Classification of Cognition Verbs in Kazakh Turkish and Investigation in terms of Structure and Origin

Yıl 2023, Sayı: 10, 742 - 763, 25.03.2023

Muhammed Ali İsmail Fakirullahoğlu

https://doi.org/10.51531/korkutataturkiyat.1255314

Öz

Language is the basic tool that allows people to reflect their thoughts, feelings, perception and knowledge. The meaning and expression of mental processes such as thought, memory, attention and learning occurs through language. The relationship of language with mental processes has been one of the remarkable topics in the field of cognitive linguistics. The term cognition verbs in Turkish literature defines verbs that express mental activity such as 'to think, understand, estimate, know, remember, learn, decide and evaluate. Cognitive verbs are evaluated in the subgroup of mental verbs in semantic verb classifications. Mental verbs are divided into three groups: verbs of perception, verbs of cognition and verbs of emotion. Although there is a rich literature on mental verbs and subtypes of mental verbs in Turkey, the structures and origins of the verbs of cognition in Kazakh Turkish have not been dealt with comprehensively. This study analyzes the verbs of cognition in Kazakh Turkish, one of the contemporary dialects of the Kipchak group. Within the scope of the study, the vocabulary of cognition verbs in Kazakh Turkish was determined by scanning the work called "Kazakh Turkish-Turkey Turkish Dictionary". The verbs that are the subject of the study are classified in terms of semantics and their structure and origins are emphasized. In this study, the use of cognitive verbs in the Old Turkish period was compared with today's Kazakh Turkish It has been determined that many verbs of Turkish origin, such as bil-, ele-, aŋla-, belgile-, ḳanıḳ-, oyla-, sezin-, tüsin-, tüy-, uḳ-, which are used in today's Kazakh Turkish, have been preserved without changing in terms of structure and meaning.

Anahtar Kelimeler

Old Turkish, Kazakh Turkish, cognitive verbs, semantic classification, etymology.

Kazak Türkçesinde Biliş Fiillerinin Sınıflandırılması ve Yapı, Köken Bakımından İncelenmesi

Öz

Dil, insanın düşüncelerini, duygularını, algı ve bilgi birikimini yansıtmasına olanak tanıyan temel araçtır. Düşünce, bellek, dikkat ve öğrenme gibi zihinsel süreçlerin anlamlandırılması ve ifade edilmesi dil vasıtasıyla gerçekleşir. Dilin zihinsel süreçlerle ilişkisi, bilişsel dil bilim alanında dikkat çekici konulardan biri olmuştur. Türkçe literatürde biliş fiilleri terimi, “düşünmek, anlamak, tahmin etmek, bilmek, hatırlamak, öğrenmek, karar vermek, değerlendirmek” gibi zihinsel faaliyet bildiren fiilleri tanımlamaktadır. Biliş fiilleri, yapılan semantik fiil sınıflandırmalarda mental fiillerin alt grubunda değerlendirilmektedir. Mental fiiller, (1) algılama (duyu) fiilleri (2) biliş (idrak) fiilleri ve (3) duygu fiilleri olmak üzere üç gruba ayrılmaktadır. Türkiye’de mental fiiller ve mental fillerin alt türlerini konu alan çalışmalar oldukça zengin bir literatür oluşturmasına rağmen, Kazak Türkçesinde biliş fiillerinin yapıları ve kökenleri kapsamlı şekilde ele alınmamıştır. Bu çalışmada, çağdaş Kıpçak grubu lehçelerinden Kazak Türkçesindeki biliş fiillerinin incelemesi ele alınmıştır. Çalışma kapsamında, Kazak Türkçesinde biliş fiillerinin söz varlığı “Kazak Türkçesi-Türkiye Türkçesi Sözlüğü” adlı eserin taranmasıyla tespit edilmiştir. Çalışmaya konu olan fiiller, semantik bakımdan sınıflandırılarak yapı ve kökenleri üzerinde durulmuştur. Yapılan çalışmayla biliş fiillerinin Eski Türkçe dönemindeki kullanımları, günümüz Kazak Türkçesiyle karşılaştırılmıştır. Günümüz Kazak Türkçesinde kullanılan Türkçe kökenli bil-, ele-, aŋla-, belgile-, ḳanıḳ-, oyla-, sezin-, tüsin-, tüy-, uḳ- gibi birçok fiilin yapı ve anlam bakımında değişikliğe uğramadan korunduğu tespit edilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Türk dili, Kazak Türkçesi, biliş fiilleri, semantik sınıflama, köken bilgisi.

Kaynakça

• Alan, İ. ve Özeren M. (2018). Kırgız Türkçesinde Mental Fiiller. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, (61), 203-224.
• Arslan, H. Ç. (2021). Eski Türkçe Uk- Fiilinin Kökeni, Anlamları ve Tamlayıcıları Üzerine. Dicle Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Özel Sayı-Prof. Dr. Halil ÇEÇEN'e Armağan, 55-71.
• Atalay, B. (1999). Kâşgarlı Mahmud-Divânü Lûgât-it-Türk. Dizin, Ankara: TDK Yay. (DLT IV)
• Ahmetyanov, R. G. (2015). Êtimologičeskiy Slovar Tatarskovo Yazıka: Tom I-II. Kazan: Megarif-Bakıt.
• Bektayev, K. (1995). Kazahsko-Russkiy Slovar-Kazakşa Orısşa Sözdik. Alma-Ata.
• Biber, D. - vd. (2007). Grammar of Spoken and Written English. London: Longman.
• Bilgin Aksoy, G. (2021). Azerbaycan Türkçesinde Mental Fiiller. Doktora Tezi. Ankara: Ankara Hacı Bayram Veli Üniversitesi.
• Bilgin Aksoy, G. (2022). Azerbaycan Türkçesindeki Biliş Fiilleri İçin Bir Sınıflandırma Önerisi. Uluslararası Beşerî Bilimler ve Eğitim Dergisi, 8(17), 53-73.
• Biray, N. (2007). Kazak Şivesi ve Denizli Ağzında Kök Hâlindeki Benzer İdrak Fiillerinde Anlam Farklılaşmaları. Denizli: Uluslararası Denizli ve Çevresi Tarih ve Kültür Sempozyumu Bildiriler II: 307-314.
• Blagova, G. F.- vd. (1997). Êtimologičeskiy slovar’ Tjurkskix jazykov obščetjurkskie i mežtjurkskie osnovy na bukvy “k”, “ḳ”. Rossijskaya Akademiya Nauk İnstitut Yazıkoznaniya. (ESTY V)
• Budagov, L. (1869-1871). Sravnitel’nyj slovar’ Turecko-Tatarskich narečij. Tom I-II. Akademia Nauk. Caferoğlu, A. (1968). Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü. Ankara: TDK Yayınları. (EUTS)
• Clauson, S. G. (1972). An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish. Oxford: Clarendon Press. (EDPT)
• Croft, W. (1993). Case Marking and The Semantics of Mental Verbs. Semantics and The Lexicon, Ed. J. Pustejovsky, Dordrecht: Kluwer Academic Publisher, 55-72.
• Csáki, É. (2006). Middle Mongolian Loan words in Volga Kipchak languages. Turcologica 67. Wiesbaden: Harrassowitz.
• Devellioğlu, F. (1978). Osmanlıca- Türkçe Ansiklopedik Lügat. Ankara: Doğuş Matbaası.
• Dıbo, A. V. (2003). Êtimologičeskiy slovar’ Tjurkskix jazykov. obščetjurkskie i mežtjurkskie leksičeskije osnavı na bukvy “l”, “m”, “n”, “p”, “s”. Rossijskaya Akademiya Nauk İnstitut Yazıkoznaniya. (ESTY VII)
• Doğan, L. ve Erdin C. (2021). Gagauz Türkçesinde Mental Fiiller. International Journal of Languages’ Education and Teaching, 9(2), 191-221.
• Ercilasun, A. B. ve Akkoyunlu, Z. (2020). Kâşgarlı Mahmud-Divânü Lûgât-it-Türk (Giriş-Metin-Çeviri-Notlar-Dizin). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Erdal, M. (1991). Old Turkic Word Formation. A Functional Approach to the Lexicon I-II. Wiesbaden: Otto Harrasowitz Verlag. (OTWF II)
• Erdem, M. (2004). Türkmen Türkçesinde Mental Fiillerin İsteme Göre Anlam Değişmeleri. V. Uluslararası Türk Dili Kurultayı Bildirileri I (20-26 Eylül 2004), Ankara: TDK Yayınları, 939-949.
• Eren, H. (2020). Eren Türk Dilinin Etimolojik Sözlüğü (ETDES). (Haz. Ş. H. Akalın). Ankara: TDK Yayınları.
• García-Miguel, M. J. ve Albertuz, F. J. (2005). Verbs, Semantic Classes and Semantic Roles in the Adesse Project. Facultade de filoloxía e tradución university of vigo.
• Grønbech, K. (1992), Kuman Lehçesi Sözlüğü, Codex Cumanicus’un Dizini. çev: Kemal Aytaç, Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Gülensoy, T. (2007). Türkiye Türkçesindeki Türkçe Sözcüklerin Köken Bilgisi Sözlüğü I-II. Ankara: TDK Yayınları.
• Hirik, E. (2018). Türkiye Türkçesinde Mental Fiiller. Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları.
• Kaya, C. (2021). Uygurca Altun Yaruk Giriş, Metin ve Dizin. Ankara: TDK Yayınları.
• Kayırjan, K. (2013). Söz Sandık: Kazaktıŋ Köne Sözderi. Almatı: Öner Baspası.
• Koç, K. - vd. (2003). Kazak Türkçesi Türkiye Türkçesi Sözlüğü. Ankara: Akçağ Yayınları. (KzkTS)
• Korkmaz, Z. (2009). Türkiye Türkçesi Grameri Şekil Bilgisi. Ankara: TDK Yayınları.
• Kuliev, G. K. (1998). Semantika Glagola v Tyukskih Yazıkah. ELM.
• Lessing, F. D. (2003). Moğolca-Türkçe sözlük. (çev: Günay Karaağaç), Ankara: TDK Yayınları. (MTS I-II)
• Levitskaya, L. S. (1989). Êtimologičeskiy slovar’ Tjurkskix jazykov. Obščetjurkskie i mežtjurkskie osnovy na bukvy “dž”, “ž”, “j”. Akademiya Nauk SSSR İnstitut Yazıkoznaniya. (ESTY IV)
• Malov, S. Ye. (1959). Pamyatniki Drevnetyurkskoy Pis’mennosti Mongolii i Kirgizii. Moskva-Leningrad: Akademiya NAUK SSSR İnstitut Yazıkoznaniya.
• Mamırbekova, G. (2017). Kazak Tilindegi Arab, Parsı Sözderiniŋ Tüsindirme Sözdigi. Almatı: Memlekettik Tildi Damıtuw İnstitutı.
• Mankeeva, J. A. (1991). Rekonstruktsiya Perviçnih Korney Glagolnih Osnov Kazahskovo Yazıka. Akademiya Nauk Kazhskoy SSR.
• Nadelyayev V. M. - vd. (1969). Drevnetyurskiy slovar. Leningrad. (DTS)
• Nişanyan, S. (2022). Nişanyan Sözlük, Çağdaş Türkçenin Etimolojisi. İstanbul: Liberus Kitap.
• Öner, M. (1998). Bugünkü Kıpçak Türkçesi. Ankara: TDK Yayınları.
• Räsänen, M. (1969). Versuch eines etymologischen Wörterbuchs der Türksprachen. Helsinki. (VEWT)
• Sağındıkulu, B. ve Madiyeva G. (2016). Kazak Tiliniŋ Sözjacam Sözdigi I-II-III. Almatı: Kazak Universiteti. (KTSS I-II-III)
• Seçkin, K. (2019). Eski Türkçede Mental Fiiller. Doktora Tezi. Trabzon: Karadeniz Teknik Üniversitesi.
• Sevortyan, E. V. (1974). Êtimologičeskiy slovar’ Tjurkskix jazykov (Obščetjurkskie i mežtjurkskie osnovy na glasnye). İzdatel'stvo Nauka. (ESTY I)
• Sevortyan, E. V. (1978). Êtimologičeskiy slovar’ Tjurkskix jazykov. Obščetjurkskie i mežtjurkskie osnovy na bukvu “v” İzdatel'stvo Nauka. (ESTY II)
• Şahin, S. (2012a). Türkmen Türkçesinde Mental Fiiller. Doktora Tezi, Ankara: Gazi Üniversitesi.
• Şahin, S. (2012b). Mental Fiil Kavramı ve Türkmen Türkçesinde Mental Fiiller. Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi, 1(4),45-62. Şçerbak, A. (2019). Eski Dönem Türk-Moğol Dil İlişkileri. (çev. Rysbek Alimov). Ankara: TDK Yayınları.
• Şirin, H. (2020). Eski Türk Yazıtları Söz Varlığı İncelemesi. Ankara: TDK Yayınları.
• TDK. (2019). Türkçede Batı Kökenli Kelimeler Sözlüğü. Ankara: TDK Yayınları. (TBKKS)
• Tekin, T. (1995). Türk Dillerinde Birincil Uzun Ünlüler. İstanbul: Simurg Yayınları.
• Tekin, T. (2003). Orhon Türkçesi Grameri. İstanbul.
• Toparlı, R., Hanifi, V. ve Recep K. (2014). Kıpçak Türkçesi Sözlüğü. Ankara: TDK Yayınları. (KıpTS)
• Tuna, O. N. (1972). Osmanlıcada Moğolca Ödünç Kelimeler. Türkiyat Mecmuası, C: 17, 209-250.
• Ünlü, S. (2013). Çağatay Türkçesi Sözlüğü. Konya: Eğitim Yayınevi.
• Viberg, A. (1994). Differentiation and Polysemy in the Swedish Verbal Lexicon. Euralex, Amsterdam, 204-215.
• Wilkens, J. (2021). Handwörterbuch des Altuigurischen Altuigurisch – Deutsch – Türkisch. Göttingen: Universitätsverlag Göttingen.
• Yaylagül, Ö. (2005). Türk Runik Harfli Metinlerde Mental Fiiller. Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, 2(1), 17-46.
• Yıldız, H. (2016), Eski Uygurcada Mental Fiiller. Doktora Tezi. Ankara: Gazi Üniversitesi.