Atebetü’l-Hakâyık’ın Eski Uygur Harfli Semerkand Nüshasının Paleografik İncelenmesi

Yıl 2022, Sayı: 8, 56 - 103, 30.08.2022

Fikret Yıldırım Gizem Nur Çapa

https://doi.org/10.51531/korkutataturkiyat.1123528

Cited By: 1

Öz

Atebetü’l-Hakâyık, Edib Ahmed Yüknekî tarafından 12. yüzyılda yazıldığı düşünülen ve Karahanlı Türkçesi dönemi eserlerinden sayılan dinî ve ahlakî bir öğüt kitabıdır. Atebetü’l-Hakâyık’ın günümüzde bilinen beş nüshası bulunmaktadır. Bu nüshalar Semerkand nüshası, Ayasofya nüshası, Topkapı nüshası, Fuat Köprülü tarafından tanıtılan fakat daha sonra kaybolan Uzunköprü nüshası ve ilk kez 2019 yılında tüm yönleriyle tanıtılan Hollanda nüshasıdır. Bu nüshalar dışında Ankara’da bir mecmua içinde, Berlin’de Prusya İlimler Akademisinin Türkçe Uygur metinleri arasında Atebetü’l-Hakâyık’a ait dizeler vardır. Alī Şīr Nevāyī’nin Nesāyimü’l-Maḥabbe min Şemāyimi’l-Fütüvve adlı eserinde Atebetü’l-Hakâyık’a ait olduğu düşünülen dizeler de bulunmaktadır. Atebetü’l-Hakâyık’ın Ayasofya nüshasını ilim dünyasına 1906 yılında Necip Asım [Yazıksız] tanıtmıştır. 1918 yılında ise ilk cildi metin, tercüme ve açıklama; ikinci cildi faksimile olmak üzere bu nüshanın neşrini iki cilt halinde yayınlamıştır. 1925 yılında Semerkand ile Ayasofya nüshalarını karşılaştıran bir makale yazmıştır. Bu makalede iki nüshada kullanılan Uygur harflerini iki ayrı tabloyla göstermiştir. Bununla beraber verilen tablolarda kimi eksiklikler ve yanlışlıklar bulunmaktadır. Eserle ilgili en önemli kaynaklardan birisi Reşit Rahmeti Arat’ın 1951 yılında eldeki nüshaları karşılaştırarak yaptığı Atebetü’l-Hakayık yayınıdır. Bu makalemizde sırasıyla Semerkand nüshasında kullanılan eski Uygur harfleri ve bu harflerin metinden örnekleri, düzenli ve düzensiz olarak sözcükten ayrı yazılan yapılar, nüshada kullanılan düzeltme işaretleri, Semerkand nüshasının paleografik ve kimi ses özellikleri verilecektir.

Anahtar Kelimeler

Atebetü’l-Hakâyık, Semerkand nüshası, eski Uygur yazısı, paleografik özellikler.

The Paleographic Study on the Samarkand Copy of Atebetü’l-Hakâyık Written in Old Uyghur Script

Öz

Atebetü’l-Hakâyık is a religious and moral advice book by Edib Ahmed Yüknekî, which is thought to have been written in the 12th century and considered one of the works of the Karakhanid Turkish era. There are five known copies of Atebetü’l-Hakâyık, today. These copies are the Samarkand copy, the Ayasofya [Hagia Sophia] copy, the Topkapı copy, the Uzunköprü copy introduced by Fuat Köprülü but lost now, and the Hollanda [Netherland] copy introduced in all aspects for the first time in 2019. Apart from these copies, there are verses belonging to Atebetü’l-Hakâyık in a magazine in Ankara and among the Turkish Uyghur texts of the Prussian Academy of Sciences in Berlin. Also, there are verses thought to belong to Atebetü’l-Hakâyık in Alī Şīr Nevāyī’s Nesāyimü’l-Maḥabbe min Şemāyimi’l-Fütüvve. Necip Asım [Yazıksız] introduced the Ayasofya copy of Atebetü’l-Hakâyık to the world of science in 1906. He published this copy in two volumes in 1918. The first volume of this work consists of text, translation and notes, and the second volume consists of facsimile. In 1925, he wrote an article comparing the copies of Samarkand and Ayasofya. In this article, he showed the Uyghur letters used in two copies with two separate tables. However, there are some deficiencies and inaccuracies in the tables given. One of the most important sources about the Yükneki’s work is Reşit Rahmeti Arat’s Atebetü’l-Hakayık comparing the available copies. In our article, the old Uyghur letters used in the Samarkand copy and the examples of these letters from the text, the structures written regularly and irregularly apart from the word, the correction marks used in the copy, the paleographic and some phonetic features of the Samarkand copy will be given.

Anahtar Kelimeler

Atebetü’l-Hakâyık, Semerkand copy, old Uyghur script, paleographic features.

Kaynakça

• Alī Şīr Nevāyī (1996). Nesāyimü’l-Maḥabbe Min Şemāyimi’l-Fütüvve, I, Metin. (haz. Kemal Eraslan). Ankara: Türk Dil Kurumu Yay.
• Arat, R. R. (1947). Kutadgu Bilig, I, Metin. İstanbul: Türk Dil Kurumu Yay.
• Arat, R. R. (1987). Uygur Alfabesi. Makaleler, C. I. (haz. Osman. F. Sertkaya). Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yay., 674-699.
• Arat, R. R. (1992). Atebetü’l-Hakayık. Ankara: Türk Dil Kurumu Yay.
• Bilgin, O. (2013). Yazma. TDV İslam Ansiklopedisi (C. 43, s. 369-373). İstanbul: TDV Yayınları.
• Caferoğlu, A. (2015). Türk Dili Tarihi, I-II. Ankara: Altınordu Yay.
• Clauson, G. (1972). An Etymological Dictionary of Pre-thirteenth Century Turkish. London: Oxford.
• Çağbayır, Y. (2017). Arap Asıllı Türk Alfabesiyle Yazılmış Türkçenin Söz Varlığı, Osmanlı Türkçesi Sözlüğü. İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• Devellioğlu, F. (2000). Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lûgat (Eski ve Yeni Harflerle). Ankara: Aydın Kitabevi. 17. bs.
• Edîb Ahmed Yüknekî. Atebetü’l-Hakâyık. Semerkand Nüshası, No 4012 (Nüshanın Süleymaniye kütüphanesinden edinilmiş olan PDF versiyonu).
• Edîb Ahmed Yüknekî (2013). Edib Ahmed bin Mahmud Yüknekî, Günümüz Diliyle Atebetü’l-Hakâyık: Gerçeklerin Eşiği. (haz. Yaşar Çağbayır). İstanbul: Ötüken Neşriyat. 2. bs.
• Edîb Ahmed Yüknekî (2019). Atebetü’l-Hakâyık. (haz. Serkan Çakmak). İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı.
• Edîb Ahmed Yüknekî (2020). Edib Ahmed bin Mahmud-ı Yüknekî, Atebetü’l-Hakâyık. Ankara: Türk Dil Kurumu Yay.
• Köprülü, M. F. (1934). Türk Dili ve Edebiyatı Hakkında Araştırmalar. İstanbul: Kanaat Kitabevi.
• Lessing, F. D. (2017). Moğolca-Türkçe Sözlük (Çev. Günay Karaağaç). Ankara: TDK Yay.
• Sertkaya, O. F. (2011). Uygur Alfabeleri Hakkında. Orta Asya’dan Anadolu’ya Alfabeler, 29-30 Mayıs 2007, Eskişehir, Bildiriler. (Yay. M. Ölmez ve F. Yıldırım). İstanbul: Eren Yay., 29-41.
• Temir, A. (1954). Reşit Rahmeti Arat: Edip Ahmet B. Mahmud Yükneki Atabetü’l-hakayik. Türk Tarih Kurumu Belleten, XVIII(70), 267-273.
• Tezcan, S. (1984). Uygur Alfabesi. Türk Ansiklopedisi (C. 33, s. 121-126). Ankara: Milli Eğitim Basımevi.
• [Yazıksız], N. A. (1906). Un texte ouïgour du Xll-ième siècle. Keleti Szemle, VII, s. 257-279. (Dergi künyesinde yazar adı N. A. Balhassan-oglu olarak geçer.)
• [Yazıksız], N. A. (1918 (1334)). Hibetü’l-Hakayık, I-II. İstanbul: Matbaa-i Amire.
• [Yazıksız], N. A. (1925). Uygur Yazısı ile Hibetü’l-Hakayık’ın Diğer bir Nüshası. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türkiyat Mecmuası, 1, 227-233.