdeki inanç ve uygulamalara nasıl ve ne ölçüde dönüştüğünü tespit edebilmektir.

Anahtar Kelimeler

Ali Şîr Nevâyî, Çağatay edebiyatı, tabâbet, halk hekimliği, sarılık.

Kaynakça

• Açıl, B. (2017). On Altıncı Yüzyılın Tanıklarından Cûşî ve Dîvânı. İstanbul: Atlas Yayıncılık.
• Aksoyak, İ. H. (2018). Gelibolulu Âli Dîvânı. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı, https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/58695,gelibolulu-mustafa-ali-divanipdf.pdf?0, [Erişim Tarihi: 15.09.2021].
• Alvan Çınar, T. (2005). Emrî Dîvânı’nın Nazım Bilgisi ve Belâgat Yönünden İncelenmesi. Doktora Tezi. İstanbul: İstanbul Üniversitesi.
• Argunşah, M. (1999). Muhammed b. Mahmûd-ı Şirvânî Tuhfe-i Murâdî (İnceleme-Metin-Dizin). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Atalay, B. (1970). Abuşka Lugati. Ankara: Ayyıldız Matbaası.
• Avşar, Z. (2017). Revânî Divanı. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı e-kitap, https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/56143,revani-divanipdf.pdf?0, [Erişim Tarihi: 15.09.2021].
• Aydın, T. (2018). Doğu Türkçesiyle Yazılmış Bir Kâbûsnâme. Yüksek Lisans Tezi. İstanbul: MSGSÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Bayat, A. H. (2016). Tıp Tarihi. İstanbul: Zeytinburnu Belediyesi Kültür Yayınları.
• Bedizel Aydın, M. ve Murad, S. (2019). Nizâmü’l-Edviye. Türkiye Bilimler Akademisi, http://www.tuba.gov.tr/files/yayinlar/T%C4%B0BKM/Nizamul%20Edviye.pdf, [Erişim tarihi: 20.09.2021].
• Binay, U. D. (2019). Leptospirozda Sarılık. Sarılıklı Hastaya Multidisipliner Yaklaşım, s: 71-81. (Ed.: Can Özlü, Hasan Alpay). Ankara: Akademisyen Yayınevi.
• Ceylan, Ö. (2005). Taşranın Altın Çiçegi Safran. Osmanlı Araştırmaları. 26(26), 147-162.
• Çiçekler, A. N. ve Kaçar, M. (2018). Ruhun Yolculuğu: Ruhnâme (Sıhhat u Maraz-Hüsn ü Aşk). İstanbul: Büyüyenay Yayınları.
• Demir, R. (2016). Divan Şiirinde Renkler. Ankara: Grafiker Yayınları.
• Eckmann, J. (1960). Küçük Çağatay Grameri. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, (X), 41-64.
• Erbay, F. (2013). Çağatay Türkçesinde Yer Alan Hastalık İsimleri. VI. Uluslararası Türk Dili Kurultay. Ankara: TDK Yayınları, 1545-1558.
• Erdem, S. (1991). Amber. DİA, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, C.III, 7-8.
• Erdoğru, M. A. (2003). Türkçe El Yazması Bir Tıp Kitabı: İbda’i’l-A’raz ve’l-Cevâhir ve Evda’i’l-Menâfi’ Fi’l-Nebâtât ve’l-A’kâkir. Tarih İncelemeleri Dergisi, XVIII(2), 37-70.
• Gök, S. (2019). Klasik Şiirde Âşıkları Sevda Rengine Boyayan Bir Hastalık Çiçeği: Sarı Safran. Uluslararası Geçmişten Günümüze Karabük ve Çevresinde Dini, İlmi ve Kültürel Hayat Sempozyumu, 30 Aralık 2019, Karabük Üniv. Karabük: Karabük Üniv. Yayınları, 613-619.
• Güler, M. (2020). Divan Şiirinde Tabâbet Unsurları. Yüksek Lisans Tezi. Erzincan: Erzincan Binali Yıldırım Üniv.
• İpekten, H. (2019). Nâilî-i Kadim Dîvânı. Ankara: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/67155,naili-i-kadim-divanipdf.pdf?0, , [Erişim tarihi: 1.11.2021].
• İpekten, H. (2020). Karamanlı Nizâmî Dîvânı. Ankara: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, https://ekitap.ktb.gov.tr/TR-265523/karamanli-nizami-divani.html, [Erişim tarihi: 1.11.2021]. İsen, M. (1997). Ötelerden Bir Ses, Divan Edebiyatı ve Balkanlarda Türk Edebiyatı Üzerine Makaleler. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Kaçar, M. ve Akdağ, A. (2015), Tasavvuf-Name: İnceleme-Metin-Sadeleştirme-Tıpkıbasım. İstanbul: Büyüyenay Yayınları.
• Kadıoğlu, S. (2001). Nâbî’nin Hayriyyesi’nin Mebhas-ı Lâzıme-i Hikmet-ü Tıp Bölümü; Şair Gözüyle 17. Yüzyıl Osmanlı Tıbbına Eleştirel Bir Bakış. Osmanlı Dünyasında Bilim ve Eğitim Milletlerarası Kongresi Tebliğleri, Derleyen: Hidayet Yavuz Nuhoğlu, İstanbul, 417-435.
• Karacan, T. (1981). XVII. Yüzyıl Şairlerimizden Sâbit ve Edisyon Kritikli Divan Metni. Erzurum: Atatürk Üniv. Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Karaman, G. (2012). Perîşân Çiçek Sünbül ve Klasik Türk Şiirinde İşlenişi. İnsan ve Toplum Bilimleri Araştırmaları Dergisi, 1(2), 288-319.
• Karaörs, M. M. (2006). Nevâdirü’ş-Şebâb. Ankara: TDK Yayınları.
• Kartal, A. (2000). Ali Şîr Nevâî’nin Mecâlisü’n-Nefâ’is İsimli Tezkiresi ve XVI. Asırda Yapılan Farsça İki Tercümesi. Bilig, 13, 21-63.
• Kaya, Ö. (1996). Fevâidü’l-Kiber. Ankara: TDK Yayınları.
• Kaya, B. A. (2015). Klâsik Türk Şiirinde Şifâlı Bitkiler Üzerine Bir Deneme. Divan Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, 15, 263-314.
• Kemikli, B. (2007). Divan Şiirinde Hastalık ve Tedavi. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 16(1), 19-36.
• Kesik, B. (2020). Aydınlı Visâlî Dîvânı. Ankara: Kurgan Edebiyat.
• Kocabaş, M. (2019). Şeyhi Divanında Sosyal Hayat. Yüksek Lisans Tezi. İstanbul: İstanbul Üniv.
• Kut, G. (1989). Ali Şîr Nevâî. DİA, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yay., II, 449-453.
• Kut, G. (2003). Garâibü’s-Sıgar. Ankara: TDK Yayınları.
• Küçük, S. (t.y.). Bâkî Dîvânı. Ankara: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/10596,bakidivanisabahattinkucukpdf.pdf?0, [Erişim tarihi: 1.11.2021].
• Nuhoğlu, G. (2021). Fettâhî’nin Hosn u Dil (Hüsn ü Dil)’i ile Fuzûlî’nin Sıhhat ve Maraz’ının Mukayesesi. Şarkiyat Mecmuası, 38, 89-109.
• Öger, A. (2020). Nevbetî Ömer Karim, http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/nevbeti-omer-karim, [Erişim tarihi: 15.10.2021].
• Ömeroğlu, Ö. (2009). Amber Taşının Takıda Sembolik ve Estetik Rolü. Yüksek Lisans Tezi. İzmir: Dokuz Eylül Üniv.
• Öntürk, A. (2017). Divan Şiirinde Renkler. Ulakbilge, 5(12), 973-982.
• Özçelik, S. (2010). XVII. Yüzyıl Sosyal Hayatı’nın Nâbî Divânı’na Yansımaları ve Anlam Çerçevesi. Yüksek Lisans Tezi. Ankara: Gazi Üniv.
• Sağdıç, H. (2019). Klasik Sonrası Dönem Çağatay Edebiyatı’nın Doğu Türkistan Sahası Şairlerinden Nevbetî ve Divanı. Uluslararası İdil-Ural ve Türkistan Araştırmaları Dergisi (Ijvuts), 3(5), 56-82.
• Santur, A. (2018). Anadolu Halk Hekimliğinde Geleneksel Olarak Adlandırılan Bazı Hastalıklarla, Tedavileri Arasında Görülen Sempatik İlişki. 9. Milletlerarası Türk Halk Kültürü Kongresi Gelenek Görenek ve İnançlar, Ankara, 4, 301-317.
• Saraç, Y. (1995). Emrî Dîvânı. İstanbul: Eren Yayınları.
• Şahin, E. (2011). Baki Divanına Göre 16. Yüzyıl Osmanlı Toplum Hayatı. Doktora Tezi. İstanbul: İstanbul Üniv.
• Şen, F. M. (2002). Tâcîzâde Ca’fer Çelebi Divanı’nda XV. ve XVI. yy. Osmanlı Toplum Hayatı. Yayımlanmamış Doktora Tezi. İstanbul: İstanbul Üniv.
• Telli, B. (2017). Kenzü’s-Sıhhatü’l-Ebdâniyye Eser-i Mürşid-i Osmaniyye. Doktora Tezi. Adıyaman: Adıyaman Üniv.
• Toprak, Y. (2017). Kanûnî Devri İhtişamının Divan Şiirine Yansıması (Hayâlî, Bâkî ve Taşlıcalı Yahyâ Divanlarında Değerli Taşlar). Yüksek Lisans Tezi. Mersin: Çağ Üniv.
• Türkay, K. (2000). Bedâyiu’l-Vasat. Ankara: TDK Yayınları.
• Uysal, İ. N. (2020). Türk Dili Tarihinde Çağatay Türkçesiyle Yazılmış Tıp Metinleri ve Tabîbçılık. Tarihsel ve Çağdaş Türk Lehçelerinde Tıp: Metinler, Tarih, Uygulamalar, Kavramlar, Terimler, (Editör: Dr. Meryem Arslan), Ankara: Detay Yayınları, 375-392.
• Ünlü, S. (2013). Çağatay Türkçesi Sözlüğü. Konya: Eğitim Kitabevi.
• Yeniterzi, E. (1998). Divan Şiirinde Sağlık ve Hastalıklarla İlgili Bazı Hususlar. Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 4, 88-103.
• Yılmaz, K. H. (2014). 18. Yüzyılda Yetişmiş Uygur Divan Şairi Ömer Karim Nevbetî. Uluslararası Uygur Araştırmaları Dergisi, 3, 23-31.
• Yurttaş, M. N. (2015). Leylâ ile Mecnûn Mesnevîsinde Tabâbet Unsurları. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi/The Journal Of International Social Research, 8(41), 283-291.