Inflexible in Verb Ending Suffixes in Uzbek Turkish

Yıl 2023, Sayı: 11, 217 - 234, 30.06.2023

Yasin Karadeniz

https://doi.org/10.51531/korkutataturkiyat.1282967

Öz

Although every language has certain rules in the formation of words and sentences, sometimes there are illegal uses for various reasons. For example, suffixes have specific functions in word formation. Noun and verb type suffixes are used to derive words in the Turkish language. Derivational suffix are the most basic unit of word derivation for the Turkish language. However, in some cases, inflectional suffixes are used to derive new meaningful words, just like derivational suffixes. The needs of the society using the language and the law of least effort in the language are effective here. Participle, adverbial verb and some indicative mood from the verb inflectional suffixes that constitute the subject of the study have been used in the formation of words in the historical course of the Turkish language. These suffixes inflexiblitingly with some verbs and form new meaningful words specific to that use only.
Inflexible in verb ending suffixes have been frequently used in every period from Kök Turkish to contemporary Turkish dialects in the historical course of the Turkish language. In addition, it is a way of making words in case of need in Turkish dialects of Qarluq, Qypchaq and Oghuz groups today. In this study, suffix inflexiblities in verb inflectional suffixes and usage forms in sentences in Uzbek Turkish are discussed. In this study, firstly, information about inflexiblity was given, then the opinions of various researchers on this subject were given, and examples of inflexiblity were determined and shown by scanning the Uzbek dictionaries in which suffixes inflexiblity there were in Uzbek Turkish.

Anahtar Kelimeler

Uzbek Turkish, ending suffix, suffix inflexiblity, participle, gerundium.

Özbek Türkçesinde Fiil İşletme Eklerinde Kalıplaşma

Öz

Her dilin kelime ve cümle üretiminde belirli kuralları olmakla birlikte bazen çeşitli sebeplerle kuraldışı kullanımlar olmaktadır. Mesela kelime oluşumunda eklerin belirli görevleri vardır. Türk dilinde kelime türetmek için isim ve fiil türünde yapım ekleri kullanılır. Yapım ekleri Türk dili için kelime türetmenin en temel birimidir. Ancak bazı durumlarda çekim ekleri de tıpkı yapım ekleri gibi yeni anlamlı kelimeler türetmede kullanılır. Burada dili kullanan toplumun ihtiyaçları ve dildeki en az çaba yasası etkili olmaktadır. Çalışmanın konusunu oluşturan fiil işletme eklerinden sıfat fiil, zarf fiil ve bazı haber kipleri Türk dilinin tarihi seyri içinde kelime oluşturulmasında kullanılmıştır. Bu ekler, bazı fiillerle birlikte kalıplaşarak sadece o kullanıma özgü yeni anlamlı kelimeler oluşturmaktadır.
Fiil işletme eklerinde kalıplaşmalar Türk dilinin tarihi seyri içinde Köktürkçeden çağdaş Türk lehçelerine kadar her dönemde sıkça kullanılmıştır. Ayrıca günümüzde Karluk, Kıpçak, Oğuz grubu Türk lehçelerinde ihtiyaç hâlinde kelime yapımında başvurulan bir yoldur. Bu çalışmada Özbek Türkçesinde fiil işletme eklerinde ek kalıplaşmaları ve cümlede kullanım biçimleri ele alınmıştır. Çalışmada öncelikle kalıplaşma konusu hakkında bilgiler verilmiş, sonrasında bu konuda çeşitli araştırmacıların görüşleri verilmiş ve Özbek Türkçesinde hangi eklerde kalıplaşmaların olduğu Özbekçe sözlükler taranarak kalıplaşma örnekleri tespit edilmiş ve gösterilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Özbek Türkçesi, işletme eki, ek kalıplaşması, zarf fiil, sıfat fiil.

Kaynakça

• Akar, A. (2003). -Gan Sıfat-Fiil Eki. TÜBAR, XIV, 103-115.
• Arat, R. R. (1991). Eski Türk Şiiri. Ankara: TTK Basımevi.
• Argunşah, M. (2013). Çağatay Türkçesi. İstanbul: Kesit Yayınları.
• Ata, A. (2002). Harezm-Altınordu Türkçesi. İstanbul: Simurg Yayınları.
• Biray, N. – vd. (2015). Çağdaş Kazak Türkçesi Ses-Şekil-Cümle Bilgisi Metinler. İstanbul: Bilge Kültür Sanat.
• Brockelmann, C. (1919). Alttürkischen Volkspoesie II. London: Amj.
• Brockelmann, C. (1951). Osttürkische Grammatik der islamischen Literaturspraschen Mittelasiens. Leiden: Brill Archive.
• Coşkun, M. V. (2014). Özbek Türkçesi Grameri. Ankara: TDK Yayınları.
• Deny, J. (2012). Türk Dil Bilgisi Modern Tür Dil Bilgisi Çalışmalarının Kapsamlı İlk Örneği. (çev. Ali Ulvi Elöve, Uya. Ahmet Benzer). İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
• Eckmann, J. (2005). Çağatayca El Kitabı (çev. Günay Karaağaç). Ankara: Akçağ Yayınları.
• Eraslan, K. (1980). Eski Türkçede İsim Fiiller. İstanbul: İstanbul Üniv. Edebiyat Fak. Yayınları.
• Ergin, M. (2013). Türk Dil Bilgisi. İstanbul: BAYRAK Basım/Yayım/Tanıtım.
• Ergönenç, D. (2019). Nogay Türkçesi Grameri (Ses ve Şekil Bilgisi). Ankara: TDK Yayınları.
• Gabain, A. V. (1945). Özbekische Grammatik. Leipzig Und Wien.
• Gabain, A. V. (2003). Eski Türkçenin Grameri (çev. Mehmet Akalın). Ankara: TDK Yayınları.
• Gökdayı, H. (2019). Türkiye Türkçesinde Kalıplaşma. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 12(68), 168-176.
• Gülsevin, G. (2011). Eski Anadolu Türkçesinde Ekler. Ankara: TDK Yayınları.
• Güner, G. (2013). Kıpçak Türkçesi Grameri. İstanbul: Kesit Yayınları.
• Hacıeminoğlu, N. (2013). Karahanlı Türkçesi Grameri. Ankara: TDK Yayınları.
• Hamroyev, M.A. (2008). Ona Tili. Toshkent: O‘zbekiston Nashriyoti.
• Karaağaç, G. (2013). Dil Bilimi Terimleri Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Karadeniz, Y. (2021). Özbek Türkçesinde ve Yeni Uygur Türkçesinde Sıfat Fiilli Yapılar: Karşılaştırmalı Dilbilimsel Bir Analiz. Ankara: Gece Kitaplığı.
• Karaman, A. (2021). Özbek Türkçesi. Çağdaş Türk Lehçeleri I. Ankara: Gazi Kitabevi.
• Karamanlıoğlu, A. F. (2019). Kıpçak Türkçesi Grameri. Ankara: TDK Yayınları.
• Kasapoğlu Çengel, H. (2017). Kırgız Türkçesi Grameri (Ses ve Şekil Bilgisi). Ankara: TDK Yayınları.
• Korkmaz, Z. (1994). Türkçede Eklerin Kullanış Şekilleri ve Ek Kalıplaşması Olayları. Ankara: TDK Yayınları.
• Korkmaz, Z. (2003). Türkiye Türkçesi Grameri (Şekil Bilgisi). Ankara: TDK Yayınları.
• Korkmaz, Z. (2005). Türkiye Türkçesinde -madan / meden < -maḍın < meḍin Zarf-Fiil (Gerundium) Ekinin Yapısı Üzerine. Türk Dili Üzerine Araştırmalar (C. I, s. 151-159). Ankara: TDK Yayınları.
• Mengliyev, B. – vd (2010). Ona Tili Qomus. Toshkent: Yangi asr avlodi.
• O‘zbek Tilining Izohli Lug‘ati 1-5 (2008). Toshkent: O‘zbekiston milliy entsiklopediyasi davlat ilmiy nashriyoti.
• Öner, M. (1999). matı / -meti Gerundiyumu Hakkında. III. Uluslararası Türk Dili Kurultayı, 1996, Ankara: TDK Yayınları, 833-840.
• Özkan, N. (2019). Gagavuz Türkçesi Grameri. Ankara: TDK Yayınları.
• Öztürk, R. (1997). Uygur ve Özbek Türkçelerinde Fiil. Ankara: TDK Yayınları.
• Öztürk, R. (2005). Özbek Türkçesi El Kitabı. Konya: Çizgi Kitabevi.
• Öztürk, R. (2015). Yeni Uygur Türkçesi Grameri. Ankara: TDK Yayınları.
• Räsänen, M. (1957. Materialen zur Morphologie der türkischen Sprachen. Helsinki: Studia Orientalia. To‘xliyev V. – vd. (2006). O‘zbek Tili O‘qitishMetodikasi. Toshkent: O‘zbekiston Yozuvchilar uyushmasi Adabiyot jamg‘armasi nashriyoti.
• Tolkun, S. (1999). Kırgız Türkçesi’nde Masdar, Partisip ve Gerundiumlar. Doktora Tezi. İstanbul Üniversitesi.
• Tolkun, S. (2009). Özbekçede Fiilimsiler. İstanbul: Dijital Sanat Yayıncılık.
• Tursunov, U. - vd. (1975). Hozirgi O‘zbek Adabiy Tili. Toshkent: O‘qituvchi nashriyoti.
• Yalçın, S. K. (2018). Azerbaycan Türkçesi Grameri. İstanbul: Kesit Yayınları.
• Yüce, N. (1999). Gerundien im Türkischen. İstanbul: Simurg Yayınları.