On the Distribution of -(X)p(DXr) Past Perfect Tense Suffix in Contemporary Oghuz Turkish

Yıl 2022, Sayı: 7, 441 - 452, 30.04.2022

Talip Doğan

https://doi.org/10.51531/korkutataturkiyat.1082728

Öz

-(X)p(DXr) past perfect tense suffix is formed by the combination of the -(X)p gerundium suffix and turur (< tur-ur). The first examples of the suffix are defined in the Old Uyghur Turkish. However, it is possible to indicate that the past perfect tense suffix -(X)p turur is located in Khwarezm Turkish. The use of suffix continued in North-East Turkish with various forms. The suffix is used in -(y)(U)p durur ~ -(y)Up(dUr) forms in Old Oghuz Turkish, usually in the 2nd person singular, singular and plural in the 3rd person. Usage limits of suffix in the historical Oghuz area changed after the 15th century. The suffix was left in the Anatolian (Ottoman) area; It continued in the Azerbaijan field.
In today’s Oghuz group, the past perfect tense suffix -(y)Xp(DXr) is found in the dialects in the east and south of the Anatolian (Ottoman) area. These dialects are represented by Azerbaijan Turkish, Kashkay Turkish, Khorasan Turkish, Turkmen Turkish and Khwarezm Oghuz today. In this Oghuz area, significant limits have been formed in terms of the use of -(y)Xp(DXr) past perfect tense suffix. These limits are as follows: Those who have only -(y)Xp(DXr) suffix (Khorasan Turkish, Turkmen Turkish and Khwarezm Oghuz, 1st group); Those who have the suffix -(y)Xp(DXr) and the suffix -mXş together (Azerbaijan Turkish and its dialects, some Iraqi Turkish dialects; Oghuz dialects in Central Iran, 2nd group); those with only -mXş suffix (some dialects of Kashkai Turkish, 3rd group); Those who are in the Oghuz areas in the 2nd and 3rd groups and have the -(y)Xb(dXr) suffix in all persons (Altun Kupri, Talafer, Reshidiye and Sellamiye dialects in Iraq; Baghdadi Shahseven dialect in Central Iran; Beydili and Ebi Verdi / Bolverdi dialects in Kashkai, 4th group). 

Anahtar Kelimeler

Oghuz Turkish, Oghuz dialects, past perfect tense suffix, -(X)p(DXr) suffix.

Çağdaş Oğuz Türkçesinde -(X)p(DXr) Duyulan Geçmiş Zaman Ekinin Dağılımına Dair

Öz

-(X)p(DXr) duyulan geçmiş zaman eki, -(X)p zarf-fiil eki ve turur’un (< tur-ur) birleşmesinden oluşmuştur. Ekin ilk örnekleri, Eski Uygur Türkçesinde tanıklanmaktadır. Bununla beraber -(X)p turur duyulan geçmiş zaman ekinin Harezm Türkçesinde yerleştiğini belirtmek mümkündür. Ekin kullanımı daha sonra çeşitli biçimlerle Kuzey-Doğu Türkçesinde de sürmüştür. Ek, Eski Oğuz Türkçesinde ise -(y)(U)p durur ~ -(y)Up(dUr) biçimlerinde genellikle teklik 2. şahıs ile teklik ve çokluk 3. şahıslarda kullanılmıştır. Tarihî Oğuz sahasında ekin kullanım sınırları, 15. yüzyıldan sonra değişmiştir. Ek, Anadolu (Osmanlı) sahasında bırakılmış; Azerbaycan sahasında ise devam ettirilmiştir.
Bugünkü Oğuz grubunda -(y)Xp(DXr) duyulan geçmiş zaman eki, Anadolu (Osmanlı) sahasının doğusunda ve güneyinde kalan lehçe ve ağızlarda kullanılmaktadır. Bu lehçe ve ağızları, bugün Azerbaycan, Kaşkay, Horasan ve Türkmen Türkçeleri ile Harezm Oğuzcası temsil etmektedir. Bu Oğuz alanında, -(y)Xp(DXr) duyulan geçmiş zaman ekinin kullanılma özellikleri bakımından anlamlı sınırlar oluşmuştur. Bu sınırlar özetle şu şekildedir: Yalnızca -(y)Xp(DXr) ekini bulunduranlar (Horasan Türkçesi, Türkmen Türkçesi ve Harezm Oğuzcası, 1. grup); -(y)Xp(DXr) eki ile -mXş ekini bir arada bulunduranlar (Azerbaycan Türkçesi ve ağızları, Irak Türk ağızlarının bir kısmı; Orta İran’daki Oğuz ağızları, 2. grup); yalnızca -mXş ekini bulunduranlar (Kaşkay Türkçesinin kimi ağızları, 3. grup); 2. ve 3. gruptaki Oğuz alanlarında yer alıp bütün şahıslarda -(y)Xb(dXr) ekini bulunduranlar (Irak’ta Altunköprü, Telafer, Reşidiye ve Sellamiye ağızları; Orta İran’da Bağdadi Şahsevenleri ağzı; Kaşkaylarda Beydili ve Ebi Verdi / Bolverdi ağızları, 4. grup). 

Anahtar Kelimeler

Oğuz Türkçesi, Oğuz grubu lehçeleri, duyulan geçmiş zaman eki, -(X)p(DXr) eki.

Kaynakça

• Abdullayev, F. A. (1961). O‘zbek Tilining Horazm Şevalari. Taşkent.
• Adamović, M. (1985). Konjugationsgeschichte der Türkischen Sprache. Leiden: Brill.
• Araslı, H. (1973) (haz.). Nesimi. İmadeddin, Seçilmiş Eserleri. Bakı: Azerneşr.
• Âşıg Güneş (2016). Tilimḫan ve Mihri Ḫanım Dāstānından Bir Ġoşma. El Bilimi. Kum ve Merkezi Ostanlarının Folkloru, Özel Sayı 1(79), 74-75.
• Âşıg Güneş (2016). Bağdādı̇̄ Şāhsėven Ağzında Bir Nėçe Numune. El Bilimi. Kum ve Merkezi Ostanlarının Folkloru, Özel Sayı 1(79), 88-90.
• Atıcı, A. (2015). Sungur Türkçesi. Ses ve Şekil Bilgisi. Konya: Eğitim Yayınevi.
• Atıcı, A. (2018). Lalecin Türkçesi (Giriş-İnceleme-Metinler). Çanakkale: Paradigma Akademi.
• Buluç, S. (2007). Irak’ta Hanekin Türk Ağzı Üzerine. Makaleler, (haz. Zeynep Korkmaz), Ankara: TDK Yayınları, 280-284.
• Bulut, C. (2016).Convergence and Variation in the Turkic Varieties of Iran: Examples from Qashqâî. Turcolologica 105, (ed. Éva Á. Csató, Lars Johanson, András Róna-Tas and Bo Utas), Wiesbaden: Harrassowitz Verlag, 235-282.
• Çam, A. (2021). Şahseven Türkçesi. Doktora Tezi. İstanbul: İstanbul Kültür Üniversitesi.
• Çelik, M. (2020). Kaşkay Türkçesi Grameri. Ankara: Gazi Kitabevi.
• Doerfer, G. (1988). Grammatik des Chaladsch. Wiasbaden: Otto Harrassowitz.
• Doerfer, G. (1987). İran’da Türkler. Türk Dili, Kasım, 431, 242-251.
• Doğan, T. (2016). Ġeşeng Ginle. Horasan Türkçesi Üzerine Bir İnceleme. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Doğan, T. (2019). Horasan Türkçesinin Deregez Ağzına Ait Bir Metin: Ellahekber’e Selâm. SEFAD, 41, 157-192.
• Doğan, T. (2020a). Tilimhan Divanı (Orta İran Türk Ağzı). Giriş-İnceleme-Metin-Dizin. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Doğan, T. (2020b). Kaşkay Türkçesi Üzerine Bir İnceleme. Evezullah Seferi Keşkollu Yettim Yal (Yetim Tepe). Giriş-İnceleme-Metin-Aktarma-Dizin. Konya: NEÜ Yayınları.
• Eckmann, J. (2003a). Harezm, Kıpçak ve Çağatay Türkçesi Üzerine Araştırmalar (haz. Osman Fikri Sertkaya). Ankara: TDK Yayınları.
• Eckmann, J. (2003b). Çağatayca El Kitabı (çev. Günay Karaağaç). Ankara: Akçağ Yayınları.
• Erdal, M. (2004). A Grammar of Old Turkic. Leiden. Boston: Brill.
• Fázsy, Sz. (1977). Das Bodschnurdi, ein türkischer Dialekt in Chorasan, Ostpersien. Zürich.
• Firdevsi, E. (2017). Abrı Aaḫlamaġ. El Bilimi, (94), 146.
• Gökçe, F. (2013). Gramerleşme Teorisi ve Türkçe Fiil Birleşmeleri. Ankara: TKAE Yayınları.
• Gökdağ, B. A. (2019). Telafer Ağzı. Karadeniz Araştırmaları. (XVI/61), 102-119.
• Gülsevin, G. (2007). Eski Anadolu Türkçesinde Ekler. Ankara: TDK Yayınları.
• Güvenç, L. (2014). Ermeni harfli Kıpçak Türkçesinde Fiil. Doktora Tezi. Kayseri: Erciyes Üniversitesi.
• Hacılı, E. (2016). Şāhsėven Laṭı̇̄lerinden. El Bilimi. Kum ve Merkezi Ostanlarının Folkloru, Özel Sayı 2(83), 91-93.
• Hürmüzlü, H. (2013). Irak Türkmen Türkçesi Sözlüğü. Kerkük: Türkmeneli İşbirliği ve Kültür Vakfı Yayınları.
• Jırjees, D. N. J. (2016). Erbil Türkmen Ağzı (Biçim Bilgisi). Yüksek Lisans Tezi. Ankara: Ankara Üniversitesi.
• Karahan, L. (1996). Anadolu Ağızlarının Sınıflandırılması. Ankara: TDK Yayınları.
• Karşılaştırmalı Türk Lehçeleri Grameri I-Fiil-Basit Çekim (2006). Ankara: TDK Yayınları. (=KTLG-F).
• Kasım, İ. S. K. (2020). Irak Türkmen Türkçesi-Tuzhurmatı Merkez Ağzından Derlemeler. Yüksek Lisans Tezi. Kocaeli: Kocaeli Üniversitesi.
• Kazımov, Q. Ş. (2010). Müasir Azerbaycan Dili. Morfologiya. Bakü: Elm ve Tehsil.
• Mirzezade, H. (1962). Azerbaycan Dilinin Tarihi Morfologiyası. Bakü.
• Muhammed, R. (2021). Memluk Türkçesinde Ekler ve İşlevleri. Ankara: TDK Yayınları.
• Nur Doğan, M. (2000). Fuzulî. Leylâ ve Mecnun. İstanbul: YKY Yayınları.
• Pehlivan, G., (2011). Hamedan Bölgesi Bahar Ağzı. Yüksek Lisans Tezi. İzmir: Ege Üniversitesi.
• Rauf, D. A. (2013). Altuköprü Ağzı ve Özellikleri. Yüksek Lisans Tezi. Bağdat: Bağdat Diller Fakültesi.
• Saatçi, Ö. (2020). Dilde Arkaiklik Olgusu ve Irak Türkmen Ağızlarındaki Dil Unsurlarının Arkaiklik Bağlamında İncelenmesi. Doktora Tezi. Aydın: Adnan Menderes Üniversitesi.
• Saleh, M. H. A. (2022). Musul / Reşidiye Ağzı (Şekil Bilgisi). Yüksek Lisans Tezi. Konya: Necmettin Erbakan Üniversitesi.
• Şahbaz, H. H. (1979). Kerkük Ağzı. Doktora Tezi. İstanbul: İstanbul Üniversitesi.
• Şahseven, M. (2016). Şāhsėven Ėli Yırları. El Bilimi. Kum ve Merkezi Ostanlarının Folkloru, Özel Sayı, 1(79), 70.
• Şireliyev, M. Ş. (2008). Azerbaycan Dialektolojiyasının Esasları. Bakü.
• Tatçı, M. (1990). Yunus Emre Divânı II: Tenkitli Metin. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Tuna, O. N. (1987). Ebi Verdi: İran’da Bir Türk Diyalekti. Ankara: TDAY-Belleten, 215-245.
• Zieme, P. (1975). Manichäisch-türkische Texte. Berliner Turfan-Texte V. Berlin.