Title of Allah’s Rabb in Islamic-Turkish Texts: egtülegen~igtülegen/iktülegen

Yıl 2023, Sayı: 11, 158 - 173, 30.06.2023

Hasan İsi , Sümeyra Alan

https://doi.org/10.51531/korkutataturkiyat.1282895

Öz

Old Turkish religious terminology emerged as a result of transferring the concepts of related religions and teachings into Turkish by Turks who adopted Buddhism, Manichaeism and Islam in the periods of Old Uyghur, Karakhanid and Khwarezm Turkish. Uyghurs, one of the Turkic peoples who adopted teachings such as Buddhism and Manichaeism, learned the information about the related religious belief system through translations they made from languages such as Chinese, Tocharian, Sanskrit and Tibetan. It is seen in the historical Uyghur texts that Uyghur priests belonging to both teachings responded to the terms expressing the relevant teachings within the translation committee established by them, with the awareness of ‘Turkishization’. In particular, the ‘Turkishization’ system applied by the Buddhist Uyghur monks instead of directly borrowing the religious terms from a foreign language is seen in the religious texts of the Karakhanid Turks who adopted Islam in Turkish religious terminology. With the inheritance they received from the Uyghurs who experienced the Buddha religion for centuries, the Karakhanid Turks took many concepts belonging to Islam from the Buddhist Uyghur vocabulary (ugan ‘=Skr. ṛṣi→Tanrı’, azun ‘=Skr. gati→dünya’, tamu ‘=Skr. naraka→cehennem’ vs.) and adapted these terms to the religion of Islam.
The religion of Islam, which was adopted by the Karakhanids as the state religion in the 10th century, brought Turkish Qur'an Translations with it. During the Karakhanid period, TİEM 73 (The Turkish and Islamic Arts Museum, Nr. 73) and Rylands translations, among the Qur'an translations made directly from Persian instead of Arabic, contain important materials to be discussed in terms of philologists in terms of explaining the concepts of the Islamic religion in Turkish words.
In this respect, the present study deals with the appearance of the verbs egtüle-~igdüle-~iktüle-, which was first seen with the meaning of 'to feed' in Old Uyghur Turkish, in the form of egtülegen~igtülegen/iktülegen in the testimony of Islamic-Turkish texts. In the study, first of all, evaluations will be made on the expression Rabb, one of the names of Allah, and then the related names egtülegen~igtülegen /iktülegen will be included, and the linguistic aspect of the concept will be revealed with the help of various etymological dictionaries.

Anahtar Kelimeler

Turkish religious terminology, Islamic-Turkish texts, Rabb.

İslamî-Türkçe Metinlerde Allah’ın Rabb Sıfatı: egtülegen~igtülegen/iktülegen

Öz

Eski Türk dinî terminolojisi, Eski Uygurca, Karahanlı ve Harezm Türkçeleri dönemlerinde başta Budizm, Manihaizm ve İslamiyet’i benimsemiş Türklerce ilgili din ve öğretilere ait kavramları Türkçeye aktarma neticesinde ortaya çıkmıştır. Budizm ve Manihaizm gibi öğretileri benimseyen Türk halklarından Uygurlar, ilgili inanç sistemlerine dair bilgileri başta Çince, Toharca, Sanskritçe ve Tibetçe gibi dillerden yaptıkları çevirilerle öğrenmişlerdir. Her iki öğretiye mensup Uygur rahiplerinin kurmuş oldukları tercüme heyeti içerisinde ilgili öğretileri ifade eden terimlere, ‘Türkçeleştirme’ bilinci ile birebir Türkçe karşılık vermeleri tarihî Uygur metinleri ile görülmektedir. Özellikle Budist Uygur rahiplerinin dinî terimleri doğrudan yabancı dilden alma yerine, uyguladıkları ‘Türkçeleştirme’ sistemi, Türk dinî terminolojisinde İslamiyet’i benimsemiş Karahanlı Türklerinin dinî metinlerinde de görülmektedir. Asırlarca Buddha dinini tecrübe eden Uygurlardan aldıkları miraslar ile Karahanlı Türkleri, İslamiyet’e ait pek çok kavramı Budist Uygur söz varlığından alarak (ugan ‘=Skr. ṛṣi→ Tanrı’, azun ‘=Skr. gati→dünya’, tamu ‘=Skr. naraka→cehennem’ vs.) bu terimleri İslam dinine uyarlamışlardır.
10. yüzyılda devlet dinî olarak Karahanlılarca benimsenen İslam dini, beraberinde Türkçe Kur’an Tercümelerini getirmiştir. Karahanlılar döneminde, doğrudan Arapça yerine Farsçadan yapılan Kur’an Tercümeleri arasında TİEM 73 (İstanbul Türk ve İslâm Eserleri Müzesi, Nr. 73) ve Rylands nüshalı çeviriler, birçok açıdan İslam dinine ait kavramları Türkçe sözcüklerle anlatma bakımından filologlar açısından incelenecek önemli malzemeler içermektedir.
Bu yönüyle, eldeki çalışma ilk kez Eski Uygur Türkçesinde ‘beslemek’ anlamıyla görülen egtüle-~igdüle-~iktüle- eylemlerinin İslamî-Türkçe metinler tanıklığında sahip olduğu egtülegen~igtülegen/iktülegen şeklindeki görünümünü ele almaktadır. Çalışmada öncelikle Allah’ın isminden biri olan Rabb ifadesi üzerine değerlendirmeler yapılıp devamında ilgili isimler olan egtülegen~igtülegen/iktülegen ifadelerine yer verilerek kavramın sahip olduğu dilsel yön, çeşitli köken bilgisi sözlükleri yardımıyla ortaya konmuştur.

Anahtar Kelimeler

Türk dinî terminolojisi, İslamî-Türkçe metinler, Rabb.

Kaynakça

• Arat, R. R. (1979). Kutadgu Bilig III: İndeks. (Haz. Kemal Eraslan vd.) İstanbul: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yay.
• Argunşah, M. (2013). Çağatay Türkçesi. İstanbul: Kesit Yay.
• Argunşah, M. ve Güner, G. (2015). Codex Cumanicus. İstanbul: Kesit Yay.
• Aslanoğlu, O. (2018). Veda’î’nin Divanındaki Bazı Dini Terim ve İmgeler. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 11, 60, 15-25.
• Ata, A. (1997). Nâsırü‟d–dîn bin Burhâbü‟d–dîn Rabgûzî, Kısasü‟l–Enbiyâ (Peygamber Kıssaları), I Giriş–Metin–Tıpkıbasım, II Dizin. Ankara: TDK Yay. (→KE).
• Ata, A. (2007). Türk Dilinde Esma-i Hüsna. IV. Uluslararası Türk Dil Kurultayı Bildirileri, İzmir/2000, Ankara, 131-154.
• Ay, M. (2022). Dîvânu Lugâti’t-Türk’teki Bapların Söz Yapımı Bakımından İncelenmesi. Yüksek Lisans Tezi. Samsun: Ondokuz Mayıs Üniversitesi.
• Bilgen, İ. (1989) Dīvānu Luġāti’t-Türk’te Söz Yapımı. Doktora Tezi. Ankara: Hacettepe Üniversitesi.
• Boeschoten, H. A. (2022). Dictionary of Early Middle Turkic. Leiden & Boston: Brill.
• Borovkov, A. K. (2002). Orta Asya’da Bulunmuş Kur’an Tefsirinin Söz Varlığı (XII-XIII. Yüzyıllar). (Çev. Halil İbrahim Usta ve Ebülfez Amanoğlu). Ankara: TDK Yay. (→OKT).
• Caferoğlu, A. (2011). Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü. Ankara: TDK Yay.
• Canpolat, M. (2018). Behcetü’l–Hadâik fi Mev’izati’l–Halâik. Ankara: TDK Yay. (→BH).
• Clauson, Sir G. (1972). An Etymological Dictionary of Pre–Thirteenth Century Turkish. Oxford: Oxford University Press (→EDPT).
• Dankoff, R. (2004). Evliya Çelebi Seyahatnamesi Okuma Sözlüğü. Seyahatname’deki Eskicil, Yöresel, Yabancı Kelimeler, Deyimler. (Çev. Semih Tezcan). İstanbul: Türk Dilleri Araştırmaları Dizisi.
• Demirci, Ü. Ö. (2016). Eski Türkçede Fiiller. Kocaeli: Umuttepe Yay.
• Derleme Sözlüğü III E-H (1993). Ankara: TDK Yay. (→DS).
• Derleme Sözlüğü IV I-N (1993). Ankara: TDK Yay. (→DS).
• DLT→(2013): Kâşgarlı Mahmud Divanü Lûgat–it–Türk (Çeviri). (Çev. Besim Atalay). Birleştirilmiş Birinci Baskı (Cilt I–II–III). Ankara: TDK Yay.
• DLT→(2013): Kâşgarlı Mahmud Divanü Lûgat–it–Türk (Dizin). (Çev. Besim Atalay). Birleştirilmiş Birinci Baskı (Cilt IV). Ankara: TDK Yay.
• Doğan, İ. & Usta, Z. (2014). Eski Uygur Türkçesi Söz Varlığı. Sözlük-Gramatikal Dizin. Ankara: Altınpost Yay.
• Eker, S. (2006). Kutadgu Bilig’de (teŋri ʿazze ve celle ögdüsin ayur) Türkçe İslamî Terimlerin Kaynakları Üzerine. Bilig, 38, 103-122.
• Eraslan, K. (2012). Eski Uygur Türkçesi Grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yay.
• Erdal, M. (1991). Old Turkic Word Formation, A Functional Approach To The Lexicon, Vol. I–II. Wiesbaden: Harrassowitz Verlag (→OTWF).
• Gabain, A. von (2007). Eski Türkçenin Grameri. (Çev. Mehmet Akalın). Ankara: TDK Yay. (→ETG).
• Güncel Türkçe Sözlük. https://www.sozluk.gov.tr/ [Erişim tarihi 15.04.2023].
• Hacıeminoğlu, N. (1997). Harezm Türkçesi ve Grameri. Ankara: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yay.
• Hacıeminoğlu, N. (2008). Karahanlı Türkçesi Grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yay.
• Hamilton, J. R. (2020). Budacı İyi Kalpli ve Kötü Kalpli Prens Masalının Uygurcası Prens Kalyanamkara ve Papamkara Hikâyesi. (Çev. Ece Korkut ve Vedat Köken). Ankara: TDK Yay.
• İbn İsā, Saruhāni- Esmâ-i Hüsnâ Şerhi. (Haz. Numan Külekçi). Ankara: Akçağ Yay.
• İnan, A. (1991), Makaleler ve İncelemeler Cilt II. Ankara: TTK Yay.
• Kalsın, Ş. (2013). Harezm Türkçesi Grameri -İsim- (Memluk Kıpçak ve Kuman Türkçesiyle Karşılaştırmalı). Ankara: Gazi Kitabevi.
• Karagöz, İ. (2016). Âyet ve Hadislerin Işığında Allah’ın İsim ve Sıfatları Esma-i Hüsna. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yay.
• Karahan, A. (2017). Karahanlı Dönemi Türkçe Kur’an Çevirilerinde Allah’ın Ad ve Sıfatları Hakkında. Türklük Bilimi Araştırmaları (TÜBAR), 41, 127-156.
• Karamanlıoğlu, A. F. (1994). Kıpçak Türkçesi Grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yay.
• Keskin, B. (2020). Eski Uygur Türkçesi Hukuk Belgeleri ve Söz Varlığı. Doktora Tezi. İstanbul: İstanbul Üniversitesi. Korkmaz, Z. (2009). Türkiye Türkçesi Grameri, Şekil Bilgisi. Ankara: Türk Dil Kurumu Yay.
• Kök, A. (2004). Karahanlı Türkçesi Satır–Arası Kur’an Tercümesi (TİEM-73 1v-235v/2) Giriş–İnceleme–Metin–Dizin. Doktora Tezi. Ankara: Ankara Üniversitesi (→TİEM).
• MEB Dinî Terimler Sözlüğü. https://ayazagaaihl.meb.k12.tr/meb_iys_dosyalar/34/17/758901/dosyalar/2020_12/11171357_MEB_DOGM_Dini_Terimler_SoYzluYgYuY.pdf [Erişim tarihi 15.04.2023].
• Memmedova, A. (2017). Mukaddimetü’l-Edeb’de Türkçe İslami Terimler. MUTAD, 2017, IV(II), 449-462.
• Metinlerle Tasavvuf Terimleri Sözlüğü (2006). (Tercüme Heyeti: Zafer Erginli, vd.). İstanbul: Kalem Yay.
• Müftüoğlu, Ö. (2022). Allah Lafzıyla Eşanlamlı Kelimeler -Elmalılı’nın Yönlendirmeleriyle Yunus Emre’nin Divân’ı Özelinde Bir İnceleme-. Journal of Islamic Research, 33(3), 952-71.
• Nadelyayev, V. M., vd.. (1969). Drevnetyurkskiy slovar’. Leningrad: Akademiya Nauk SSSR (→DTS).
• Nalbant, B. ve Eynel, S. (2015). Tanrı Adları Örneğinde Türkçe Tarihî Metinlerde Terim Türetme Yolları. Türk Kültürü, 2, 69-94.
• Özertural, Z. (2020). Uigurisches wörterbuch. Sprachmaterial der Mvorislamischen türkischen Texte aus Zentralasien : Bd. 1: Verben, Teil 2: edäd- – iztä-. Franz Steiner Verlag.
• Ramstedt, G. J. (1952). Einführung in die altaische Sprachwissenschaft, II: Formenlehre. Helsinki: Suomalais-Ugrilainen Seura.
• Räsänen, M. (1957). Materialien zur Morphologie der türkischen Sprachen. Helsinki: Studia Orientalia Editit Societas Fennica XXI.
• Räsänen, M. (1969) Versuch eines etymologischen Wörterbuchs der Türksprachen. Helsinki (→VEWT). Sağol, G. (1993). Harezm Türkçesi: Satır Arası Kur`an Tercümesi. Giriş-Metin-Sözlük (Cilt I-II). Doktora Tezi. İstanbul: Marmara Üniversitesi.
• Şimşek, Y. (2018). Türkçe ilk Kur’an Tercümeleri Üzerine Açıklamalı Bir Bibliyografya Denemesi. Yeni Türkiye, 99, 104-125.
• Sorularla İslamiyet. https://sorularlaislamiyet.com/ [Erişim tarihi 15.04.2023].
• Şimşek, Y. (2019). Harezm Türkçesi Kur’ân Tercümesi (Meşhed Nüshası [293 No.], Giriş–Metin–Dizin) (2 Cilt). Ankara: Akçağ Yay. (→MKT).
• Taş, İ. (2015). Kutadgu Bilig’de Söz Yapımı. Ankara: TDK Yay.
• Temizer, A. (2013). Kur’ân’da “Rab” Kavramı Üzerine Semantik Bir Analiz. M.Ü. İlâhiyat Fakültesi Dergisi, 44 (2013/1), 39-66.
• Tietze, A. (2016). Tarihî ve Etimolojik Türkiye Türkçesi Lugati. İkinci Cilt C-E-. (Ed. Semih Tezcan). Ankara: Türkiye Bilimler Akademisi.
• Topaloğlu, B. (2007). Rab. İslâm Ansiklopedisi (C. 2, s. 372-373). İstanbul: TDV Yay.
• Toparlı, R. vd. (2007). Kıpçak Türkçesi Sözlüğü. Ankara: TDK Yay.
• Usta, H. İ. (2011), Orta Asya Kur’an Tefsiri. Ankara: Poyraz Ofset.
• Ünlü, S. (2004). Karahanlı Türkçesi Satır–Arası Kur’an Tercümesi (TİEM 73, 235v/3–450r/7). Doktora Tezi. Ankara: Hacettepe Üniversitesi (→TİEM).
• Ünlü, S. (2007), İlk Türkçe Kur’an Tercümelerine Göre Esmâ-i Hüsnâ, T.C. Uludağ Üniversitesi Ilâhiyat Fakültesi Dergisi, 16/2, 215-285.
• Ünlü, S. (2012a). Karahanlı Türkçesi Sözlüğü. Konya: Eğitim Yay.
• Ünlü, S. (2012b). Harezm–Altınordu Türkçesi Sözlüğü. Konya: Eğitim Yay.
• Ünlü, S. (2012c). Doğu ve Batı Türkçesi Kur’an Tercümeleri Sözlüğü. Konya: Eğitim Yay.
• Ünlü, S. (2015). İlk Türkçe Kur’an Tercümesi TİEM 73’de Geçen Esma-i Hüsna İsimleri. Çağdaş Türklük Araştırmaları Sempozyumu, Ankara/Türkiye, 7-11 Haziran 2005, 17-56.
• Üşenmez, E. (2006). Türkçe İlk Kur’an Tercümesi ve Tercümedeki İslâmî Terimlerin Türkçe Karşılıkları Üzerine. Sosyal Bilimler Araştırmaları Dergisi, 1, (2006), 89-99.
• Üşenmez, E. (2010). Eski Kur’an Tercümelerinden Özbekistan Nüshası Üzerinde Dil İncelemesi (Giriş-İnceleme-Metin-Sözlük-Ekler Dizini). Doktora Tezi. İstanbul: İstanbul Üniversitesi.
• Wilkens, J. (2021). Handwörterbuch des Altuigurischen, Altuigurisch-Deutsch-Türkisch. Göttingen: Universitätsverlag Göttingen.
• XIII. Yüzyıldan Beri Türkiye Türkçesiyle Yazılmış Kitaplardan Toplanan Tanıklarıyla Tarama Sözlüğü III E-İ. (2009). Ankara: TDK Yay. (→TS).
• Yılmaz, Z. (2021). Harezm Türkçesi İle Yazılmış Nehcü’l-Ferâdis, Kısasü’l-Enbiyâ Ve Mukaddimetü’l Edep'te Fiil Yapımı. Yüksek Lisans Tezi. İstanbul: İstanbul Medeniyet Üniversitesi.
• Yüce, N. (2014). Ebu’l-Kâsım Cârullâh Mahmud bin ʿOmar bin Muhmmed bin Ahmed ez–Zamaḫşari, el–Ḫvârizmi Mukaddimetü’l–Edeb. Ḫvârizm Türkçesi ile tercümeli Şuşter nüshası. Giriş, Dil Özellikleri, Metin, İndeks. Ankara: TDK Yay. (→ME)