Türkçede Söylem Belirleyiciler ve Mental Söz Varlığı İlişkisi

Yıl 2023, Sayı: 10, 570 - 587, 25.03.2023

Erkan Hirik

https://doi.org/10.51531/korkutataturkiyat.1252121

Öz

Dilin en temel işlevlerinden biri insanın duygu ve düşüncelerini ifade etmesidir. Düşünceler hem oluşturulurken hem de ifade edilirken dilin çeşitli imkânları kullanılır. Dil; fonetik, morfolojik, leksik, sentaktik ve semantik unsurlarıyla konuşurun düşüncelerinin dinleyen tarafından anlaşılır olmasını sağlar. Bu unsurlar farklı birleşimler ve etkileşimler yoluyla bir araya gelerek çeşitli dilbilgisel özelliklerin ortaya çıkmasını sağladığı gibi özellikle iletişim esnasında dil ötesi birtakım işlevlerin de yerine gelmesini sağlar. Söylem belirleyiciler bu anlamda dil ötesi işlevlerin gerçekleştirilmesini sağlayan dilsel yapılar olarak dikkat çekmektedir.
Söylem belirleyiciler, düşünceleri birbirine bağlamak, organize etmek ve yönetmek amacıyla genelde konuşma esnasında ortaya çıkan “yani, şey, evet, söylediğim gibi, bilirsin” şeklindeki dilsel işaretleyicilerdir. Söylem belirleyicilerin çeşitli işlevleri bulunmaktadır. Konuşma sırasında konuşura düşünme boşluğu yaratma, düşünceleri organize etme, dinleyenin dikkatini söylem üzerine çekme, dinleyeni yönlendirme, konunun gidiş yönüne dair ipucu sunma vb. cümle ötesi edimsel işlevler söylem belirleyiciler vasıtasıyla gerçekleştirilir. Söylem belirleyicilerin işlevleriyle ilgili çok sayıda çalışma bulunsa da bu ögelerinin morfolojik yapılarıyla ilgili çalışma az sayıdadır. Dilbilgisel bakımdan boşluk dolduran seslerden, sözcüklerden, söz öbeklerinden, cümlelerden oluşabilen söylem belirleyiciler yapısal olarak leksik unsurlardan mental fiillerle yakından ilişkilidir. Söylem belirleyicilerin bir kısmı içerisinde mental fiilleri barındırmaktadır.
Bu çalışmada tematik temelli semantik bir sınıf olan mental fiillerin söylem belirleyiciler içerisinde hangi mental fiil türlerinin ne şekilde yer aldığı ve semantik olarak söyleme ne gibi katkı sağladığı incelenmiştir. Ayrıca söylem belirleyiciler gibi edimsel bir kategori ile semantik bir kategorinin ilişkilerinin nedenleri değerlendirilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Söylem belirleyici, mental fiiller, edimbilim, anlambilim, Türkiye Türkçesi.

The Relationship Between Discourse Markers and Mental Vocabulary in Turkish

Öz

One of the most basic functions of language is to express human feelings and thoughts. Various possibilities of language are used both in forming and expressing thoughts. Language enables the speaker's thoughts to be understood by the listener via its phonetic, morphological, lexical, syntactic and semantic elements. These elements come together in different combinations to produce different grammatical features, as well as several supralinguistic functions, especially in communication. In this sense, discourse markers attract attention as in-language structures that enable the realisation of extra-language functions.
Discourse markers are linguistic markers of the form "so, well, yes, as I said, you know" that usually occur in speech to connect, organise and manage thoughts. Discourse markers have several functions. During speech, discourse markers perform extra-linguistic pragmatic functions such as creating a mental space for the speaker, organising thoughts, drawing the listener's attention to the discourse, directing the listener, providing clues about the direction of the topic, etc. The functions of discourse markers are not restricted to the linguistic level. Although there are many studies on the functions of discourse markers, there are few studies on the morphological structures of these elements. Grammatically, discourse markers, which can consist of gap-filling sounds, words, phrases and sentences, are structurally closely related to mental verbs, which are lexical elements. Some discourse markers contain mental verbs. This study analyses which types of mental verbs are included in the discourse markers of mental verbs, which is a thematic-semantic class, and how they contribute semantically. In addition, the reasons for the relationship between a pragmatic category such as discourse markers and a semantic category are evaluated.

Anahtar Kelimeler

Discourse markers, mental verbs, pragmatics, semantics, Turkish.

Kaynakça

• Aijmer, K. (2002). English Discourse Particles: Evidence from a Corpus. Amsterdam/Philadelphia: John Benjamins Publishing Company.
• Aksan, D. (2006a). Türkçenin Gücü. Ankara: Bilgi Yayınevi.
• Aksan, D. (2006b). Anlambilim Konuları ve Türkçenin Anlambilimi. Ankara: Engin Yayınevi.
• Aksan, Y. ve Aksan, M. (2005). Birleşik Eylemler, Sıralı Eylemler ve Görünüş. Proceedings of the XIXth National Linguistics Conference. (ed. M. Sarı - H. Nas). Şanlıurfa: Elif Printing House, 398-413.
• Andersen, G. (2001). Pragmatic Markers and Sociolinguistic Variation. Amsterdam/Philadelphia: John Benjamins Publishing Company.
• Arkonaç, S. A. (1998). Psikoloji-Zihin Süreçleri Bilimi. İstanbul: Alfa Yayınları.
• Bapaeva, J. (2012). Eski Yazı Dilleri: Türk Yazılı Abidelerinin Dilleri. Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim (TEKE) Dergisi, 1(1), 53-67.
• Barutçu Özönder, F. S. (2011). Türk Dilinde Fiil ve Fiil Çekimi. Türk Gramerinin Sorunları I-II Toplantı Bildirileri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Biber, D. vd. (2003). Longman Student Grammar of Spoken and Written English. Pearson Publishing
• Biray, N. (2007). Kazak Şivesi ve Denizli Ağzında Kök Haldeki Benzer İdrak Fiillerinde Anlam Farklılaşmaları. Uluslararası Denizli ve Çevresi Tarih ve Kültür Sempozyumu (6-8 Eylül 2006). Bildiriler –II, Denizli, 307-314. Blakemore, D. (1987). Semantic Constraints on Relevance. Blackwell.
• Chafe, W. L. (1970). Meaning and the Structure of Language. Chicago: University of Chicago Press.
• Chomsky, N. (2001). Dil ve Zihin (çev. Ahmet Kocaman). Ankara: Ayraç Yayınevi.
• Csató, E. A. (2001). Turkic Double Verbs in Typological Perspective. Aktionsart and Aspectotemporality in Non-European Languages (ed. K. H. Ebert - F. Zuniga). Zürich: ASAS-Verlag, 175-187.
• Çiğil, A. (2022). Eski Anadolu Türkçesinde Seri Fiil Yapıları. Doktora Tezi. Nevşehir: Nevşehir Hacı Bektaş Veli Üniversitesi.
• Doğan, N. (2022). Türkçede İletişim Fiilleri: Fiillerin Sınıflandırılmasında Hibrit Yaklaşım. Ordu Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sosyal Bilimler Araştırmaları Dergisi, 12(3), 2441-2466.
• Dornseiff, F. (2004). Der Deutsche Wortschatz nach Sachgruppen. Berlin: Mouton de Gruyter.
• Erdem, M. (2007). Oğuz Grubu Türk Lehçelerinde İletişim Fiilleri. Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, 4(2), 94-103.
• Fasold, R. W. (1990). The Sociolinguistics of Language. Blackwell.
• Fraser, B. (1993). Discourse Markers Across language. Pragmatics and Language Learning, Monograph Series, 4, 1-16.
• Gökdayı, H. (2008). Türkçede Kalıp Sözler. Bilig, 44, 89-110.
• Halliday, M.A.K. ve Hasan R. (1976) Cohesion in English. London: Longman.
• Hirik, E. (2018). Türkiye Türkçesinde Mental Fiiller. Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları.
• Hirik, E. (2019). Seri Fiil Yapıları ve Türkçe. Karadeniz Araştırmaları, 16(61), 120-141.
• Hirik, E. (2021). Türkiye Türkçesinde ‘Mental İsimler’. Dil Araştırmaları, 15(28), 33-55.
• İlhan, N. (2012). Toplumsal ve Ferdi Düşüncenin Dile Yansımaları (Dil-Düşünce İlişkisi). Turkish Studies, 7(3), 1517-1525.
• Knott, A. ve Dale, R. (1994). Using Linguistic Phenomena to Motivate a Set of Coherence Relations. Discourse Processes, 18(1), 35-62.
• Koptagel-İlal, G. (1984). Tıpsal Psikoloji-Tıpta Davranış Bilimleri. İstanbul: Beta Basım/Yayım Dağıtım.
• Kökpınar Kaya, E. (2017). Bir Söylem Belirleyicisi Olarak Ondan Sonranın Etkileşimsel Anlatılardaki Anlatıcı ve Dinleyici Odaklı İşlevleri. Dil ve Edebiyat Dergisi, 14(1), 35-60.
• Levin, B. (1993). English Verb Classes and Alternations a Preliminary Investigation. Chicago and London: The University of Chicago Press.
• Maschler, Y. (1998). Rotse lishmoa keta? ‘wanna hear something weird/funny [lit. ‘a segment’]?’: The Discourse Markers Segmenting Israeli Hebrew Talk-in-interaction. Discourse Markers (ed. Andreas H. Jucker ve Yael Ziv). John Benjamins Publishing Company.
• McCormick, I. (2013). The Art of Connection: the Social Life of Sentences. Quibble Academic Müller, S. (2005). Discourse Markers in Native and Non-Native English Discourse. John Benjamins Publishing Company, Amsterdam/Philadelphia.
• Öner, M. vd. (2010). Lehçe-i Tatarî’nin Söz Varlığı Üzerine Bir Deneme. Uçenıye Zapiski Tavriçeskogo Natsionalnogo Universiteta im. V. İ. Vernadskogo Seriya “Filologiya Sotsialnıye Kommunikatsii”, T: (23), 9-19.
• Östman, J. O. (1995). Pragmatic Particles Twenty Years After. Organization in Discourse: Proceedings from the Turku Conference (ed. B. Warvik, S. K. Tanskanen ve R. Hiltunen). Turku: University ofTurku, 95-108.
• Özbek, N. (1998). Türkçe’de Söylem Belirleyicileri. Dilbilim Araştırmaları, (9), 37-47.
• Polanyi, L. ve Scha, R. (1983). The Syntax of Discourse. Text. Interdisciplinary Journal for the Study of Discourse, 3(3), 261-270.
• Redeker, G. (1990). Identical and Pragmatic Markers of Discourse Structure. Journal of Pragmatics, 14(3), 367-381.
• Redeker, G. (1991). Linguistic Markers of Discourse Structure. Linguistics, 29(6), 1139-72.
• Sarı, İ. (2019). “Algı Fiillerinde Çok Anlamlılık: gör- Örneği”. Algı’ya Dair (ed. Erol Kuyma-Atiye Nazlı). İstanbul: Kesit Yayınları.
• Sarı, İ. (2020). Dede Korkut Kitabı’nda Söylem Belirleyiciler. Bilig, (93), 29-52.
• Schiffrin, D. (1987). Discourse Markers. Cambridge: Cambridge University Press.
• Schourup, L. (1985) Common Discourse Particles in English Conversation: ‘like’, ‘well’, ‘.Y ‘know’. New York: Garland.
• Schourup, L. (1999). Discourse Markers. Lingua, 107(3-4), 227-265.
• Soydan, S. ve Saz, M. (2019). Lisânü’t Tayr’da İletişim Fiilleri. Turkish Studies Language and Literature, 14(2), 855-878.
• Stubbs, M. (1983). Discourse Analysis: The Socio-Linguistics Analysis of Natural Language. Oxford: Blackwell. Şirin User, H. (2009). Köktürk ve Ötüken Uygur Kağanlığı Yazıtları Söz Varlığı İncelemesi. Konya: Kömen Yayınları.
• Trujillo-Saez, F. (2003). Culture in Writing: Discourse Markers in English and Spanish Student Writing. Tadea seu Liber de Amicitia. Departamento de Didactica de la Lengua y la Literatura. Granada: Imprenta Generalife, 345-364.
• Van Dijk, T. A. (1979). Relevance Assignment in Discourse Comprehension. Discourse Processes. 2, 113-126.
• Vendler, Z. (1967). Linguistics in Philosophy. Newyork: Cornell University Press.
• Yaylagül, Ö. (2005). Türk Runik Harfli Metinlerde Mental Fiiller. Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, 2(1), 17-51.
• Yıldız, H. (2016). Eski Uygurcada Mental Fiiller. Doktora Tezi. Ankara: Gazi Üniversitesi.
• Yıldız, H. (2017). Türk Dilinde Fiillerin Semantik Sınıflandırılması Problemi. Littera Turca, Journal of Turkish Language and Literature, 3(1), 337-362.