The Situation of the Word yïpa:ğ/yïpa:q, which means "Lie" in Khalaji Turkish, in Historical and Modern Turkish Dialects

Yıl 2023, Sayı: 11, 285 - 296, 30.06.2023

Taghi Salahshour Hasankohal , Emine Güven

https://doi.org/10.51531/korkutataturkiyat.1287986

Öz

Many areas of historical and modern Turkish dialects are being studied in detail using synchronous and diachronic methods. In this context, many aspects of Khalaji Turkish, which has historically followed a different development line from other Common Turkic dialects, still await examination. The archaic language features and vocabulary within Khalaji Turkish are among the foremost of these matters. Many words in Khalaji Turkish are present in modern Turkish dialects, however, due to significant phonetic differences, they cannot be easily identified in studies, as in the case of the word yïpa:ğ/yïpaq meaning "lie". While the word uşak has been used since Old Uyghur Turkish, it continues to exist in various forms and meanings in modern Turkish dialects. On the other hand, the word yïpa:ğ, which is believed to have the same root, exists in its current form only in Khalaji Turkish, which is the only modern Turkish dialect that has this word. In terms of dialect classification, Khalaji Turkish has a special position due to its distinct developmental path from other Turkish dialects, and the presence of this form in Khalaji Turkish is normal. The words in Khalaji Turkish may not have a traceable counterpart in any other Turkic dialect at first glance, but when regular phonetic equivalences are applied, it can be determined that they also exist in different forms in other Turkic dialects. In the study, the form, meaning, and etymological relationship of the word yïpa:ğ/yïpaq, which is related in form and meaning to the word uşak and found in historical and modern Turkish languages, will be examined taking into account the linguistic characteristics of the word.

Anahtar Kelimeler

Khalaji Turkish, Historical and Modern Turkish Dialects

Halaç Türkçesinde “Yalan” Anlamı Taşıyan yïpa:ğ/yïpa:q sözünün Tarihî ve Çağdaş Türk lehçelerindeki Durumu

Öz

Tarihî ve Çağdaş Türk lehçelerinin pek çok alanı eş zamanlı ve art zamanlı yöntemlerle detaylı bir şekilde ele alınıp işlenmektedir. Bu bağlamda tarihî olarak diğer Ortak Türk lehçelerinden farklı bir gelişim çizgisi takip etmiş olan Halaç Türkçesindeki birçok husus, hâlâ incelenmeyi beklemektedir. Halaç Türkçesinin bünyesinde barındırdığı eskicil dil özellikleri ve söz dağarcığı bu hususların başında gelmektedir. Halaç Türkçesindeki pek çok sözcük, günümüz Türk lehçelerinde yer almakla birlikte belirgin ses farklıklarından dolayı, çalışmada ele alınan yïpa:ğ/yïpaq “Lüge/yalan” sözcüğünde de olduğu gibi kolay tespit edilememektedir. Eski Uygur Türkçesinden itibaren kullanılmaya başlanan uşak sözü, çağdaş Türk lehçelerinde çeşitli biçim ve manalarda varlığını sürdürmekte iken aynı kökten geldiği düşünülen yïpa:ğ sözünün bu biçimiyle günümüzde var olduğu tek çağdaş Türk lehçesi Halaç Türkçesidir. Diğer Türk lehçelerinden farklı bir gelişim çizgisi takip etmiş olması bakımından lehçe sınıflandırmaları açısından da özel bir konuma sahip olan Halaç Türkçesinde bu biçimin mevcudiyeti olağandır. Halaç Türkçesindeki sözcüklerin ilk bakışta hiçbir Türk lehçesinde izi kolaylıkla sürülemezken düzenli ses denklikleri uygulandığında Türk lehçelerinde de farklı biçimlerde yer almış olduğu tespit edilebilmektedir. Çalışmada, yïpa:ğ/yïpaq sözünün uşak sözü başta olmak üzere biçim ve anlamca ilgili olduğu tarihî ve çağdaş Türk dilleri, sözcüğün dilbilgisel hususiyetler gözetilerek biçim, anlam ve köken ilişkisi ele alınacaktır.

Anahtar Kelimeler

Halaç Türkçesi, Tarihî ve Çağdaş Türk Lehçeleri, yïpa:ğ/yïpa:q

Kaynakça

• Arat, R. R. (1947). Kutadgu Bilig I Metin. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi.
• Arat, R. R. (1959). Kutadgu Bilig II Tercüme. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Arıkoğlu, E. vd. (2016). Kırgızca Türkçe Sözlük. Bişkek: Udk, BBK, ©KTMU.
• Arıkoğlu, E. (2005). Örnekli Hakasça-Türkçe Sözlük. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Arıkoğlu, E. ve Kuular, K. (2003). Tuva Türkçesi Sözlüğü. Ankara: TDK Yayınları.
• Atalay, B. (1998). Divanü Lûgat-it-Türk Tercümesi III. Ankara: TDK Yayınları.
• Bayram, B. (2019). Çuvaş Türkçesi Sözlüğü. Ankara: TDK Yayınları.
• Caferoğlu, A. (1968). Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü. İstanbul: TDK Yayınları.
• Ceferli, İ. (2013). Ferheng-i Lugat-i Azerbaycan. Tebriz: Ahrar Yayınları.
• Clauson, G. (1972). An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish. Oxford.
• Dîvânu Lugâti't-Türk (DLT) (2017). (Haz. Mustafa Kaçalin), İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu.
• Doerfer, G. ve Tezcan, S. (1980). Wörterbuch des Chaladsch. (Dialekt von Charrab). Budapest: Akademiai Kiado.
• Doğan, İ. ve Usta, Z. (2014). Eski Uygur Türkçesi Söz Varlığı, Sözlük-Gramatikal Dizin.Ankara: Altınpost Yayıncılık.
• Eckmann, J. (2014). Nehcü’l-Ferâdîs I, Tıpkıbasım ve Çeviri yazı. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Elbostani, F. İ. (2011). Müncidü’t-Tullab. (çev. Muhammed Benderrigi). Tahran: İslami Yayınlar.
• Ercilasun, A. B. ve Akkoyunlu, Z. (2015). Kâşgarlı Mahmut Dîvânu Lugâti’t-Türk Giriş Metin-ÇeviriNotlar-Dizin (2. Baskı), Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Ganiyev, F. vd. (1997). Tatarca-Türkçe Sözlük. Kazan-Moskova: İnsan Neşriyatı.
• Garkavets, A. (2002). Kıpçakskoye Pismenoye Naslediye I, Katalog I Teksty Pamyatnikov Armyanskim Pis'mom. Almatı: Deşt-i Kıpçak.
• Garkavets, A. (2007). Kıpçakskoye Pismenoye Naslediye II Pamyatniki Duxovnoy Kulturı/Kıpçak Yazılı Mirası II Manevi Kültür Anıtları. Almatı: Kasean; Baur.
• Garkavets, A. ve Hurşidian, E. (2001). Armyansko Kıpçaskaya Psalter Napisal Diyakon Lusig İz Livov 1575/1580./ 1575/1580 Yıllarında Livivli Diyakoz Lusig Tarafından Yazılan Ermeni Kıpçak Mezmuru. Almatı: Deşt-i Kıpçak.
• Gürsoy Naskali, E. vd. (2007). Hakasça-Türkçe Sözlük. Ankara, Türk Dil Kurumu.
• Gürsoy Naskali, E. ve Duranlı, M. (1999). Altayca-Türkçe Sözlük. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Halhalî, M. M. B. (2014). (der./Çev. Ali Asgar Cemrasi. Salebiyye. Tülkü Matalı Halaç Tili. Tahran: Tekdiraht yayınevi.
• Hamilton, J. R. (2011). İyi ve Kötü Prens Öyküsü. (çev. Vedat Köken). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Heyet, C. (2002). سیری در تاریخ زبان و لهجه های ترکی Türk Dilinin ve Lehçelerinin Tarihi Seyri. Tahran: Paykan Yayınevi.
• İbnü Mühennâ Lügâti (Hilyetü’l-İnsân ve Helbetü’l-Lisân) (2016). (haz. Mustafa Kaçalin). Ankara: Türk Dil Kurumu.
• İlker, A. (2011). Un, Ufak, Uşak Kelimeleri Üzerine. Turkish Studies, 6(1), 198-203.
• Karaağaç, G. (2020). Sözlüklerimizde Halk Etimolojisi, Belgü, (5) , 7-18
• Kâşgarlı Mahmud. Dîvânü Lûgati’t-Türk: [Millet Ktp. Arabî Kit. 4189. sy.’dan] Tıpkıbasım/Facsimile: İstanbul 2017, 79+1a-319b yr. Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları/88. Edebiyat ve Sanat Serisi: 19.
• Kerimov, F. Ve Derbendi, C. (2015). Süleyman Şah ve Qarışqa/Hazret-i Süleyman ve Karınça Hikayeti. (çev. Cemrasi, Ali Asgar).Tahran: Tekdraht Yayınevi.
• Kıyasova, G. vd. (2016). Türkmen Dilinin Düşündürişli Sözlüği 2 Cilt Türkmenistanın Ilımlar Akedemiyası Magtumgulı Adındakı Dil ve Edebiyat İnstututı, Aşgabat
• Koç, K.- vd. (2019). Kazak Türkçesi-Türkiye Türkçesi Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Kutadgu Bilig İndeksi (KB) (1979). (haz. Kemal Eraslan, Osman F. Sertkaya, Nuri Yüce). TKAE.
• Kutadgu Bilig Tıpkıbasım (KB) (2015). Kahire Nüshası. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Lessing, F. D. (2017). Moğolca – Türkçe Sözlük 1-2. (çev. Karaağaç, Günay), Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Mahmut Bin Ali (2014). Nehcü’l-Feradis, Uştmaḫlarnıñ Açuq Yolı. (Tıpkıbasım ve Çev.: Eckman, Janos). Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Emir Necipoviç, N. (1995). Yeni Uygur Türkçesi Sözlüğü. (çev. İklil Kurban). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Nemeth, G. (1990). Kumuk ve Balkar Lehçeleri Sözlüğü. Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Orucov, A. vd. (2006). Azerbaycan Dilinin İzahlı Lugatı Cilt 2. Bakü: Şark-Garb.
• Öner, M. (2009). Kazan-Tatar Türkçesi Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Özşahin, M. (2017). Başkurt Türkçesi Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Pekacar, Ç. (2011). Kumuk Türkçesi Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Abdulmajeed Al Jasımı, S. M. (2016). İbnü Mühennâ Lügati (Kitâb Hilyetü’l-İnsân ve Helbetü’l-Lisân), (Metin-Dil Özellikleri-Dizin). Doktora Tezi. İzmir: Ege Üniversitesi.
• Toparlı, R. Vd. (2007). Kıpçak Türkçesi Sözlüğü, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• UTİL (1981). Uzbek Tilining İzahli Lugati II, Uzbekistan SSR Fanlar Akademiyası A.S. Puşkin Nomidagi Til va Adabiyet İnstitüti, Maskva: Rus Dili Neşriyatı.
• Uzunkaya, U. (2019). Halaçça Sözlükler ve Halaççanın Söz Varlığı Üzerine. Edebiyat ve Beşerî Bilimler Dergisi, 63, 1-19.
• Ünlü, S. (2012). Harezm Altınordu Türkçesi Sözlüğü. Konya: Eğitim Kitabevi.
• Ünlü, S. (2013). Çağatay Türkçesi Sözlüğü. Konya: Eğitim Yayınevi.
• Vasiliev (Cargıstay), Y. (2015). Türkçe-Sahaca (Yakutça) Sözlük. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları