Hacı Pîrî Efendi’nin İntihâb-ı Şerh-i Mesnevî Adlı Eserindeki Arapça İbarelerin Değerlendirilmesi

Yıl 2022, Sayı: 8, 416 - 442, 30.08.2022

Nurgül Sucu Köroğlu Mete Tan

https://doi.org/10.51531/korkutataturkiyat.1144007

Öz

İntihâb-ı Şerh-i Mesnevî; Hacı Pîrî Efendi tarafından 16. yüzyılda kaleme alınan, Mevlânâ’nın Mesnevî’sinin 1. cildinden bazı bölümlerin seçilip şerh edilmesiyle oluşturulmuş mensur bir eserdir. 172 yapraktan oluşan bu eser beş parça hâlinde farklı kişiler tarafından yüksek lisans tezi olarak çalışılmıştır. Fakat bu çalışmalar Türkçe ana metin üzerine kurulu olduğu için, eserde yer alan Arapça ve Farsça unsurlar sistematik bir şekilde ele alınamamıştır. Bu noktadaki ihtiyaca binaen 2022 yılında eserdeki Farsça unsurları detaylı bir şekilde inceleyen bir makale yayımlanmıştır. Bu makalede ise; konuyla ilgili tamamlayıcı bir çalışma olması niyetiyle, İntihâb-ı Şerh-i Mesnevî’de yer alan Arapça ibareler sistematik bir şekilde incelenmiş; 39’u hikmetli sözler, 16’sı metne göre söyleyeni belli olan sözler, 14’ü beyit, 10’u anlamca öncesi ve sonrasına bağlı ibare, 4’ü hadis yahut hadis olup olmadığı şüpheli bulunan sözler, 3’ü şiir, 1’i mısra, 1’i kıt’a olmak üzere, eserde tespit edilen toplam 88 Arapça ibare bilgisayar ortamında yeniden yazılmış, Latin harflerine aktarılmış, tercümeleri yapılmış ve ulaşabildiğimiz kadarıyla kaynakları gösterilerek ibarelerin kaynakları ile aralarındaki farklılıklar belirlenmeye çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Hacı Pîrî Efendi, Mesnevî, şerh, Arapça, ibare, hikmetli söz.

Destekleyen Kurum

Makalede hiçbir kurum ya da kuruluşun herhangi bir desteği yoktur.

Proje Numarası

Proje kapsamında çalışılmamıştır.

Teşekkür

Makaleyi değerlendirmeye alacak olan dergi editörlüğüne teşekkür ederiz.

Evaluation of Arabic Phrases in Hacı Pîrî Efendi's Work Titled İntihâb-ı Şerh-i Mesnevî

Öz

İntihâb-ı Şerh-i Mesnevî; it is a prose work that was written by Hacı Pîrî Efendi in the 16th century and was created by selecting and annotating parts of the first volume of Mevlânâ's Mesnevî. This work, consisting of 172 leaves, was studied as a master's thesis by different people in five parts. However, since these studies are based on the main text in Turkish, the Arabic and Persian elements in the work could not be systematically examined. Based on the need at this point, an article was published in 2022 examining the Persian elements in the work in detail. In this article; with the intention of being a complementary study on the subject, the Arabic phrases in İntihâb-ı Şerh-i Mesnevî were systematically examined; 39 wise words, 16 words that are clear who said it according to the text, 14 couplets, 10 phrases related to the meaning before and after, 4 pharases that are doubtful whether they are hadith or not hadith, 3 poems, 1 verse, 1 kıt’a a total of 88 Arabic phrases were rewritten in computer environment. These have been translated into Latin letters, their translations have been made, and the sources of the phrases and the differences between them have been tried to be determined by showing their sources as far as we can reach.

Anahtar Kelimeler

Hacı Pîrî Efendi, Mesnevî, commentary, Arabic, phrase, wise word.

Proje Numarası

Proje kapsamında çalışılmamıştır.

Kaynakça

• Abdülkerim el-Kuşeyrî (t.y.). er-Risâletü’l-Kuşeyriyye (C. 2). Kahire: Dâru’l-Ma‘ârif.
• Abdülmelik bin Muhammed Se’âlebî (1981). e’t-Temsîl ve’l-Muhâdara. y.y.: Dâru’l-‘Arabiyyeti li’l-Kitâb.
• Aclûnî (1421). Keşfü’l-Hafâ ve Müzîlü’l-ilbâs ‘Amme’ş-tehera mine’l-ehâdîsî ‘alâ Elsineti’n-nâs (C. 2). Şam: Mektebetü’l-‘İlmi’l-Hadîs.
• Ak, M. (2021). Fîhi Mâ Fîh’te Yer Alan Hikemî Bir Öğreti: Likâ’ü’l-Halîl Şifâ’ü’l-‘Alîl. Ma’rife Dinî Araştırmalar Dergisi, 21(1), 303-317.
• Altuntaş, H. ; Şahin, M. (2011). Kur’an-ı Kerim Meâli. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yay.
• Algar, H. (2006). Necmeddîn-i Kübrâ. TDV İslâm Ansiklopedisi (C. 32, s. 500-506). İstanbul: TDV Yay.
• Ateş, S. (1993). Cüneyd-i Bağdâdî. TDV İslâm Ansiklopedisi (C. 8, s. 119-121). İstanbul: TDV Yay.
• Ayar, N. (2021). Hacı Pîrî Efendi’nin İntihâb-ı Şerh-i Mesnevî’si (111a-172b/İnceleme-Metin). Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Konya: Selçuk Üniversitesi.
• Aygün, F. (2015). “Eşyânın Hakikâti Sabittir” İlkesini Benimseyen Kelâmcıların Sofestaiyye Eleştirisi. KADER Kelâm Araştırmaları Dergisi, 13(2), 827-839.
• Bağdemir, A. (1997). Müzekki'n-Nüfûs (Giriş-Metin-Sözlük). Doktora Tezi. Ankara: Ankara Üniversitesi.
• Bülbül, T. (2009). Hümâyun-nâme (İnceleme-Tenkitli Metin). Doktora Tezi. Ankara: Gazi Üniversitesi.
• Ceylan, B. (2020). Hâcî Pîrî - İntihâb-ı Şerh-i Mesnevî (İnceleme- Metin) (51a-110b Sayfalar Arası). Yüksek Lisans Tezi. Kocaeli: Kocaeli Üniversitesi.
• Çakan, İ. L. (2021). Hadis Edebiyatı Çeşitleri-Özellikleri-Faydalanma Usulleri. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Yay.
• Çift, S. (2008). Ruveym b. Ahmed. TDV İslâm Ansiklopedisi (C. 35, s. 273-274). İstanbul: TDV Yay.
• Çift, S. (2013). Yahyâ b. Muâz. TDV İslâm Ansiklopedisi (C. 43, s. 257-258). İstanbul: TDV Yay.
• Ebû Abdullah el-Halîmî (1399/1979). el-Minhâc fî Şu’abi’l-Îmân (C. 3). Dâru’l-Fikr.
• Ebû Hâmid Muhammed el-Gazzâlî (t.y.). İhyâ’u ‘Ulûmi’d-dîn (C. 4). Beyrut: Dâru’l-Ma’rife.
• Ebû Hâmid Muhammed el-Gazzâlî (2013). Mükaşefetü’l-Kulûb (çev. Salih Uçan). İstanbul: Çelik Yay.
• Ebû İshâk es-Sa’lebî (2015). el-Keşf ve’l-Beyân ‘an Tefsîri’l-Kur’ân (C. 33). Cidde: Dâru’t-Tefsîr.
• Ebu’l-Bekâ ed-Demîrî (1424). Hayâtü’l-Hayevân (C. 2). Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiye.
• Ebu’l-Fazl el-Irâkî (2005). el-Muğnî ‘an Hamli’l-esfâr fi’l-Esfâr fî Tahrîci mâ fi’l-İhyâ’i mine’l-Ahbâr. Beyrut: Dâru İbn Hazm. Ebü’l-Hasan el-Kârî el-Herevî (1995). er-Redd ‘ale’l-Kâ’ilîn bi-Vahdeti’l-Vücûd. Dımaşk: Dâru’l-Me’mûn li’t-Türâs.
• E’r-Rabbât, H.; Seyyid İzzet ‘Îd; Muhammed Ahmed Abdülvehhâb (2009). el-Câmi’ li-‘Ulûmi’l-İmâm Ahmed – el-‘Akîde (C. 22/4, s. 296). Mısır: Dâru’l-Fellâh li’l-Bahsi’l-‘İlmî ve Tahkîki’t-Türâs.
• Fığlalı, E. R. (1989). Ali. TDV İslâm Ansiklopedisi. (C. 2, s. 371-374). İstanbul: TDV Yay.
• Fahreddin er-Râzî (1420). Mefâtîhu’l-Gayb e’t-Tefsîru’l-Kebîr (C. 31, s. 81). Beyrut: Dâru İhyâ’i’t-Türâsi’l-‘Arabî.
• Görmek, A. E. (2019). Mevlâna ve Yunus Emrenin Aşk Felsefelerinin Mukayesesi (Mesnevî ve Yunus Emre Divanı’nda). Yüksel Lisans Tezi. Konya: Selçuk Üniversitesi.
• Gutas, D. (2003). Yunanca Düşünce Arapça Kültür – Bağdat’ta Yunanca-Arapça Çeviri Hareketi ve Erken Abbasi Toplumu (çev. Lütfü Şimşek). İstanbul: Kitap Yayınevi.
• Gürer, D. (2010). Şiblî, Ebû Bekir. TDV İslâm Ansiklopedisi. (C. 39, s. 125-126). İstanbul: TDV Yay.
• Harman, Ö. F. (2003). Lokman. TDV İslâm Ansiklopedisi. (C. 27, s. 205-206). İstanbul: TDV Yay.
• İbn Ebû Âsım (t.y.). Kitâbü’s-Sünne (C. 2). y.y.: el-Mektebü’l-İslâmî.
• İbrahim b. Ömer el-Bikâ’î (t.y.). Nazmü’d-Dürer fî Tenâsibi’l-Âyâti ve’s-Süver (C. 22). Kahire: Dâru’l-Kütübi’l-İslâmî.
• İbrâhim b. Ömer el-Bikâ’î, Abbâs Ahmed el-Bâz (t.y.). Mısra’u’t-Tasavvuf . y.y.: Mekketü’l-Mükerreme.
• İbn Ebü’l-‘İzz el-Hanefî (1418). Şerhu’l-‘Akîdeti’t-Tahâviyye. y.y.: Vezâretü’ş-Şu’ûni’l-İslâmiyye.
• İbn Kesîr Ebü’l-Fidâ (1999). Tefsîru’l-Kur’âni’l-‘Azîm (C. 8). y.y.: Dâru Tayyibeti li’n-Neşr ve’t-Tevzî’.
• İmâm-ı Rabbânî, (2014). Mektûbât (çev. Hüseyin Hilmi Işık). İstanbul: Hakikat Kitabevi.
• İsmâil Hakkı Bursevî, (t.y.). Rûhu’l-Beyân. Beyrut: Dâru’l-Fikr.
• İsmâil Rusûhî Ankaravî (1835). Fâtihu’l-Ebyât. Mısır: Bulak.
• İzbudak, V. Ç. (1966). Mesnevî. İstanbul: MEB Yay.
• Kara, M. (1993). Dârânî. TDV İslâm Ansiklopedisi. (C. 8, s. 485). İstanbul: TDV Yay.
• Karaismailoğlu, A. (2017). Mesnevî. Ankara: Akçağ Yay.
• Kolsuz, H. İ. (2019). Zeynelâbidin b. Yûsuf b. Muhammed el-Gürânî ve ‘Avârifü’l-Havâs fî Tefsîri Sûreti’l-İhlâs Adlı Eseri: Tahkîk-İnceleme. Yüksek Lisans Tezi. Kırıkkale: Kırıkkale Üniversitesi.
• Kumeyr, Y. (1992). İslam Felsefesinin Kaynakları. (çev. Fahrettin Olguner). İstanbul: Dergâh Yay.
• Muhammed b. Ahmed el-Kurtubî (1964). Câmi’u’l-Ahkâmi’l-Kur’ân - Tefsîrü’l-Kurtubî (C. 20). Kahire: Dâru’l-Kütübi’l-Mısriyye.
• Muhammed b. Cerîr et-Taberî (2001). Tefsîrü’t-Taberî – Câmi’u’l-Beyân ‘an Te’vîl-i Âyi’l-Kur’ân (C. 24). (y.y.): Müessetü’r-Risâle.
• Muhammed b. İbrahim el-Kelâbâzî, (t.y.). et-Ta’arruf li-Mezheb-i ehl-i’t-Tasavvuf. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye.
• Muhammed Nâsırüddin el-Bânî (t.y.). Za’îfü’t-Tergîb ve’t-Terhîb. (C. 2). Riyad: Mektebetü’l-Ma’ârif.
• Muhammed Pârsâ (2011). Şah-ı Nakşibend Hazretlerinin Sohbetleri. (çev. Necdet Tosun). İstanbul: Erkam Yay.
• Necmüddin Kübra (t.y.). Usûl-i ‘Aşere - Risâle ile’l-Hâ’im - Fevâ’ihu’l-Cemâl: Tasavvufi Hayat. (haz. Mustafa Kara). İstanbul: Dergâh Yay.
• Nizâmeddîn en-Nîsâbûrî (1416). Garâ’ibü’l-Kur’ân ve Regâ’ibü’l-Furkân. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye.
• Nizâmü’l-Mülk Hasan b. Ali b. İshâk et-Tûsî (1407). Siyaset-nâme. Katar: Dârü’s-Sekâfe.
• Sa’îd Havvâ (1424). el-Esâs fi’t-Tefsîr (C. 11). Kahire: Dâru’s-Selâm.
• Saklan, B. (1994). Ebû Tâlib El-Mekkî. TDV İslâm Ansiklopedisi (C. 10, s. 239-240). İstanbul: TDV Yay.
• Sarı, M. (t.y.). Arapça-Türkçe Lûgat. İstanbul: İpek Yay.
• Sevindik, B. (2019). Hacı Pîrî Efendi’nin İntihâb-ı Şerh-i Mesnevî Tercümesi İnceleme- Metin (53b-110b). Yüksek Lisans Tezi. Konya: Selçuk Üniversitesi.
• Sucu Köroğlu, N. ; Tan, M. (2022). Hacı Pîrî Efendi’nin İntihâb-ı Şerh-i Mesnevî Adlı Eserindeki Farsça Manzumelerin Değerlendirilmesi. Korkut Ata Türkiyat Araştırmaları Dergisi, (7), 166-208).
• Sühreverdî, Ş. (2007). ‘Avârifü’l-Ma’ârif: Gerçek Tasavvuf (çev. Dilaver Selvi). İstanbul: Semerkand Yay.
• Şehâbeddîn el-Hafâcî (1069). ʿİnâyetü’l-Kâdî ve kifâyetü’r-Râzî (Hâşiye ‘alâ Tefsîri’l-Beyzâvî (C. 8). Beyrut: Dâr-ı Sâdır.
• Şehâbeddîn Mahmûd el-Âlûsî (1415). Rûhu’l-Ma‘ânî fî Tefsîri’l-Kur’âni’l-‘Azîm ve’s-Seb‘i’l-Mesânî (C. 16). Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye.
• Topaloğlu, B.; Karaman, H. (1991). Arapça-Türkçe Yeni Kâmûs. İstanbul: Nesil Yay.
• Tosun, N. (2013). Yûsuf el-Hemedânî. TDV İslâm Ansiklopedisi (C. 44, s. 12-13). İstanbul: TDV Yay.
• Tosun, N. (2013). Zünnûn el-Mısrî. TDV İslâm Ansiklopedisi (C. 44, s. 575-576). İstanbul: TDV Yay.
• Uludağ, S. (1992). Bâyezîd-i Bistâmî. TDV İslâm Ansiklopedisi (C. 5, s. 238-241) İstanbul: TDV Yay.
• Uludağ, S. (1992). Doğuş Devrinde Tasavvuf Ta’arruf. İstanbul: Dergâh Yay.
• Uysal, M. (2001). Tasavvuf Kültüründe Hadis. Konya: Hüner Yay.
• Uzunlu, C. (2017). Hacı Pîrî Efendi’nin İntihâb-ı Şerh-i Mesnevî Tercümesi İnceleme- Metin (1b-53b). Yüksek Lisans Tezi. Konya: Selçuk Üniversitesi.
• Ünverdi, Ş. (2009). Hadis İlmi Açısından Aclûnî’nin Keşfü’l-Hafâ Adlı Eseri Üzerine Bir İnceleme. Yüksek Lisans Tezi. Adana: Çukurova Üniversitesi.
• Ürün, K. (1998). Arapça Hikmetli Sözler. Konya: Esra Yay.
• Ürün, K. (2015a). Klasik Arap Edebiyatı. Konya: Çizgi Kitabevi Yay.
• Ürün, K. (2015b). Modern Arap Edebiyatı. Konya: Çizgi Kitabevi Yay.
• Yıldız Er, E. (2018). Hacı Pîrî-İntihâb-ı Şerh-i Mesnevî İnceleme-Metin (1-50 Varak). Yüksek Lisans Tezi. Kocaeli: Kocaeli Üniversitesi.
• Yılmaz, M. (1992). Edebiyatımızda İsimler İslami Kaynaklı Sözler. İstanbul: Enderun Kitabevi.
• Yılmaz, M. (2013). Kültürümüzde Ayet ve Hadisler. İstanbul: Kesit Yay.
• Yılmaz, M. (2005). Dört Halifeden Vecizeler Sözlüğü. İstanbul: Şule Yay.
• Zeynüddîn el-Münâvî (1356). Feyzü’l-Kadîr Şerhü’l-Câmi’i’s-Sağîr (C. 6). Mısır: el Mektebetü’t-Ticâriyyeti’l-Kübrâ.
• İnternet Kaynakları
• Buhtürî. Dîvân. https://www.aldiwan.net/poem63474.html [Erişim tarihi: 16.06.2022].
• Muhammed b. Sa’îd Bûsîrî. Dîvân. https://www.aldiwan.net/poem18097.html [Erişim Tarihi: 24.06.2022].
• Ebü’l-Feyz Muhammed b. Abdilkebîr el-Kettânî. Dîvân. https://www.aldiwan.net/poem24463.html [Erişim Tarihi: 16.05.2022].
• Ebû Nüvâs, Dîvân. https://www.aldiwan.net/poem21954.html [Erişim Tarihi: 15.06.2022].
• el-Gışârî, Kasîde. https://poetsgate.com/poem.php?pm=62918 [Erişim Tarihi: 16.06.2022].
• Hayrat Neşriyat Meali. https://www.kuranmeali.com/AyetKarsilastirma.php?sure=13&ayet=41 [Erişim Tarihi: 03.07.2022].
• Lebîd b. Rebî’a. Dîvân. https://www.aldiwan.net/poem21277.html [Erişim Tarihi: 15.06.2022].
• Mütenebbî. Dîvân. https://www.aldiwan.net/poem9529.html [Erişim Tarihi: 16.06.2022].
• Sâlih Tâhâ. Kasîde. https://poetsgate.com/poem.php?pm=152905 [Erişim Tarihi: 23.06.2022].
• Sünen-i Tirmîzî. https://hadithprophet.com/hadith-61869.html [Erişim Tarihi: 16.06.2022].
• “Zulüm” Kavramının Tanımı. https://ar.wikipedia.org/wiki/%D8%B8%D9%84%D9%85 [Erişim tarihi: 16.06.2022].