Common Verbs in Tatar Turkish and Mongolian in the Footsteps of Historical Turkish Dialects: A-E Items

Yıl 2022, Sayı: 8, 222 - 244, 30.08.2022

Muhammed Ali İsmail Fakirullahoğlu

https://doi.org/10.51531/korkutataturkiyat.1135108

Öz

In the historical process, the Mongolian language spread over a wide area by influencing languages of various nations. As a result of the linguistic effects of the Mongolian expansion, many word elements from Mongolian entered the historical and contemporary Turkic language and dialects with quotations. The languages of the Kipchak Turks living in the Idil and Ural regions and Western Siberia were also significantly influenced by the Mongolian language. The vocabulary of loanwords in Turkish-Mongolian languages has been the subject of many scientific studies until today. However, it is seen that the studies on Tatar Turkish and Mongolian language relations are more limited. Therefore, it is of great importance to examine the common vocabulary of Tatar Turkish and Mongolian, one of the Kipchak group dialects. In this article, the examination of the verbs belonging to the “A-E” items common in Tatar Turkish and Mongolian from the perspective of historical and contemporary Turkish dialects is analyzed. The aim of the study is to determine the vocabulary of common verbs in Tatar Turkish and Mongolian and to reveal their semantic features. The study material was determined by scanning method from existing dictionaries published in both languages. Thirty-six verbs identified in the study were compared with the historical and contemporary forms of the Turkish language. Within the scope of the study, no definite conclusions were drawn about the origin of each verb, and the words that linguists could clearly distinguish from Mongolian origins in the vocabulary were marked. However, some verbs that are not quoted or shown in common with Mongolian language, but thought to be similar to Mongolian, have been identified and marked. Thus, it has been determined that there are significant similarities in terms of both structure and meaning in some of the common verbs in Tatar Turkish and Mongolian.

Anahtar Kelimeler

Turkic language, Tatar Turkish, Mongolian, loanwords, common verbs, semantics.

Tarihî Türk Lehçelerinin İzinde Tatar Türkçesi ve Moğolcada Ortak Fiiller: A-E Maddeleri

Öz

Tarihsel süreç içerisinde Moğolca, birçok ulusun dilini etkileyerek geniş bir alana yayılmıştır. Moğol yayılımının dilsel etkileri neticesinde Moğolcadan birçok kelime unsuru, Türk dili ve lehçelerine alıntılarla girmiştir. İdil ve Ural bölgeleri ile Batı Sibirya’da yaşayan Kıpçak Türklerinin dilleri de Moğol dilinden önemli ölçüde etkilenmiştir. Günümüze kadar Türk ve Moğol dillerinde alıntı kelimelerin söz varlığı, birçok çalışmaya konu olmuştur. İlgili literatür incelendiğinde, Tatar Türkçesi ve Moğolca dil ilişkileri üzerine yapılan çalışmaların daha sınırlı sayıda olduğu görülmektedir. Kıpçak grubu lehçelerinden Tatar Türkçesi ve Moğolcada ortak söz varlığının incelenmesi büyük önem taşımaktadır. Bu makalede, tarihî ve çağdaş Türk lehçeleri perspektifinden Tatar Türkçesi ve Moğolcada ortak olan “A-E” maddelerine ait fiillerin incelemesi ele alınmıştır. Çalışmanın amacı, Tatar Türkçesi ve Moğolcada bu fiillerin söz varlığını tespit etmek ve anlamsal özelliklerini ortaya koymaktır. İnceleme materyali, her iki dilde yayımlanmış mevcut sözlüklerden tarama yöntemiyle tespit edilmiştir. Çalışmada tespit edilen otuz altı fiil, Türk dilinin tarihi ve çağdaş lehçelerindeki biçimleriyle karşılaştırılmıştır. Çalışma kapsamında her bir fiilin kökenine dair kesin bir sonuç çıkarılmamış, genel olarak dil bilimcilerin söz varlığı içinde Türkçe kökenlileri Moğol kökenlilerden kesin olarak ayırt edebildikleri kelimeler işaretlenmiştir. Bununla birlikte Moğol diliyle alıntı veya ortak olarak gösterilmeyen ancak, Moğolcayla benzerlik taşıdığı düşünülen bazı fiiller tespit edilip işaretlenmiştir. Böylece, Tatar Türkçesi ile Moğolcada müşterek olan fiillerin bir kısmında gerek yapı ve gerekse anlam bakımından önemli ölçüde benzerlikler olduğu belirlenmiştir.

Anahtar Kelimeler

Türk dili, Tatar Türkçesi, Moğolca, alıntı kelime, ortak fiiller, anlam bilim.

Kaynakça

• Atalay, B. (1999). Kâşgarlı Mahmud-Divânü Lûgât-it-Türk, Dizin. Ankara: TDK Yay.
• Ahmetyanov, R. G. (2015). Êtimologičeskiy Slovar Tatarskovo Yazıka Tom I. Kazan: Magarif-Bakıt.
• Barthold, W. W. (2006). Türk Moğol Ulusları Tarihi (çev: Hasan Eren). Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Baskakov, N. A. (1967). Türk ve Moğol Dillerinde Ortak Bazı Sözel Formların Kökeni: Altay Konuşma Topluluğu Sorunu Üzerine. XXVII Uluslararası Oryantalist Kongresi, SSCB Delegasyonu Tarafından Sunulan Bildiriler, Moskova.
• Birtalan, Á. (1990) On some Mongolian loanwords in Nogai. In: Bethlenfalvy, G., Birtalan, Á., Sárközi, A., Vinkovics, J. (eds): Altaic Religious Beliefs and Practices. Proceedings of the 33rd Meeting of the Permanent International Altaistic Conference. Budapest June 24-29, pp. 37-40.
• Budagov, L. (1869-1871). Sravnitel’nyj Slovar’ Turecko-Tatarskich Narečij. Tom I-II. Akademia Nauk.
• Caferoğlu, A. (1968). Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yay.
• Choi, Han-Woo (2010). Türkçe, Korece, Moğolca ve Mançu-Tunguzcanın Karşılaştırmalı Ses ve Biçim Bilgisi. Ankara: Türk Dil Kurumu Yay.
• Clark, L. V. (1977). Mongol Elements in Old Turkic?: Journale de la Société Finno-ougrienne, (75), 110-167.
• Clauson, S. G. (1972). An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish. Oxford: Clarendon Press.
• Csáki, É. (2006a). Middle Mongolian Loan Words in Volga Kipchak Languages. Turcologica 67. Wiesbaden: Harrassowitz.
• Csáki, É. (2006b). Middle Mongolian Loan Verbs as They Appear in Karachay-Balkar. Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, 3(4), 36-65.
• Dıbo, A. V. (2003). Êtimologičeskiy slovar’ Tjurkskix Jazykov. Obščetjurkskie i Mežtjurkskie Leksičeskije Osnavı Na Bukvy “l”, “m”, “n”, “p”, “s”. Rossijskaya Akademiya Nauk İnstitut Yazıkoznaniya.
• Doerfer, G. (1963-1975). Türkische und Mongolische Elemente im Neupersischen. I-IV. Wiesbaden.
• Erdal, M. (1991). Old Turkic Word Formation. A Functional Approach to the Lexicon I-II. Wiesbaden: Otto Harrasowitz Verlag.
• Eren, H. (2003). Türkçede Moğolca Kalıntılar. Claus Scönig, Mongolishe Lehnwörter im Westogusischen Wiesbaden 2000, VI + 210. Turcologica 47. Belleten, 1, 171- 186.
• Ersoy, F. (2019). Altay Dil Ailesinin İki Önemli Kolu: Moğolca ve Türkçe. Asya Araştırmaları Uluslararası Sosyal Bilimler Dergisi, 3(1), 65-86.
• Fedotov, M. R. (1996). Êtimologičeskiy Slovar Čuvašskovo Yazıka. Tom-II. Nauk.
• Gabain, A. V. (2003). Eski Türkçenin Grameri (çev. Mehmet Akalın). Ankara: TDK Yay.
• Golovkina, O. V. (ed.) (1966). Tatarsko-Russkij Slovar. Moskva.
• Grønbech, K. (1992), Kuman Lehçesi Sözlüğü, Codex Cumanicus’un Dizini (çev. Kemal Aytaç). Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Gülensoy, T. (1974). Eski ve Orta Türkçede Moğolca Kelimeler ve Moğolca-Türkçe Müşterek Kelimeler Üzerine Notlar. Türkoloji Dergisi, 6(1), 235-259.
• Gülensoy, T. (2007). Türkiye Türkçesindeki Türkçe Sözcüklerin Köken Bilgisi Sözlüğü I-II. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Gürsoy-Naskali, E., Duranlı, M. (1999). Altayca-Türkçe Sözlük. Ankara: TDK Yay.
• Haenisch, E. (1939). Mangḥol un Niuca Tobca’an (Yüan-ch‘ao pi-shi), Die Geheime Geschichte der Mongolen, Teil II: Wörterbuch. Leipzig.
• Haliullina, N. U. (2003). Türkskie Yazıki Uralo-Povoljya v Kontekste Altayskogo Yazıkovogo Soobshestva. Ufa: Vostoçnıy Universitet.
• İshberdin, É. F. (1979) Mongol’skie Zaimstvovanija v Baškirskom Jazyke. Sovetskaja Tjurkologija pp. 20-29.
• Kalużyński, S. (1961). Mongolische Elemente in Der Jakutischen Sprache. Warszawa: PWN.
• Kincses-Nagy, É. (2018). Mongolic Copies in Chaghatay. Harrassowitz Verlag, Wiesbaden, 2018, 292 pp.
• Koç, K., Ayabek B., ve Vehbi B. (2003). Kazak Türkçesi Türkiye Türkçesi Sözlüğü. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Korkmaz, Z. (1988). Türkçe ile Moğolca Arasında Ortaklaşan Unsurlar ve Moğolcanın Türk Dili Araştırmalarındaki Yeri. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı-Belleten, 34(1986), 43-52.
• Krueger, J. R. (1975). Mongolian Studies Journal of the Mongolia Society. (2), 143-149.
• Kurat, A. N. (1972). IV-XVIII. Yüzyıllarda Karadeniz Kuzeyindeki Türk Kavimleri ve Devletleri. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Lessing, F. D. (2003). Moğolca-Türkçe Sözlük (çev. Günay Karaağaç). Ankara: TDK Yayınları.
• Levitskaya, L. S. (1989). Êtimologičeskiy Slovar’ Tjurkskix Jazykov. Obščetjurkskie i Mežtjurkskie Osnovy Na Bukvy “dž”, “ž”, “j”. Akademiya Nauk SSSR İnstitut Yazıkoznaniya.
• Nadelyayev V. M. vd. (1969). Drevnetyurskiy Slovar. Leningrad.
• Necip, E. N. (1995). Yeni Uygur Türkçesi Sözlüğü (çev. İklil Kurban). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Nikitiva N. A. (ed.) (1975-77) Sravnitelnıy Slovar Tunguso-Mançjurskih Yazıkov: Materyali k etimologicheskomu slovaryu. I-II. Akademiya Nauk.
• Ölmez, M. (1991). Ana Altayca Söz Başı *d-. Ankara: Türk Dilleri Araştırmaları, 167-190.
• Ölmez, M. (2020). Üç Kuşak Uygurca Bir Söz: Yörgey ‘Sarmaşık’. International Journal of Old Uyghur Studies, 2(1), 61-88.
• Öner, M. (2015). Kazan-Tatar Türkçesi Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Özşahin, M. (2017). Başkurt Türkçesi Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Pekacar, Ç. (2011). Kumuk Türkçesi Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Pelliot, P. (1925). Les mots á h initiale, aujourd’hui amuie, dans le Mongol des XIIIe et XIVe siècles. Journal Asiatique, 206, 193-263.
• Poppe, N. (1938). Mongolskiy Slovar Mukaddimat al-Adab. Izdatelstvo Akademii Nauk SSSR, Moskva-Leningrad.
• Poppe, N. (1955). The Turkic Loan Words in Middle Mongolian. CAJ, 1(1), 36-42.
• Poppe, N. (1962). Die mongolische Lehnwörter im Komanischen. Eckmann, J., Levend, A. S. ve Mansuroğlu, M. (eds): Németh Armağanı. (TDK Yayınları 191) Ankara: 331-340.
• Poppe, N. (1977). On Chuvash-Mongolian Linguistic Contacts. Journal of the American Oriental Society, 97(2), 111-114.
• Poppe, N. (1991). Mongolian loan words in Kazak. Varia Eurasiatica. Festschrift für Professor András Róna-Tas. Szeged. 149-152.
• Poppe, N. (2017) Zemahşerî Mukaddimetü’l-Edeb: Moğolca-Çağatayca Çevirinin Sözlüğü (çev. Mustafa Kaçalin). Ankara: TDK Yayınları.
• Ramstedt, G. J. (1906). Mogholica Beiträge Zur Kenntnis der Moghol-Sprache in Afghanistan. Journal de la Société Finno-Ougrienne, 23(4), 1-60.
• Ramstedt, G. J. (1957). Einführung in Die Altaische Sprachwissenschaft. I: Lautlehre, (ed. P. Aalto), Suomalais-Ugrilainen Seura, Helsinki.
• Ramstedt, G. J. (1982). Paralipomena of Korean Etymology, ed. Songmoo Kho,Suomalais-ugrilainen seura 182.
• Rassadin, V. İ. (1973) O Mongol’skih Zaimstvovanijah V Tjurkskih Jazykah v Jušnoj Sibiri. Olon Ulsin Mon. Erd. Iiih Hural. Ulaanbaatar. pp. 47-51.
• Rassadin, V. İ. (1980). Mongolo Buryatskiye Zaimsvovaniya v Sibirskih Türkskih Yazıkah. Moskova: Nauka.
• Räsänen, M. (1969). Versuch eines etymologischen Wörterbuchs der Türksprachen. Helsinki.
• Róna-Tas, A. (1974), Obshee Nasledie İli Zaimstvovaniya? (K Probleme Rodstva Altayskih Yazıkov). Moskva: Akademika Nauk SSSR. 31-45.
• Róna-Tas, A. (1982). Loan-words of Ultimate Mongolian Origin in Chuvash. (Studia uralo-altaica 17). Szeged. pp. 66-134.
• Rybatzki, V. (2013). Some Mongolic Words in Özbek (i)-Words Beginning with a-, å-, e-, b-, p-, d-, t-. Yalım Kaya Bitigi. Osman Fikri Sertkaya Armağanı. Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü. 511-532.
• Sarıbaev, Ş. Ş. (1971). Mongolsko-Kazahskie leksiçeskie paralleli, problema obşşnosti Altayskih yazıkov. L.: Nauka.
• Şahin, L. (2003). Sibirya Tatar Türkleri. Türk Dünyası Kültür Atlası Türk Devlet ve Toplulukları. İstanbul: Türk Kültürüne Hizmet Vakfı Yay.
• Schönig, C. (2000). Mongolische Lehnwörter im Westoghusischen. Wiesbaden: Harrassowitz Verlag.
• Şçerbak, A. M. (1986). Tjurksko-Mongol’skie Jazykovye Svjazi. Voprosy Jazykoznanija. (4), 47-59.
• Sertkaya, O. F. (1987). Mongolian Words and Forms in Chagatay Turkish (Eastern Turkî) and Turkey Turkish (Western Turkî). Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten, s. 265-280.
• Sevortyan, E. V. (1974). Êtimologičeskiy Slovar’ Tjurkskix Jazykov (Obščetjurkskie i Mežtjurkskie osnovy na glasnye). İzdatel'stvo Nauka.
• Sevortyan, E. V. (1978). Êtimologičeskiy Slovar’ Tjurkskix Jazykov. Obščetjurkskie i Mežtjurkskie osnovy na bukvu “v” İzdatel'stvo Nauka.
• Sıdıkov, S. (1983). Mongol’sko-Tyurkskiye Yazıkovıye Paralleli. Frunze: İlim.
• Skvorcov, M. İ. (1982). Čuvašsko-russkiy Slovar. Moskva.
• Sleptsova, P. A. (1972). Yakutsko-Russkiy Slovar. Moskva: Sovetskaya Ensklopediya.
• Starostin, S. A., Dybo, A. V. ve Mudrak, O. A. (2003). Etymological Dictionary of the Altaic Languages. I-II-III. Leiden: Brill.
• Suyunchev. H. İ. (1977). Karaçaevo-Balkarskie i Mongolskie Leksiçeskie Paralleli. Çerkessk.
• Tatarintsev, B. İ. (1976). Mongolskoe Yazıkovoe Vliyanie Na Tuvinskuü Leksiku. Kızıl.
• Tavkul, U. (2020). Karaçay-Malkar Türkçesi Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Tekin, T. (1988). Türkçe / ş /, Çuvaşça / ś / ve Moğolca / ç /. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı- Belleten, 34(1986), 71-75.
• Tekin, T. (2003). Altaic Etymologies Based on Sporadic Alternations. Talat Tekin Makaleler I (s. 205-213). Ankara: Grafiker Yay.
• Tekin, T. (2003). Orhon Türkçesi Grameri. İstanbul: Türk Dilleri Araştırmaları Dizisi.
• Tekin, T. (2013). Makaleler 1: Altayistik. Ankara: TDK Yayınları.
• Temir, A. (1998). Moğolca ile Türkçe İlişkileri. TDAY-Belleten, Ankara: TTK Basım Evi, (1994), 295-300.
• Tenişev, E. Rahimoviç (1968). Tuvinsko-Russkiy Slovar’. Moskva.
• Tietze, A. (2002). Tarihi ve Etimolojik Türkiye Türkçesi Lügati. Birinci Cilt A-E. İstanbul: Simurg Yayınları.
• Togan, Z. V. (1946). Umumî Türk Tarihine Giriş. İstanbul: İsmail Akgün Matbaası.
• Toparlı, R., Hanifi, V. ve Recep K. (2014). Kıpçak Türkçesi Sözlüğü. Ankara: TDK Yayınları.
• Tumasheva, D. G. (1992). Slovar’ Dialektov Sibirskih Tatar. İzdatelstvo Kazanskovo universiteta.
• Tuna, O. N. (1972). Osmanlıcada Moğolca Ödünç Kelimeler. Türkiyat Mecmuası, 17, 209-250.
• Tuna, O. N. (1973-75), Osmanlıcada Moğolca Ödünç Kelimeler. Türkiyat Mecmuası, 18, 280-314.
• Tuna, O. N. (2002). Altay Dilleri Teorisi. Türk Dünyası El Kitabı, C. II. Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları.
• Uygur, C. V. (2019). Karakalpak Türkçesi Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Ünal, O. (2016). Klasik Moğolca Söz Varlığında Türkçe Kökenli Kelimeler ve Türkçe-Moğolca Ses Denklikleri. Doktora Tezi. İstanbul: Marmara Üniversitesi.
• Ünal, O. (2019). Klasik ve Orta Moğolca Söz Varlığında Türkçe Kökenli Kelimeler I (A–D). Journal of Old Turkic Studies, 3(2), 502-615.
• Vámbéry, H. (1878). Etymologisches Wörterbuch der Turko-Tatarischen Sprachen. Leipzig.
• Vladimirtsov, B. Y. (1911). Turetskiye elementı v Mongol‟skom yazıke. Zapiski Vostoçnogo Otdeleniya, 153-184.
• Yudahin, K. K. (2011). Kırgız Sözlüğü (çev. Abdullah Taymas). Ankara: TDK Yayınları.
• Yüce, Nuri. (2014). Mukaddimetü’l-Edeb, Ḫvārizm Türkçesi ile Tercümeli Şuşter Nüshası. Ankara: TDK.