A Polysemy Study on the Verb Öt- (to pass): Old and Middle Turkish Period – Northwest (Kipchak) Group Turkish Dialects

Yıl 2023, Sayı: 10, 717 - 741, 25.03.2023

Esra Gül Keskin , Ezgi Demirel

https://doi.org/10.51531/korkutataturkiyat.1253000

Öz

The meaning of a word is the object or thing that the concept it represents is visualized in our minds. These meanings can change in the course of the word in the history of language, or they can remain the same. These meaning changes in words can be caused by phonological, morphological, semantic or cultural reasons. A word sometimes completely moves away from its basic meaning and sometimes acquires new meanings in relation to the basic meaning.
The verb öt- is one of the words that draws attention in this respect. In our opinion, the use of the word in different meanings in the Old and Middle Turkish period has led to the need to question its status in contemporary dialects. Northwestern (Kipchak) group Turkish dialects have been preferred by us to make an evaluation, since they include the highest number of dialects among contemporary Turkish dialects.
According to the results of the research, the verb “öt-” has been used with different meanings besides the basic meaning of “to pass” in Old and Middle Turkish period and Northwest (Kipchak) group Turkish dialects. As a result of the examinations made in line with the principles of semantics, it is possible to say that the word has a very meaningful structure by gaining a connotation. In addition, it is seen that it is important to reveal the polysemous structure of the verb’s aktionsart.

Anahtar Kelimeler

The verb öt-, Old Turkish, Middle Turkish, Northwest (Kipchak) group Turkish dialects, connotation, polysemy, aktionsart.

Öt- (Geçmek) Fiili Üzerine Çok Anlamlılık İncelemesi: Eski ve Orta Türkçe Dönemi – Kuzeybatı (Kıpçak) Grubu Türk Lehçeleri

Öz

Bir sözcüğün anlamı, karşıladığı kavramın zihnimizde canlandırdığı nesne veya şeydir. Bu anlamlar sözcüğün dil tarihindeki seyrinde değişebildiği gibi aynı şekilde de kalabilmektedir. Sözcüklerdeki bu anlam değişiklikleri fonolojik, morfolojik, semantik ya da kültürel sebeplerden kaynaklanabilmektedir. Bir sözcük kimi zaman sahip olduğu temel anlamdan tamamen uzaklaşarak bazen de temel anlamla ilişkili olarak yeni anlamlar edinmektedir.
Öt- fiili de bu açıdan dikkat çeken sözcüklerdendir. Sözcüğün Eski ve Orta Türkçe döneminde farklı anlamlardaki kullanımı kanaatimizce çağdaş lehçelerdeki durumunu da sorgulama ihtiyacını doğurmuştur. Değerlendirme yapmak için, Çağdaş Türk lehçeleri arasında sayı olarak en fazla lehçeyi kapsaması dolayısıyla Kuzeybatı (Kıpçak) grubu Türk lehçeleri örneklem, inceleme ve tarihi dönemle karşılaştırma alanı olarak tercih edilmiştir.
Ortaya konulan araştırma sonucuna göre öt- fiili Eski ve Orta Türkçe dönemi ile Kuzeybatı (Kıpçak) grubu Türk lehçelerinde “geçmek” temel anlamının yanı sıra başka anlamlarda da kullanılmıştır. Anlam biliminin ilkeleri doğrultusunda yapılan incelemeler sonucunda sözcüğün yan anlamlar kazanarak çok anlamlı bir yapıya sahip olduğunu söylemek mümkündür. Ayrıca fiilin kılınışının çok anlamlı yapısını ortaya koyma konusunda önemli olduğu da görülmektedir.

Anahtar Kelimeler

Öt- fiili, Eski Türkçe, Orta Türkçe, Kuzeybatı (Kıpçak) grubu Türk lehçeleri, yan anlam, çok anlamlılık, kılınış.

Kaynakça

• Аbdullin, İ. А. vd. (1981). Tatar Tĕlĕnĕŋ Aŋlatmalı Süzlĕgĕ III, Kazan: Tatarstan Kitap Neşriyatı.
• Аgişĕv İ. M. vd. (1993). Başkort Tĕlĕnĕŋ Hüzlĕgĕ II. Moskova.
• Aksan, D. (2015). Her Yönüyle Dil Ana Çizgileriyle Dilbilim. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Aksan, D. (2005). Anlambilim Anlambilim Konuları ve Türkçenin Anlambilimi. Ankara: Engin Yayın Evi.
• Aksan, D. (2019). En Eski Türkçenin İzlerinde. Ankara: Bilgi Yayınevi.
• Aqtay, G. ve Jankowski, H. (2020). Kırım Karaycası Türkçe Sözlük (Çev. Tülay Çulha). Elazığ: Asos Yayınları.
• Arat, R. R. (2008). Kutadgu Bilig Yusuf Has Hacip. İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
• Arıkoğlu, E. vd. (2017). Kırgızca Türkçe Sözlük II. Bişkek: Kırgızistan-Türkiye Manas Üniversitesi Yayınları.
• Ata, A. (1997). Ķıṣaṣü’l-Enbiyā. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Bang, W. ve Arat R. R. (1934). Türlü Cehennemler Üzerine Uygurca Parçalar. Türkiyat Mecmuası, 4, 251-264.
• Berbercan, M. T. (2013). Eski Türkçe Bayagut Oglı Otaçı Beg Hikâyesi. İstanbul: Derin Yayınları.
• Borovkov, A. K. (2002). Orta Asya’da Bulunmuş Kur’an Tefsirinin Söz Varlığı (XII.-XIII. Yüzyıllar), (çev. Halil İbrahim Usta ve Ebülfez Amanoğlu). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Clauson, S. G. (1972). An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth Century Turkish. Oxford: Clarendon Press. Çulha, T. (2006). Karaycanın Kısa Söz Varlığı Karayca Türkçe Kısa Sözlük. İstanbul: Kebikeç Yayınları.
• Demirci, Ü. Ö. ve Karslı, S. (2014). Kutb’un Husrav u Şįrįn’i Dizin. İstanbul: Kesit Yayınları.
• Dilâçar, A. (1974). Türk Fiilinde Kılınışla Görünüş ve Dilbilgisi Kitaplarımız, (1973- 1974), Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten, 159-171.
• Dilâçar, A. (1989). Gramer: Tanımı, Adı, Kapsamı, Türleri, Yöntemi, Eğitimdeki Yeri ve Tarihçesi, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten 1971, 83-145.
• Eckmann, J. vd. (2014). Nehcü’l-Ferādįs. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Ercilasun, A. B. ve Akkoyunlu, Z. (2014). Dîvânu Lugât’it-Türk Giriş-Metin-Çeviri-Notlar-Dizin. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Ergene, O. (2017). Gülistan Tercümesi. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Ganiyev, F. vd. (1997). Tatarca Törĕkçe Sözlĕk. Kazan: İnsan Neşriyatı.
• Goçiyeva, S. A. ve H. İ. Suyünçev (1989). Qaraçay-Malkar Orus Sözlük. Moskova.
• Guiraud, P. (1999). Anlambilim La Sémantique, (çev. Berke Vardar). İstanbul: Multilingual.
• Gülsevin, S. (2016). Karay Türklerinin Dili (Troki Diyalekti). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Hartmann, R. K. ve James, G. (2002). Dictionary of Lexicography. London: Routledge.
• İmer, K. vd. (2011). Dilbilim Sözlüğü. İstanbul: Boğaziçi Üniversitesi Yayınevi.
• Kalmıkova, S. A. (1963). Nogaysko-Russkiy Slovar. Moskova.
• Karaağaç, G. (2013). Dil Bilimi Terimleri Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Karamanlıoğlu, A. F. (1989). Gülistan Tercümesi (Kitâb Gülistan bi’t-Türkî). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Karasoy, Y. (1998). Şiban Han Dîvânı. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Kaya, C. (1994). Uygurca Altun Yaruk Giriş, Metin ve Dizin. Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Dil Kurumu Yayınları (607).
• Koç, K. vd. (2003). Kazak Türkçesi Türkiye Türkçesi Sözlüğü. Ankara: Akçağ Yayınları (KT-TTS).
• Mingi Tav, İt Cıl, 2018/1, S. 1.
• Mingi Tav, İt Cıl, 2018/2, S. 2.
• Muzafarov, R. ve Muzafarov, N. (2018). Kırım Tatar Türkçesi Türkiye Türkçesi Rusça Sözlük, (Çev. Nariman Seyityahya). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Nadyelyayev, V. M. vd. (1969). Drevnetyurkskiy Slovar’. Leningrad: Akademiya Nauk SSSR.
• Nalbant, M. V. (2009). Karışık Dilli Kuran Tefsiri (Çağatay, Oğuz ve Kıpçak Lehçeleriyle). İstanbul: Bilgeoğuz Yayınları.
• Nevruz, Y. (1991). Karaçay-Malkar Türkçesinden Türkiye Türkçesine Açıklamalı Büyük Sözlük.
• Öner, M. (2015). Kazan-Tatar Türkçesi Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Özşahin, M. (2017). Başkurt Türkçesi Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Palmer, F. R. (2020). Semantik-Yeni Bir Anlambilim Projesi, (çev. Ramazan Ertürk). Ankara: Fol Kitap.
• Pekacar, Ç. (2011). Kumuk Türkçesi Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Rachmati, G. R. (1930). Zur Heilkunde Der Uigurien. Berlin: Verlag der Akademie Der Wissenschaften.
• Rachmati, G. R. (1932). Zur Heilkunde Der Uigurien II. Berlin: Verlag der Akademie Der Wissenschaften.
• Rachmati, G.R. ve Eberhard, W. (1936). Türkische Turfan-texte VII. Berlin: Verlag der Akademie Der Wissenschaften.
• Räsänen, M. (1969). Versuch Eines Etymologischen Wörterbuchs Der Türksprachen. Helsinki: Suomalais-Ugrilainen Seura.
• Qazaq Ädebi Tiliniŋ Sözdigi XII Tom. (2011). Almatı.
• Saussure, F. (1998). Genel Dilbilim Dersleri, (çev. Berke Vardar). İstanbul: Multilingual.
• Starostin S. vd. (2003). Etymological Dictionary of the Altaic Languages. Leiden; Boston: Brill.
• Tavkul, U. (2020). Karaçay-Malkar Türkçesi Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Toparlı, R. (1992). İrşâdü’l-Mülûk ve’s-Selâtîn. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Toparlı, R. vd. (2007). Kıpçak Türkçesi Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Uçar, E. (2018). Eski Türkçe Et- ve Öt- Fiilleri Üzerine. Joırnal of Old Turkic Studies, 2(2), 79-97.
• Usta, H. İ. (2011). Orta Asya Kur’an Tefsiri. Ankara: Poyraz Ofset.
• Uyğur, C. V. (2019). Karakalpak Türkçesi Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Ünlü, S. (2004). Karahanlı Türkçesi Satır-Arası Kur’an Tercümesi (TİEM 73 235v/3-450r/7) Giriş-Metin-İnceleme-Analitik Dizin. Yayımlanmamış Doktora Tezi, Hacettepe Üniversitesi.
• Ünlü, S. (2012). Karahanlı Türkçesi Sözlüğü. Konya: Eğitim Yayınevi.
• Ünlü, S. (2012). Harezm-Altınordu Türkçesi Sözlüğü. Konya: Eğitim Yayınevi.
• Ünlü, S. (2013). Çağatay Türkçesi Sözlüğü. Konya: Eğitim Yayınevi.
• Üseyinov, S. (2008). Qırımtatarca-Rusça-Ukraince Luğat. Aqmescit: Teziz Neşriyatı.
• Vardar, B. (2002). Açıklamalı Dilbilim Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Multilingual.
• Wilkens, J. (2021). Handwörterbuch des Altuigurischen Altuigurisc -Deutsch–Türkisch Eski Uygurcanın El Sözlüğü Eski Uygurca–Almanca–Türkçe. Göttingen: Universitätsverlag Göttingen.
• Yıldırım, T. (2021). Hüseyin Baykara Dîvân. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• İnternet Kaynakları
• https://sozluk.gov.tr/ [Erişim tarihi: 01/01/2023].
• https://lugatim.com/s/kavram [Erişim tarihi: 01/01/2023].
• https://kuran.diyanet.gov.tr/tefsir/Rahm%C3%A2n-suresi/4934/33-36-ayet-tefsiri [Erişim tarihi: 10/01/2023]