A Study on the Words of (Kle-/Kile- and Gile/Giley) in Mıddle Turkic

Yıl 2023, Sayı: 10, 788 - 798, 25.03.2023

Taghi Salahshour Hasankohal

https://doi.org/10.51531/korkutataturkiyat.1248064

Öz

While the basic meaning of the word 'Kile-' is to want, request, ask, or say, the meaning of 'Gile/Giley' is to complain, lament, or declare. The Arabic word (دعو /دعوى) means to call out, to summon, to ask and to claim. When we consider examples like these, we come to the conclusion that human language and its vocabulary are derived using the same logic. It is no coincidence that the Arabic Word دعو/دعى (da‘wah) and the word دعا (du‘a), which come from the same root, and the words Kle-/Kile- and Gile/Giley in Gregorian Kipchak Turkic reflect the same concepts both lexically and terminologically. In Tatar language, the word Kile- is used both with the meaning of "to wish" and in religious terminology with the meaning of “to pray”/“to pray in the Magus (Zoroastrian) belief”. Since the formation of law and the judiciary until today, the concept of lawsuit, which means a claim for rights, constitutes one of the most fundamental concepts of the language of law. In the study, the use of the words Kle-/Kile- and gile/giley, which mean lawsuit, complaint, demand, request, wish and expression, declaration, in the historical periods of Turkic language and contemporary Turkic dialects is discussed. Although the words kle/kile, gile/giley are said to be Mongolian or Persian/Pahlavi in dictionaries, in this study analyzes the historical process, origin and derivations of these words and argues that these words are of Turkish origin. It has been argued that the word Kile-/Kele- derives from the Mongolian kel=khel/dil, and Turkish til/dil, and that in a historical process, in accordance with the rules of sound equivalence between languages and dialects, it has been transformed into Kile-/Kle- by undergoing a sound change both within the Turkic language and dialects and in the Mongolian language. In addition, the study also examines the witnesses that the word is Turkish in origin, its meaning and usage in Mongolian, Pahlavi and Persian, its usage in the historical process and contemporary Turkish dialects, and its terminological framework and scope in the Gregorian Kipchak legal language.

Anahtar Kelimeler

Middle Turkic, the Words of (Kle-/Kile- and Gile/Giley).

Orta Türkçedeki (Kle-/Kile-, Gile/Giley) Sözleri Üzerine

Öz

Kile- sözünün temel anlamı istemek, talep etmek, dilemek, söylemek iken Gile/Gile sözünün anlamı ise yakınmak, şikâyet etmek, beyan anlamındadır. Arapçada (دعو/دعوى) dava sözü de seslemek, çağırmak, istemek ve iddia etmek anlamlarına gelmektedir. Bu gibi örnekleri göz önünde bulundurduğumuzda insanoğlunun dili ve onun söz varlığının aynı mantıkla türetildiği kanısına varmaktayız. Arapçadaki (دعو/دعوى) dava sözü ile aynı kökten gelen (دعا/dua) sözü, Gregoryen Kıpçak Türkçesindeki Kle-/Kile- ve Gile/Giley sözlerinin hem sözcük bakımından hem de terminolojik bakımından aynı kavramları yansıtmaları tesadüf değildir. Zira kile- sözü Tatarca’da hem dilemek anlamında hem de dinî terminolojide dua/Mecusi duası etmek anlamında kullanılmaktadır. Hukuk ve yargının oluşumundan günümüze değin hak talebi anlamına gelen dava kavramı hukuk dilinin en temel kavramlarından birini oluşturmaktadır. Çalışmada dava, şikâyet, talep, istemek, dilemek ve ifade, beyan anlamlarına gelen Kle-/Kile- ve Gile/Giley terimlerinin Türkçemizin tarihi dönemlerinde ve çağdaş Türk lehçelerindeki kullanımı ele alınmıştır. Kle-/kile-, Gile/Giley sözcükleri sözlüklerde Moğolca ve Farsça/Pehlevice kökenli gösterilse de çalışmada sözcüklerin tarihi seyri, kökeni ve türevleri incelenerek bu kelimelerin Türkçe kökenli olduğu tezi ileri sürülmüştür. Kile-/Kele- sözcüğünün Moğolca kel=khel/dil, ve Türkçe til/dil isimlerinden türediği ve tarihi bir süreç içerisinde, diller ve lehçeler arası ses denklikleri kurallarına uygun olarak hem Türk dili ve lehçelerinin kendi içinde hem de Moğolcada ses değişimine uğrayarak Kile-/Kle- biçimine dönüştüğü görüşü savunulmuştur. Ayrıca çalışmada kelimenin kökenin Türkçe olduğuna ilişkin örnekler, Moğolca, Pehlevice ve Farsçada geçtiği biçimi, anlamı ve kullanım şekli, tarihi süreçte ve çağdaş Türk lehçelerindeki kullanımı ve dil sahası ile birlikte Gregoryen Kıpçak hukuk dilindeki terminolojik çerçeve ve kapsam alanı da ele alınmıştır.

Anahtar Kelimeler

Orta Türkçe, Kle-/Kile-, Gile/Giley sözleri.

Kaynakça

• Abdullahi Cihani, H. (2013). Çağatayca-Farsça Sözlük (Çeviri, Metin İnceleme). Tebriz: Ressam Yayınları.
• Abdücemilev, R. R. (2017). Dakumentı Krımskogo Hanstba iz Sobraniya Huseyna Feychanoba/Документы Крымского Ханства Из Собрания Хусейна Фейсханова/Hüseyin Feyzhanov Koleksiyonundan Kırım Hanlığı Belgeleri.
• Akmesçit: Tataristan Cumhuriyeti Bilimler Akademisi Ş. Mercani Tarih Enstitüsü Kırım Bilim Merkezi.
• Amid, H. (2012). Ferheng-i Farsi-i Amid/Farsça Amid Sözlüğü. Tahran: Rah-i Rüşt Yayınları.
• Arat, R. R. (1979). Kutadgu Bilig III İndeks. İstanbul: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü.
• Atalay, B. (1998). Divanü Lagat-it-Türk Tercümesi. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Bazin, L. (1961). “Russe kiličij, kiličej «envové, ambassadeur». Revue des études slaves, 39(1/4), 123-124.
• Bayram, B. (2019). Çuvaş Türkçesi Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Caferoğlu, A. (1968). Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü. İstanbul: Türk Dil Kurumu.
• Ceferli, İ. (2013). Ferheng-i Lugat-i Azerbaycan. Tebriz: Ahrar Yayınları.
• Clauson, G. ( 1972). An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish. Oxford: Clarendon Press.
• Dehhüda, A. E. (1998). Dehhüda Sözlüğü. Tahran Üniversitesi Basın ve Yayın Müessesesi.
• Doğan, O. ve Erdoğan, A. (2016). XIX. Yüzyılda Türkistan (Orta Asya) Türk Topluluklarında Kölelik ve Köle Ticareti. Gaziantep University Journal of Social Sciences, 15 (3), 971-986.
• Ercilasun, A. B. ve Akkoyunlu, Z. (2015). Divanu Lugati’t-Türk (Giriş-Metin- Çeviri-Notlar-Dizin). Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Ganiyev, F. - vd. (1997). Tatarca-Türkçe Sözlük. Kazan-Moskova: İnsan Neşriyatı.
• Garkavets, A. ve Hurşidian, E. (2001). Armyansko Kıpçaskaya Psalter Napisal Diyakon Lusig İz Livov 1575/1580./ 1575/1580 Yıllarında Livivli Diyakoz Lusig Tarafından Yazılan Ermeni Kıpçak Mezmuru. Almatı: Deşt-i Kıpçak.
• Garkavets, A. (2003). Töre Bitigi. Kıpçaksko-pol’skaya Versiya Armyanskogo Sudebnika i Armyano Kıpçakskiy Protsessualnıy Kodeks. Lvov, Kamenets-Podolskiy 1519-1594. Almatı: Deşt-i-Kıpçak, Baur.
• Garkavets, A. (2007). Kıpçakskoye Pismenoye Naslediye II Pamyatniki Duxovnoy Kulturı/Kıpçak Yazılı Mirası II Manevi Kültür Anıtları. Almatı: Kasean; Baur.
• Garkavets, A. (2010). Kıpçakskoye Pismenoye Naslediye III Kıpçakskiy Slovar/Kıpçak Yazılı Mirası III Kıpçakça Sözlük. Almatı: Deşt-i Kıpçak.
• Gürsoy, E. ve Duranlı, M. (1999). Altayca-Türkçe Sözlük. Ankara: Türk Dil Kurumu
• Kaçalin, M. (2017). Divanu Lugati’t-Türk (İnceleme, Tıpkıbasım). İstanbul: Mega Basım Yayın.
• Karaağaç. G. (2020). Sözlüklerimizde Halk Etimolojisi. Belgü Dergisi, 5, 7-18.
• Kıyasova, G. - vd. (2015). Türkmen Dilinin Düşündirişli Özlügi. Aşkabat: Türkmenistan İlimler Akademisi Mahtumkulu Adındaki Dil ve Edebiyat Enstitüsü.
• Kızılözen, C. (2018). Türk Dilinde T- ~ K- Denkliğ. Mavi Atlas Dergisi, 6(2), 262-281.
• Koç, K. - vd. (2019). Kazak Türkçesi-Türkiye Türkçesi Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Kök, A. (2004). Karahanlı Türkçesi Satır Arası Kur’an Tercümesi (TİEM 73 1v-235v/2) Giriş-İnceleme-Metin-Dizin. Doktora Tezi. Ankara: Ankara Üniversitesi.
• Kurat, A. N. (1940). Topkapı Sarayı Müzesi Arşivlerindeki Altın Ordu, Kırım ve Türkistan Hanlarına Ait Yarlık ve Bitikler. İstanbul: Burhaneddin Matbaası.
• Lessing, F. D. (2017). Moğolca-Türkçe Sözlük (çev. Günay Karaağaç). Ankara: Türk Dil Kurumu.
• MacKenzie, D. N. (1971). A Concise Pahlavi Dictionary. Londra: Oxford University Pres.
• Moin, M. (2003). Ferheng-i Moin/Moin sözlüğü. Tahran: Adena Yayınları.
• Necipoviç, E. (1995). Yeni Uygur Türkçesi Sözlüğü. Ankara: Bizim Büro.
• Orucov, A. vd. (2006). Azerbaycan Dilinin İzahlı Lugatı Cilt 2. Bakü: Şark-Garb.
• Özşahin, M. (2017). Başkurt Türkçesi Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Özyetgin, A. M. (1996). Altın Ordu, Kırım ve Kazan Sahasına Ait Yarlık ve Bitiklerin Dil ve Üslûp İncelemesi. Ankara: Alıç Ofset matbaacılık Sanayi Ticaret A. Ş.
• Salahshour Hasankohal, T. (2022). Töre Bitigi Örneğinde Ermeni Harfli Kıpçak Türkçesi Hukuk Terimleri. Doktora Tezi. Ardahan: Ardahan Üniversitesi.
• Toparlı, R. - vd. (2007). Kıpçak Türkçesi sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Zernov, V. V. (1864). Материал для Истории Krımskogo Ханства/Kırım Hanlığı Tarihi Materyalleri. Senkt-Ptersburg: Senkt-Ptersburg Akademisi.
• https://www.bl.uk/collection-items/videvdad [Erişim Tarihi: 20.11.2022].
• https://translate.google.com.tr/?hl=tr&tab=TT&sl=tr&tl=mn&text=dil&op=translate [Erişim Tarihi: 20.11.2022].