“Koncolos” Belief in Classical Turkish Literature

Yıl 2022, Sayı: 8, 538 - 547, 30.08.2022

Gökçehan Aysel Yılmaz

https://doi.org/10.51531/korkutataturkiyat.1133387

Öz

Extraordinary beings and demonic creatures have an important place in classical Turkish literature. One of these beings is the witch. A metaphor has been formed around the witch, expressing the beauty of the beloved one and its effect on the lover. Witch is associated with magic and evil in the Turkish belief system. Also witch has different names in Turkish culture. One of these name is “koncolos”. It is believed that there is a “koncolos” in the Anatolia, Caucasus, Rumelia and Balkan geographies. It is believed that “koncolos” is a scary-looking creature that appears on the coldest nights of the winter months, asks questions and kills people when they can't get the answers it want. “Koncolos” belief is included in these works: Güftî’s Teşrifâtü’ş-Şu’arâ, Nef’î’s Sihâm-ı Kazâ, Nev’î-zâde Atâyî’s Sohbetü’l-ebkâr’s, Sâbit’s Dere-nâme anda Zafer-nâme, Tırsî’s Dîvân. In these couplets, the “koncolos” is mentioned with its ugly physical appearance and its appearance in the winter months. In addition, poets have created winter season and fear themes in their poems by resorting to beliefs about this existence. The “koncolos”, believed to be an evil creature, adds a humorous feature to these couplets. In the study, the related couplets of the poets are examined and it is aimed to determine the place of the concolos belief in the tradition of classical Turkish literature.

Anahtar Kelimeler

Turkish belief system, classical Turkish literature, extraordinary beings, the witch, the koncolos.

Klasik Türk Edebiyatında Koncolos İnanışı

Öz

Klasik Türk edebiyatında olağanüstü varlıkların ve demonik yaratıkların önemli bir yeri bulunmaktadır. Bu varlıklardan biri olan cadı etrafında, sevgilinin güzelliğini ve âşık üzerindeki etkisini ifade eden bir mazmun oluşturulmuştur. Cadı, Türk inanç sisteminde büyü ve kötülükle ilişkilendirilmekte; farklı isimlerle bahsi geçmektedir. Bu isimlerden biri de koncolos olup Anadolu, Kafkas, Rumeli ve Balkan coğrafyalarında varlığına inanılmaktadır. Korkutucu bir görünümünün olduğuna, kış aylarının en soğuk gecelerinde görülüp karşısına çıkan kişilere sorular sorduğuna ve istediği cevapları alamadığında onları öldürdüğüne kanaat getirilmektedir. Koncolos inanışına Güftî’nin Teşrifâtü’ş-Şu’arâ’sında, Nef’î’nin Sihâm-ı Kazâ’sında, Nev’î-zâde Atâyî’nin Sohbetü’l-ebkâr’ında, Sâbit’in Dere-nâme’sinde ve Zafer-nâme’sinde, Tırsî’nin Dîvân’ında yer verilmektedir. Bu beyitlerde koncolos, çirkin fiziksel görünüşüyle ve kış aylarında ortaya çıkmasıyla anılmaktadır. Ayrıca şairler, bu varlığa dair inanmalara başvurarak şiirlerinde kış mevsimi ve korku temaları oluşturmuşlardır. Kötücül bir yaratık olduğuna inanılan koncolos, bu beyitlere mizahî bir özellik katmaktadır. Çalışmada, şairlerin ilgili beyitleri incelenmekte; koncolos inanışının klasik Türk edebiyatı geleneği içerisindeki yerinin tespit edilmesi amaçlanmaktadır. 

Anahtar Kelimeler

Türk inanç sistemi, klasik Türk edebiyatı, olağanüstü varlıklar, cadı, koncolos.

Kaynakça

• Acıpayamlı, O. (1974). Türkiye’de Doğumla İlgili Âdet ve İnanmaların Etnolojik Etüdü. Ankara: Sevinç Matbaası.
• Akın, H. (2001). Ortaçağ Avrupası’nda Cadılar ve Cadı Avı. Ankara: Dost Kitabevi Yayınları.
• Akın, H. (2002). Cadının Cinsiyeti Kadındır. Kebikeç, 13, 157-165.
• Akkuş, M. (1998). Nef‘î ve Sihâm-ı Kazâ. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Aksan, Y. (2013). 1450-1750 Yılları Arasında Avrupa’da Cadılık. Tarih İncelemeleri Dergisi, XXVIII(2), 355-368.
• Aktepe, M. M. (2022). Kemankeş Ali Paşa. TDV İslâm Ansiklopedisi (C. 25, s. 248). Ankara: TDV Yayınları.
• Alay, O. (2018). Anadolu ve Kafkasya Kavşağında Geleneksel Bir Yılbaşı Kutlaması: Kalandar. Motif Akademi Halkbilimi Dergisi, 11(23), 96-110.
• Arslan Karaküçük, S. (2010). Korkunun Kadınları: Cadılar ve Cadıcılık. Sosyoloji Araştırmaları Dergisi, 13(2), 41-64.
• Aycibin, Z. (2008). Osmanlı Devleti’nde Cadılar Üzerine Bir Değerlendirme. OTAM, 24, 55-70.
• Boratav, P. N. (1963). Türk Folkloru (İnanışlar, Töre ve Törenler, Oyunlar). İstanbul: Gerçek Yayınevi.
• Çobanoğlu, Ö. (2003). Türk Halk Kültüründe Memoratlar ve Halk İnanışları. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Çoruhlu, Y. (2012). Türk Mitolojisinin Ana Hatları. İstanbul: Kabalcı Yayıncılık.
• Demirkol, G. (2020). Söylence ile Gerçeklik Arasında: 19. Yüzyıl Osmanlı Mizah Basınında Karaferye Cadıları. Akademik İncelemeler Dergisi, 15(1), 449-480.
• Devellioğlu, F. (2006). Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lugat. Ankara: Aydın Kitabevi.
• Doğan, C. (2013). Osmanlı Devleti’nde Cadı Avı Var mıydı? (Karşılaştırmalı Bir İnceleme). Tarih Kültür ve Sanat Araştırmaları Dergisi, 2(1), 218-240.
• Doğrul, Ö. R. (1947). Kur’an-ı Kerîm’in Tercüme ve Tefsîr-i Şerifi. İstanbul: Ahmet Halit Kitabevi.
• Duvarcı, A. (2005). Türklerde Tabiat Üstü Varlıklar ve Bunlarla İlgili Kabuller, İnanmalar, Uygulamalar. Bilig, 32, 125-144.
• Düzdağ, M. E. (2012). Şeyhülislam Ebussuud Efendi Fetvaları Işığında 16. Asır Osmanlı Yaşamı. İstanbul: Kapı Yayınları.
• Emiroğlu, K. ve Aydın, S. (2009). Antropoloji Sözlüğü. Ankara: Bilim ve Sanat Yayınları.
• İnan, A. (1986). Tarihte ve Bugün Şamanizm. Ankara: TTK Basımevi.
• Kabak, T. (2016). Rize Yöresindeki Obur ve Cadı ile İlgili İnanış ve Uygulamalar Üzerine Karşılaştırmalı Bir İnceleme. Uluslararası Türk Dünyası Kültür Araştırmaları Dergisi, 2(7) [Sempozyum Özel Sayısı], 309-323.
• Kahraman, S. A. ve Dağlı, Y. (2006). Günümüz Türkçesiyle Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi: Konya-Kayseri-Antakya-Şam-Urfa-Maraş-Sivas-Gazze-Sofya-Edirne. İstanbul: YKY Yayınları.
• Kahraman, S. A. (2011). Günümüz Türkçesiyle Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi: Eğri-Hatvan-Yanık-Viyana-Çanad-Eflak-Boğdan-Bükreş-Ukrayna-Kırım-Bahçesaray-Çerkezistan-Dağıstan-Ejderhan-Kalmukistan-Saray-Moskova. İstanbul: YKY Yayınları.
• Karacan, T. (1990). Sâbit Dere-nâme Ya da Hâce Fesâd ve Söz Ebesi. Sivas: Dilek Basımevi.
• Karacan, T. (1991). Sâbit, Zafer-nâme. Sivas: Cumhuriyet Üniversitesi Yay.
• Koçu, R. E. (1964). Yeniçeriler. İstanbul: Koçu Yayınevi.
• Kortantamer, T. (1997). Nev’î-zâde Atayî ve Hamse’si. İzmir: Ege Üniversitesi Yayınları.
• Küçük, A. (2011). Doğu Karadeniz Yöresi Doğum Sonrası İnanış ve Uygulamalarında Cadı/Obur. Karadeniz, 3(12), 123-136.
• Küçük, A. (2016). Orta Asya’nın Yalmavuz/Celmoğuz’u ile Doğu Karadeniz Yöresi’nin Goncoloz’u Arasında Bir Karşılaştırma. Uluslararası Türk Dünyası Kültür Araştırmaları Dergisi, 2(7) [Sempozyum Özel Sayısı], 351-362.
• Ögel, B. (1971). Türk Mitolojisi. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi.
• Özbaş, H. (1967). Yozgat’ta Congoloz. Türk Folklor Araştırmaları, 12.
• Pakalın, M. Z. (1983). Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü I. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi.
• Saygı, O. (1962). Sarıgöl Folklorundan: Cadılar ve Cadıcılar. Türk Folklor Araştırmaları, 7(150), 2606.
• Şakiroğlu, M. H. (1996). Haç. TDV İslam Ansiklopedisi (C. 14, s. 524-525). İstanbul: TDV Yayınları.
• Şemseddin Sami (1999). Kâmûs-ı Türkî. İstanbul: Çağrı Yayınları.
• Şişmanoğlu Şimşek, S. (2018). Türkçe ve Yunanca Kaynaklarda Karakoncolos/ Kalikancaros İnancı. Millî Folklor, 30(120), 184-197.
• Tuncer, İ. (2017). Yaşantısı ve Ananeleriyle Çaykara. İstanbul: Turkuvaz Yayıncılık.
• Türk Dil Kurumu (2005). Türkçe Sözlük. Ankara: TDK Yayınları.
• Ülgen, P. (2018). Kadınlar ve Cadılar. İstanbul: Yeditepe Yayınları.
• Yaltırık, M. B. (2013). Türk Kültüründe Hortlak-Cadı İnanışları. Tarih Okulu Dergisi (TOD), 6 (XVI), 287-232.
• Yelten, M. (2017). Nev’î-zâde Atâyî, Sohbetü’l-ebkâr. Ankara: T. C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü Yayınları. https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/55751,sohbetul-ebkarpdf.pdf?0. [Erişim tarihi: 18. 06. 2022]
• Yıldırım, S. (2015). Türkistan’dan Anadolu’ya Bir Tip ve Bir Masalın Seyahati: Jalmavız Kempirden Congalaz Karısına. Turkish Studies, 10(12), 1261-1274.
• Yılmaz, K. (2017). İbrahim Tırsî ve Dîvânı. Ankara: T. C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü Yayınları. https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/55911,ibrahim-tirsi-ve-divanipdf.pdf?0. [Erişim tarihi: 18. 06. 2022]
• Yılmaz, K. (2001). Güftî ve Teşrîfâtü’ş-Şu’arâsı. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayınları.