Istira, Tibika and Ummu Subyan in Turkish Folk Beliefs

Yıl 2022, Sayı: 7, 36 - 51, 30.04.2022

Özlem Ünalan

https://doi.org/10.51531/korkutataturkiyat.1074999

Öz

Folk beliefs are the name given to the whole of beliefs that emerge and change in line with the needs of the people and are believed to be true among individuals and societies. Folk beliefs determine the attitudes, reactions and behaviors of people in the face of a number of situations and events that people face. They have an important part in every stage of human life from birth to death and maintain their existence in the cultural memory of the human being. Istira, tibika and ummu subyan is a belief which is based on women who do not have children, have frequent miscarriages, whose child dies in the womb, during childbirth or shortly after birth. In particular, ummu subyan and tibika were considered as a demonic being that should be feared and avoided among the people. The belief of ıstira is seen in Alanya, Manavgat and Akseki regions, the belief of tibika is seen in Osmaniye, Mersin, Adana, Niğde and its surroundings, the belief of ummu subyan is seen in a large part of Anatolia, especially in Sinop and Karaman. A number of rituals are performed to protect the woman and the baby from Istira, tibika and ummu subyan. Before or during pregnancy, the mother is taken to the family chamber, and after the birth, she goes back to the family chamber again with the child. In this study, the concepts of suffering, medicine, and ummu-subyan and folk beliefs about them are mentioned. A literature review was conducted on the words ıstira, tibika and ummu subyan. The beliefs of ıstira, tibika and ummu-subyan are exemplified by the information obtained from various sources. In addition, as a result of the fieldwork carried out in Alanya, information about suffering and illiteracy was obtained from the source persons. In line with the information obtained from both written and oral sources, the place of suffering, ummu dwarf and medicine in folk beliefs has been emphasized. The concepts of ıstira, tibika and ummu-subyan were handled and evaluated separately. The effects of these on the mother and the child are mentioned and the ways of protection from them are explained.

Anahtar Kelimeler

Folk beliefs, ummu subyan, ıstira, tibika, birth, tradition.

Türk Halk İnanışlarında Istıra, Tıbıka ve Ümmü Sübyan

Öz

Halk inanışları halkın ihtiyaçları doğrultusunda ortaya çıkan ve değişen, bireyler ve toplumlar arasında doğruluğuna inanılan inanışlar bütününe verilen isimdir. Halk inanışları insanların karşılaştığı birtakım durum ve olaylar karşısındaki tutumlarını, tepkilerini ve davranışlarını belirler. Doğumdan ölüme kadar insan yaşamının her bir merhalesinde önemli bir yer edinirler ve insanın kültürel hafızası içinde varlıklarını sürdürürler. Istıra, tıbıka ve ümmü sübyan çocuğu olmayan, sık sık düşük yapan; anne karnında, doğum esnasında veya doğumdan kısa bir süre sonra çocuğu vefat eden kadınlara yönelik geliştirilmiş bir inanıştır. Özellikle ümmü sübyan ve tıbıka halk arasında korkulması ve sakınılması gereken demonik bir varlık olarak tasavvuf edilmiştir. Istıra inancı Alanya, Manavgat, Akseki yörelerinde, tıbıka inancı; Osmaniye, Mersin, Adana, Niğde ve çevresinde, ümmü sübyan ise Sinop, Karaman başta olmak üzere Anadolu’nun büyük bir bölümünde görülür. Kadını ve bebeği ıstıra, tıbıka ve ümmü sübyandan korumak için birtakım ritüeller uygulanır. Hamilelikten önce veya hamilelik esnasında anne ocağa götürülür, doğumdan sonra da çocukla birlikte tekrar ocağa gidilir. Bu çalışmada ıstıra, tıbıka ve ümmü sübyan kavramlarından ve bunlara dair halk inanışlarından söz edilmiştir. Istıra, tıbıka ve ümmü sübyan sözcükleri üzerinde literatür taraması yapılmıştır. Istıra, tıbıka ve ümmü sübyan inanışları çeşitli kaynaklardan elde edilen bilgilerle örneklendirilmiştir. Ayrıca Alanya’da yapılan saha çalışması neticesinde kaynak kişilerden ıstıra ve ümmü sübyana dair bilgiler elde edilmiştir. Yazılı ve sözlü kaynaklardan elde edilen bilgiler doğrultusunda ıstıranın, ümmü sübyanın ve tıbıkanın halk inanışlarındaki yeri üzerinde durulmuştur. Istıra, tıbıka ve ümmü sübyan kavramları ayrı ayrı ele alınıp değerlendirilmiştir. Bunların anne ve çocuk üzerindeki etkisinden söz edilmiş ve bunlardan korunma yolları anlatılmıştır. 

Anahtar Kelimeler

Halk inanışları, ümmü sübyan, ıstıra, tıbıka, doğum, gelenek.

Kaynakça

• Acar, H. V. (2017). Türk Halk Hekimliğinde Ocak Çeşitleri. Lokman Hekim, 7(2), 54-72.
• Acıduman, A. (2015). Kadın Sağlığı ve Hastalıkları İle Gebelik ve Çocuk Hastalıkları Üzerine XVI. Yüzyılda Yazılmış Türkçe Bir Risale: Ravzatü’n-Nisa. Çocuk Sağlığı ve Hastalıkları Dergisi, 58(4), 171-188.
• Altın, K. Y. (2019). İşlevleri Açısından Türk Kültüründe Sağaltma: Divanü Lûgat-it- Türk’ten Günümüze. Avrasya Uluslararası Araştırmalar Dergisi, 7(16), 114-133.
• Anohin, A. V. (2006). Altay Şamanlığına Ait Materyaller. Konya: Kömen Yayınları.
• Artun, E. (2014). Ansiklopedik Halkbilim/Halk Edebiyatı Sözlüğü Terimler-Motifler-Kavramlar. Adana: Karahan Yayınları.
• Atalay, B. (1986). Divanü Lûgat-it-Türk Dizini. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Ateş, F. (2019). Adana’da Bulunan Sağaltma Ocaklarında Tedavi Yöntemleri ve Bu Ocaklarda Tedavi Sırasında Kullanılan Malzemeler. Motif Akademi Halk Bilimi Dergisi, 12(25), 71-90.
• Avcıoğlu İ. (2017). Şebinkarahisar Halk Hekimliği Uygulamaları. Ankara: Gece Kitaplığı.
• Başar, Z. (1972a). İçtimai Adetlerimiz-İnançlarımız ve Erzurum İlindeki Ziyaret Yerlerimiz. Atatürk Üniversitesi Yayınları. Ankara: Sevinç Matbaası.
• Başar, Z. (1972b). Erzurum’da Tıbbi ve Mistik Folklor Araştırmaları. Atatürk Üniversitesi Yayınları. Ankara: Sevinç Matbaası.
• Bayat, F. (2018 ). Türk Mitolojik Sistemi 2. İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• Bircan, D. (2013). Niğde Ulukışla Hüsniye Köyü Folklor Ürünleri. Lisans Tezi. Niğde: Niğde Üniversitesi.
• Çınar, A. A. (2017). Muğla Halk İnanışları. Muğla: Muğla Büyükşehir Belediyesi Kültür Yayınları.
• Çolak, F. (2015a). Sağaltma Tekniği Olarak Tıbıka Tutma Uygulamasının Kültürel Kökeni. II. Uluslararası Türk Dünyası Araştırmaları Sempozyumu, Niğde, 533-537.
• Çolak, F. (2015b). Yazılı ve Sözlü Belgeler Işığında Niğde Halk Hekimliği. Konya: Kömen Yayınları.
• Daşdemir, Ö. (2014). 18. Yüzyıla Ait Bir Risaleye Göre Mıknatısın Dinsel-Büyüsel ve Tıbbi İşlevleri. Dede Korkut Türk Dili ve Edebiyat Araştırmalara Dergisi, 3(5), 54-68.
• Derleme Sözlüğü V, VII. (1993). Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi.
• Doğan, A. (2005). Âdetler İnançlar ve Türklerin Soy Kütüğü Meselesi. Ankara: Akçağ.
• Ercilasun, A. B. ve Akkoyunlu, Z. (2018). Kâşgarlı Mahmud Dîvânu Lûgati't-Türk Giriş-Metin-Çeviri-Notlar Dizin. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Eroğlu, A. H. (2017). Halk İnanışları. Halk İnanışları El Kitabı. Ankara: Grafiker Yayınları.
• Gedik, M. (2008). Konya ili Derebucak İlçesi ve Çevresi Halk Edebiyatı ve Folkloru Üzerine Bir İnceleme. Yüksek Lisans Tezi. Konya: Selçuk Üniversitesi.
• Gönüllü, A.R. (2015). Alanya’dan Derlenen Doğum Adetleri. Erciyes Aylık Fikir ve Sanat Dergisi, 447, 21-26.
• Görgeç, C. (2019). Manavgat Yöresinde Halk Hekimliği Uygulamaları. SUTAD, 46, 195-219.
• Güngör, O. C. (2016). Türkçede Çocukla İlgili Söz Varlığı. Doktora Tezi. Kayseri: Erciyes Üniversitesi.
• Güven, F. (2020). Sinop Halk Kültüründe Doğum Etrafında Gelişen Uygulamamalar. AVRASYA Uluslararası Araştırmalar Dergisi, 8(25), 302-316.
• İnan, A. (1976). Eski Türk Dini Tarihi. Milli Eğitim Basımevi: İstanbul.
• İnan, A. (1986). Tarihte ve Bugün Şamanizm. Türk Tarih Kurumu Basımevi: Ankara.
• Kasapoğlu, E. (2020). Antalya İli Alanya, Gazipaşa, Gündoğmuş ve Akseki İlçelerindeki Sağaltma Ocakları ve Uygulamaları. Yüksek Lisans Tezi. Antalya: Akdeniz Üniversitesi.
• Karakaş, A. (2016). Değişim Sürecinde Osmaniye Halk Hekimliği. Adana: Karahan Kitapevi.
• Kayabaşı, O. A. (2013). Taşeli Yöresi Geçiş Törenleri. Doktora Tezi. Ankara: Gazi Üniversitesi.
• Lvova, E. L.- vd. (2013). Güney Sibirya Türklerinin Geleneksel Dünya Görüşleri (çev. Metin Ergun). Konya: Kömen Yayınları.
• Merdin, M. Ş. (2016). Doğu Antalya Yöresindeki Belli Yerlere Bağlı Ziyaret ve Adak Yerleri Üzerine Bir İnceleme. Yüksek Lisans Tezi. Isparta: Süleyman Demirel Üniversitesi.
• Ögel, B. (2010). Türk Mitolojisi I. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Örnek, S. V. (1966). Sivas ve Çevresinde Hayatın Çeşitli Safhalarıyla İlgili Batıl İnançların ve Büyüsel İşlemlerin Etnolojik Tedkiki. Ankara: Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi Yayınları.
• Öztek, Z. (1992). Halk Dilinde Sağlık Deyişleri Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Paçacıoğlu, B. (2016). VIII.-XVI. Yüzyıllar Arasında Sözcük Dağarcığı. İstanbul: Kesit Yayınları.
• Potapov, L. P. (2012). Altay Şamanizmi (çev. Metin Ergun). Konya: Kömen Yayınları.
• Rezaeı, M. (2021). Oğuz Türkçesiyle Yazılmış Bir El Yazmasında Ümmü Sıbyan’ın Tasviri, Milli Folklor, 17(132), 114-125.
• Saygılı, Y. (2015). Kırşehir İli Abdallarında Geçiş Ritüelleri. Yüksek Lisans Tezi. Niğde: Niğde Üniversitesi.
• Schımmel, A. (1991). Sayıların Gizemi. (çev. Mustafa Küpüşoğlu). İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
• Sever, M. (2016). Mersin ve Yakın Çevresinde Halk İnançları ve Halk Hekimliği. Ankara: Barış Kitap.
• Süyûtî, C. (t.y.). Rahmetü Fi’t-Tıbb ve’l-Hikme. The Libraries Columbia University, dijital arşiv, basma eser. http://lib.eshia.ir/23022/10/3945. [erişim tarihi: 24.03.2022].
• Şimşek, A. (2013). Manavgat Yöresi Halk İnanışları. Yüksek Lisans Tezi. Isparta: Süleyman Demirel Üniversitesi.
• Şimşek, E. (2017). Türk Kültüründe “Alkarısı” İnancı ve Buna Bağlı Olarak Anlatılan Efsaneler, Akra Uluslararası Kültür Sanat Edebiyat ve Eğitim Bilimleri Dergisi, 12(5), 99-115.
• Tabîb İbn-i Şerîf. (2017). Yâdigâr-ı İbn Şerif. İstanbul: Seçil Ofset, Matbaacılık.
• Tanyu, H. (1968). Türklerde Taşla İlgili İnançlar. Ankara: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları.
• Teke, E. (2005). Osmaniye’de Doğumla İlgili İnanç ve Uygulamalar. Yüksek Lisans Tezi. Gaziantep: Gaziantep Üniversitesi.
• Yalçın, H. ve Koçak, N. (2013). Gebelikle İlgili Geleneksel İnanç ve Uygulamalar ve Karaman Örneği. Kent Akademi, 6(1),18-34.
• Yüksel, D. (2007). Gaziantep ve Çevresinde Doğumla İlgili İnanış ve Uygulamalar. Yüksek Lisans Tezi. Gaziantep: Gaziantep Üniversitesi.
• URL-1: https://osmaniye.ktb.gov.tr/TR-163652/halk-inanislari.html. [erişim tarihi: 24.03.2022]
• Sözlü Kaynaklar
• Kaynak Kişi 1: Aysel Yağcı, 1938, Sugözü Mahallesi, okuryazar değil, ev hanımı.
• Kaynak Kişi 2: Ümmühani Uslu, 1958, Yenice Mahallesi, ilkokul mezunu, ev hanımı.
• Kaynak Kişi 3: Rukiye Sönmez, 1959, Eğrikaya Mahallesi, ilkokul mezunu, ev hanımı.
• Kaynak Kişi 4: Ünzüle İnci, 1977, Çamlıca Mahallesi/ Beslengiler Mevkisi, ev hanımı, ilkokul mezunu.
• Kaynak Kişi 5: Havva Durusoy, 1949, Çamlıca Mahallesi/ Dereköy Mevkisi, okuryazar değil, ev hanımı.
• Kaynak Kişi 6: Ayşe Toksöz, 1976, Demirtaş Mahallesi, ortaokul mezunu, ev hanımı.
• Kaynak Kişi 7: Emine Özkan, 1962, İsbatlı Mahallesi, ilkokul mezunu, ev hanımı.
• Kaynak Kişi 8: Fatma Yalçın, 1986, Hacet Mahallesi, ortaokul mezunu, ev hanımı.